1.
Człowiek o względnie niskim poziomie umysłowym, wynikłym z braku wykształcenia lub z cech osobistych [z wyjątkiem b. i c. nie zawiera oceny ujemnej, zwykle nawet pozytywną];
simplex (simplicissimus) (homo) Vulg, PolAnt, Calep, Cn; imperitus Mącz, Modrz, Calag, Vulg; (homo) rudis Mącz, Modrz, Calag, Cn; agrestis, hebes (homo) Mącz, Calag; ineptus Modrz; barbarus, crassus, non doctus, expers consilii a. eruditionis, impolitus, imprudens, incultus, indocilis, inexercitatus, plumbeus Calag; prope ad stultitiam simplicissimus Cn (245):
GlabGad P8;
RejJóz Kv;
Zakazowali [księża] to ſrodze/ Proſtakom badać ſię obodze. SeklKat A4;
Ale czoż proſtaczy krzywy Gdy ſą taczy Ludzie zywy. Czo ie wty błędy wprawiaią A wſytko opak niczuią. RejKup d3,
t3,
Xv;
Nie mamy my IchM za takie prostaki, aby pisma nie czytali DiarDop 102;
LubPs ggv;
Dla tego y S. Páweł powiáda: Ieſlibym ia niewiadomymi Ięzyki mowił/ á proſtacy by przyſzli/ izali nie rzeką iż ten ſzáleie? GroicPorz i2v;
GroicPorzRej C3v;
RejWiz 181;
RejFig Bb4,
Cc4,
Dd3;
RejZwierz 82;
Kiedy karzą ſzyderzá/ tedy proſtak ſtawa ſię mędrſzym/ á gdy mądrego vpomináią ſtawa ſię roſtropnieyſzym. BibRadz Prov 21/11,
Ps 118/130,
Prov 9/4;
Mamy thedy Polſką Koronę nie ináczey przez proſtaki przodki náſze zbudowáną/ iáko Kośćioł Boży przez proſtaki zbudowány ieſt OrzRozm D2,
B2,
D4,
Ev,
K3,
M2;
Zdadzą ſię wam podobno proſtacy miſtrzowie: Ba będą znich pochwili Gregoriankowie. KochSat B3;
Y czemu ty proſtaku nie wyznawaſz wiáry/ Iáko Ian/ Piotr/ y ine Kosćielne filary? Prot C2,
C2;
RejAp AA2,
62,
72,
141,
164 [2 r.],
194v,
Ee4v [2 r.];
GórnDworz Bv;
á oto maſz przed ocżymá ſwoiemi od proſtaká proſthemi ſłowy nápiſáne ſwięte ſłowá iego [Pana] RejPos A6,
kt,
A6,
82v,
159v,
199v (
9);
iedno nam Polakom iáko proſtakom Pan folgowáć racży. RejZwierc [283]v;
Abowiem co inſzego cżynić/ iedno vciekaycie czo rozum macie/ á proſtacy do láſá. RejZwierc 185v;
Iedno theż nie zárázem łay/ bo proſtakowi ma być wiele odpuſzcżono/ gdy czo s proſtoty á nie ze złośći cżyni. RejZwierc 209,
179v,
195v;
BielSpr c2;
WujJud 161v;
Wſzakże nietrudno to ſłowo [ofiarnik] y proſtakom wyrozumieć. BudBib b4,
b4,
c,
Prov 7/7,
19/25;
MycPrz II B;
Strum E5v;
BudNT przedm d2v,
k. Ii;
CzechRozm 97v;
PaprPan A4v,
S4;
A my rozumy ſwoie przed śię vdáć chcemy/ Hárdźi miedzy proſtaki/ że nic nie vmiemy. KochTr 11;
iż on [Pan] thy rzecży zákrył przed mądrymi y rozumnymi: á obiáwił ie málucżkim [...] Z ktorymi ia też proſtak nieumieiąc głębokiey łáćiny wolę przeſtáwáć CzechEp 69,
138,
148,
172,
202,
319;
A ty ſię niewſtydz ſkromnośći vcżyć od proſtaká NiemObr ktv,
95,
100,
122;
KochEpit A3;
KochFr 67;
GórnRozm N;
PaprUp B2;
ActReg 50 [2 r.];
Potym mądrym/ rozſądnym/ proſtaká vcżyni [pobożność]/ Ze do niego rádźić ſię potym chodzą ini. KołakSzczęśl C2;
WujNT 4 [2 r.],
237 [2 r.],
615,
Zzzzz4v;
dosyć ieſt ná Mechániká proſtaká, że on vczyni lutnią dobrą, á drugi czyiá to ieſt profeſsia, niechay ná niéy gra. SarnStat *7v;
PowodPr 21,
56;
VotSzl B2;
CiekPotr 86;
CzahTr G2,
H3 [2 r.];
RybWit C2.
W połączeniach szeregowych (8): Ocży wypukłe chocia nie roztworne. Zna⟨mionuią⟩ cżłowieka proſtaka, głupiego, grubego przyrodzenia y rozumu GlabGad N6, N4, N5, P7; SeklKat A4v; Obesae naris homo, proſtak/ niebáczny/ niedowćipny człowiek. Mącz 241a; Rudis, Proſtak/ nowak/ nievmieyętny. Metaph. Gruby/ nievczony/ nieuk. Mącz 359c; Obiáwiłeś ie malutkim. [Matth 11/25]) Przez te málutkie/ nierozumieyże ſámych nieukow/ y proftakow/ rzemieśnikom [!]/ dzieći y niewiaſt: [...] Ale przez te málutkie rozumiey pokorne/ ták vczone iáko y nieuczone. WujNT 47.
W przeciwstawieniach: »prostak ... mądry (4), doktor (2), gadacz (2), (na)uczony (2), poeta (2), biegły, dworak, filozof, loik« (16): Drogę do nieba zamikaly [księża]/ ſamy ſię tam niepytaly. Iako by Bog chciał tego taicz/ Czo raczył wſziſtkim obiawyć. Nieſwiata tego pyilozophom [!]/ ale proſtakom/ paſterzom/ ribitwom. SeklKat A4v; Vprzedzil dworak proſtaka Ziemianina onego zewſi nieboraka Czo teſz to chczial przechorką bicz RejRozm 402; A iáko Paw przed kury w pierze ozdobiony/ Ták ſie też przed proſtaki ſzyrzy náucżony. RejWiz 8; Davus sum non Oedipus [...] Proſtakem nie gádácz. Mącz 260c, 408a; ále trudno było wiedźiéć o czym/ á owſzém proſtakowi/ ktorym ſye ia téż rádźić godzę/ á nie biegłym kthorzy więcéy wiedzą. SienLek V4v; A thák co tobye do tego/ ieſli doktor/ ieſli proſtak opowiáda thobye prawdę ſwiętą Páná twego RejPos 284, 60v, 283v; BudNT przedm b; CzechEp 6; Wierzę temu/ iż ieſlibym kędy ſłowkiem ktorym oſobę I.M. nie z chęći/ ále z nieobacżenia/ iáko proſtak głupi á nie Logik obráźił: [...] że [...] CzechEp 427; Ktore [wiersze] rozſądź iáko chceſz tym ſię nie obruſzę/ Bom proſtak nie Poëtá co mi przyznaſz tuſzę. CzahTr A4v, C4v, H3; Mnie teſz ktobie wyſłáli Wieśniacy Co mędrſzego/ bo ſámi proſtacy RybWit Cv.
Wyrażenie: »prostak głupi« [szyk 3:2] (5): RejKup d2v; bo y nagłupſzy proſtak iuż to v ſiebie ſnádnie máło pomyſiliwſzy rozeznáć może. RejAp 178v; mowię thák gorzkie gorzkiem názywáiac/ dla prawdy ktora po proſtu od proſtaká głupiego mowiona bywa. CzechEp 54, 427; Choć my ie [przodków] dziś zowiemy głupiemi proſtaki/ Gdyby też z martwych wſtáli zwáliby nas żaki. BielRozm 7.
Szeregi: »prostacy a (ani) dziatki (
a. prostak abo dziecina)« [
szyk 2:
1] (
3):
A tu rozumiey/ iżći tu nie mowi do proftakow áni do dzyatek/ iedno do tych ktore tu przełożył ſzáfárzmi ſwemi RejPos 217v;
Tákże ſie tu práwie Chriftus z miłymi dźiatkámi/ á wielkimi proſtaki ſwemi w rzecżách niebieſkich obchodźi CzechRozm 237v;
świádectwo Iehowine/ ieſt prawdźiwe/ ktore z proſtaká ábo z dziećiny cżyni mądrego. CzechEp 112.
»prostak, (i, a) nieuk (a. nieuczony)« [szyk 4:1] (5): Genus hominum rude accipe et impolitum, Silne proſtaki y nievki/ etć. Mącz 359c, 386c; Tedy mi ſie s tey przycżyny zdáło/ ácż proſtakowi á nieucżonemu/ [...] áby [...] RejZwierc A3; BudBib c3; á mnie ſobie obrał [ksiądz Powodowski]/ proſtaká y nieuká. NiemObr 24. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]
[»symplak, prostak«: IAkiego Dozorcę/ iákiego Goſpodarzá miałby ten wielki ſzeroki świát/ Krześćianie mili/ nie rzekę mądremu/ bacżnemu/ ale też ſnadź y ſymplakowi/ proſtakowi łatwie náleść/ ſnádno obacżyć. ArtHom B2.]
a.
Człowiek prostoduszny, poczciwy, naiwny, łatwowierny;
rectus Vulg (35):
BierEz R3v;
RejKup t6v;
Ktory podchodzi ſpráwiedliwe ná złey drodze/ w zátráceniu ſwym vpádnie/ á proſtacy oſiędą dobrá iego. Leop Prov 28/10,
Ps 106/42;
OrzRozm D3v;
á ftań w pocżcie tych proftakow/ zá ktore tu Pan Bog twoy dzyęki dawa Bogu Oycu ſwemu/ iż mu ie dał RejPos 288v;
Ty wſzyſtki miánowáne w Krákowie kobiety/ Rozſzynduią proſtakom z pieniędzy kálety. BielSat C;
A wſzákże gdy przy tym wſzyſtkim weyrzymy w to/ co ſie ábo w Kośćiele álbo w Rzecżypoſp⟨olitey⟩ v nas dzieie/ tedy muśiem [...] onym náſzym miłym ſtárym proſtakom [tj. duchownym Polaków] vſtąpić/ y dáć gorę. WujJud a4;
Strzeże proftakow Iehowá BudBib Ps 114/6;
CzechRozm 110v;
[lepiej niż] dobrych y cnotliwych/ ále nieopátrznych proftakow potomftwo ku nędzy przywodźić CzechEp 65;
Ze białégłowy ná to ſę ćwiczyły/ Aby nas zá nos proſtaki wodźiły. KochFr 46;
KochSob 61;
BielRozm 15;
Calep 98 Ib;
CiekPotr 66;
Ty [Merkury] lipkie pálce vcżyſz/ y ręce vmkliwe: Ty oſzukáć proſtaká każeſz w ocży żywe. KlonWor 1,
18,
46,47,
48,
67.
W przeciwstawieniach: »prostak ... chytrzeć (a. chytry) (3), mędrek, wykrętacz« (5): Proſtacy wierzą/ á mędrkowie zgłupieli. RejPos 235 marg; Proſtak wierzy káżdey rzecży/ lecż chytrzec rozumie krokom ſwoim. BudBib Prov 14/15, Prov 14/18; Tu ácżći niewiem coby zá roſpráwá [...] proſtakom podłym z wykrętácżem miſternym/ mogłá być náleźiona CzechEp 90; KlonWor ded **3v.
Zwrot: »nie na prostaka trafić« (2): Ale pátrzay tu wnet/ iż nie ná proſtaká trafili/ w cżym go oni podſtępić á vłowić chcieli/ tym ſie ſámi vłowili RejPos 225v, 209.
Wyrażenia: »prostak szczyry« (
1):
Obłudamći to Fáryzáyſkim mnichowſkim przyſtoi/ co inſzego w ſercu táić/ á co inſzego vſty mowić/ nie onym proſtakom ſzcżyrym vmiłowánym CzechEp 209.
»ubogi [= nieszczęsny] prostak« (2): RejPos [340]v; Acżći y inſze rzecży/ zdrádliwie á chytrze záćieraćie/ ábyśćie vbogie proſtaki Luterany zwieść mogli. WujJud 251.
Szeregi: »głupi abo prostak« (
1):
Ieſliby chytremu wolno było wykręćić máiętność ná głupim ábo ná proſtaku. KlonWor ded **3v.
»maluczki a prostak« (1): á iż onę mądrość ich [mędrków] miał hoynie roźlać przez Duchá ſwego s. miedzy málucżkie á miedzy proſtaki/ ktorzy w proſtośći á w niewinnośći ſercá ſwego/ vwierzyli mocnie ſwiętym obietnicam iego [Pana] RejPos 235v.
»prostak, pospolity człek« (1): Proſtak/ poſpolity człék: co Bogu ślubuie/ W tym iuż ſłowá bez zdrády ZawJeft 34.
»prostak a serca pokornego« (1): Cieſzcieſz ſie tedy tym wy nędzni proſtacy á ſercá pokornego/ kthorzykolwiek wſtępuiecie ná mieyſcá á ná powołánie Páńſkie s przeźrzenia iego ſwiętego RejPos [290]v.
b.
Człowiek bez ogłady, niewytwornych obyczajów, ordynarny,
gbur; rudis rerum omnium Mącz, Cn; boeotus, insulsus, pinguis, rusticus Calag (13):
RejRozm 399;
ZIemiánin ſie ożenił/ náſz proſtak v dworá/ Y nieumiał táńcowáć bez dudy potworá. RejFig Dd4;
RejZwierz 85;
Arcadium germen, Gruby gbur/ Grundichwał/ Proſtak. Mącz 14b,
359c;
Ia ſie wyznawam być tákim proſtakiem/ iż niewiem iáko inácżey w miłośći ſobie pomocz/ iedno thą drogą/ ábych o towárzyſzu ſwym zle mowił GórnDworz Cc6v,
Ff8v;
PaprPan T4;
Calag 257a;
Do ktorych w dom cżłek dobry gdyby w ſukni ſzárey Przyiechał/ y ſług nie miał [...]: Smieią ſie z niego/ ſzydzą/ zowią go proſtakiem BielRozm 30.
W przeciwstawieniu: »prostak ... dworny (a. dworzanin)« (2): Rodzi ſie ieden proſtak/ drugi záſię dworny. RejWiz 117; GórnDworz D4.
Wyrażenie: »wielki prostak« (1): iż przyieżdżáli ludzie z roznych zieḿ/ ktorzy będąc wielkimi proſthaki/ mieli iednák indziey thę ſławę/ iákoby mieli być záwołánemi dworzány GórnDworz D4.
Szereg: »prostacy a nikczemni ludzie« (1): Pieśni/ liſty/ kśiążki gámrácyey pełne/ w kochániu wielkiem bywáią v dworzan/ á ktorzi ſię wtym niekocháią/ tych zá proſtaki á nikcżemne ludźi [inepti] rozumieią. ModrzBaz 13.
c.
Głupiec, nieuk;
idiota (idiotes) Mącz, Modrz; ignarus Mącz, Calag; analphabetus, blax, indoctus, stipes, stupidus, tardus, truncus homo Mącz; insciens, inscius, nescius Calag (50):
RejKup t3,
t5;
Snádnie wam [książki] dutká ominąć/ Gdy chce proſtakiem záginąć BielKom A2,
B4,
B6 [2 r.];
GliczKsiąż M4;
RejWiz 5;
Blax. Tardus Stupidus. Proſtak/ Dubiel też zową. Mącz 25d;
Truncus homo atque stipes pro stupido, Człowiek yáko pień gnuśny/ proſtak. Mącz 467a,
153d;
RejAp BB3v;
śiłá tákich ieſt proftakow/ ktorzy ſkoro to ſłyſzą/ iż kiedy iáka biáłogłowá miłowáłá/ hneth o niey zle rozumieią. GórnDworz Aa4v,
D7,
E6v,
I6v,
L4v,
R5 [2 r.],
Cc7v;
RejPos 200v;
RejZwierc 126v,
270v;
KochMon 27;
żaden przełożony [!]/ Coby dobrym rozumem nie był przyſtroiony/ Nie może w dobrey ſpráwie ſwych poddánych rządzić/ Ieſliż ſam proſtak będzye muśi záwſze błądzić. PaprPan A3,
L2v,
R2v;
ModrzBaz 42;
Oczko 9;
Vnweiſz ſein. Głupim Proſtakięm być. Desipere. Calag 539b,
540a;
Proſtak to/ który woyſko z wielkośći ſzácuie KochPieś 51.
prostak w czym (1): Ale nie iedno ći ktorzy fukáią/ ábo nárzekáią wielkimi ſą w miłośći proſtaki/ śiłá ieſzcże mimo the/ głupich ſie záwadza GórnDworz Cc7v.
W połączeniach szeregowych (5): Agrios, lat. agrestis, Chłopskie obyczáye máyący/ grundis/ grundichwał/ głupi/ proſtak. Mącz 6b; Idiotes, vel Idiota, [...] proſtak gnuśny nievmieyętny. Idiotae enim opponitur ingeniosus. Mącz 164b, 119d, 147a; niewierzę themu/ ábyś go w.m. z owey poſtáwy nie oſądził/ iż wielki proſtak/ lekki cżłowiek/ y ſproſnie chłubliwy. GórnDworz M.
W przeciwstawieniu: »mądry ... prostak« (1): Ale aby nauka była dobra rzecż to iawnie poznać możemy, poftawiwſzy dwu cżłowieku, iednego mądrego, drugiego proſtaka, wſzelki bacżny hnet ſie będzie miał ku mądremu GlabGad A4v.
Przysłowie: Delphinum natare doces, Proverbium, Proſtak doktora vczy/ yáye chce być mędrſze niſz yego máć kokoſz. Mącz 81a.
Wyrażenie: »wielki prostak« (8): y teráznieyſzy wiek dáleko obfitſzy ieſt niecnoty wſzelákiey/ niż on/ kthory chwalą ſtárcy: ále niebacżąc oni cżym ſie to dzieie/ wielkimi ſą w tey mierze proſthaki/ bo chcą áby ſámo telko dobre/ bez nicżego złego było ná ſwiecie/co być niiákſz niemoże GórnDworz H8, M; BudBib b2v; BudNT przedm d3v; CzechRozm 84v; Záprawdę on lekarz ieſt wielki proſtak [imperitissimus est medicus]/ ktory niechce inácżey chorego vlecżyć/ iedno áżby też ſam pirwey chorował. ModrzBaz 68; CzechEp 169; WerKaz 290.
Szereg: »prostak, (a, i) nieuk« = rudis et ignarus Modrz [szyk 2:1] (3): Ale iż ocyec ktory ſie o náukę z Ariſtipuſem tárgował tákiem był proſtakyem á nyeukiem/ że thego rozeznáć áni roſtrzygnąć nye vmyał co yeſt nauká GliczKsiąż M4v; Analphabetus. Latine indoctus, qui nescit A, b, c, etc, Alias qui nescit Alphabetum, Ignarus, Nieuk/ Proſtak. Mącz 9a; ModrzBaz 14. [Ponadto w połąszeregowym 1 r.]
d.
Człowiek niebiegły w jakiejś dziedzinie, nieumiejący, nieudolny (13):
Bracie niechcę ſię ſtobą wrzecz wdawać o wierze Bo ia ſam na ſię wyznam/ żem proſtak wtey mierze KochSat B;
proſtak chćiałby co vczynić foremnie á bez rozumu lepiéy że thák czyni iáko rozumié. Strum G3v,
C2;
CzechRozm 44v;
KochFr 79;
Tego [Tyrsida] przeſzedł Dorilus/ gdy z ſobą śpiéwáli/ A myſmy Doriluſá proſtakiem być ználi. PudłFr 32.
prostak do czego (2): Ták iákom indźie wſpomniał żem proſtak do rady CzahTr G2, 14.
prostak przeciwko komu, przeciw czemu (2): (marg) Cżárt ieſt proſtak przećiw ſpráwiedliwośći. (—) Ale iż przećiwko ſpráwiedliwemu proſtak ieſt/ bo s prawdą nic nie vmie/ ále záwżdy krąży á zábiega iákoby fáłſzem á nieprawdą/ á potwarzą winił ſpráwiedliwego RejPos 23v.
prostak w czym (3): GórnDworz N4; Bo choćiam też ieſt proſtak w mowie/ ále nie w vmieiętnośći. WujNT 2.Cor 11/6, s. 645.
3.
Człowiek z gminu, należący do najniższej klasy społecznej; człowiek ubogi; w pl: plebs (21):
Przyſzedł proſtak do Doctora. Przynioſl mu w garnku znamiona. FalZioł V ktv;
Iákoż proſtak niema ſie bać Káżdy [...] Vbogiego kmiećiá czwiczy RejRozpr D3v,
A2v,
D4;
RejRozm 402;
RejWiz 100v;
BielKron 36lv;
PIaſt Kruſzwicki ná Polſką Monárchią obran/ S proſtaká iák cnotliwy ſpráwiedliwy był pan. PaprPan Dd2v;
Sen v proftaków przyymie y złé poſłánié. KochPieś 18;
Proſtakowic to iakiemu et vili perſone tzinic belo/ nietym ktorzi wſwei moci tak wiele mieli PaprUp H3v,
B2;
WujNT 615;
SkarKazSej 695a;
Cżáſem pocżcżą Burmiſtrzá/ iż pług iego przodkiem Wyieżdża ná Páńſzcżyznę: á Rádźieckie srzodkiem: Proſtacy ná oſtátku. KlonWor 15,
55.
W połączeniu szeregowym (1): oſádził [Pan] ſthoł ſwoy proſtaki/ wieſniáki/ rybitwy/ Lázárzem/ Zácheuſzem/ Mátheuſzem/ Mágdáleną/ y inſzymi co ich tyſiącmi zá nim chodziło RejPos 159v.
W przeciwstawieniach: »prostacy ... książęta, wołowie tłuści« (2): tedy Iezus miły wſtáwſſy w nocy/ z laſki odziéwál ie ododziáné/ acż koli byli proſtácy/ chtzątz ié vcżynitz ij vſtawitz kſiążęty wſſytkiégo ſwiata. OpecŻyw 40; Proſtacy ſie ćiſną á wołowie tłuśći ie odpądzáią. RejPos 160 marg.
Wyrażenie: »chudy prostak« (1): Kxiądz [się strzeże] biſkupá/ biſkup rzyma [...] Ale nam chudym proſtakom Zewſſąd ćirpieć nieborakom RejRozpr D4.
Szeregi: »prostak a nędznik« (
1):
Tu rozumiey żeć ſie tu ná proſtaki á ná nędzniki nie ſkárży [Pan] [...]/ iedno ná ty ktore on był przezrzał á opátrzył dobrodzyeyſtwy ſwemi: á [...] iuż y vwielbić y vbłogoſłáwić chciał. RejPos 240v.
»prostak i prałat« (1): thák vbodzy iák bogáći/ proſtacy y práłaći/ wſzyſtki śmierć ſpołu tráći. ArtKanc R19.
»ubogi a prostak« (1): Podobnoć to ći ludźie vbogimi á proſtakámi ſą/ niewiedzący drogi Páńſkiey/ y rozſądkow Bogá ſwego. (marg) Wyżſze ſtány bárziey R⟨zecz⟩ P⟨ospolitą⟩ gubią (–) PowodPr 7.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}