[zaloguj się]
[pdf]

NIENARUSZONY (89) part praet pass pf

nienaruszony (87), nienaruszon (2).

W pisowni łącznej (74), w rozłącznej (15).

e oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie); -ony (33), -óny (1); -ony : -óny SarnStat (12:1).

Fleksja
sg
mNnienaruszony fNnienaruszonå, nienaruszona nNnienaruszoné
Gnienaruszon(e)go Gnienaruszon(e)j Gnienaruszon(e)go
D Dnienaruszonéj D
Anienaruszony Anienaruszoną Anienarnszon(e)
Inienaruszonym Inienaruszoną Inienaruszonym
L Lnienaruszon(e)j L
pl
N subst nienaruszoné
A subst nienaruszoné

sg m N nienaruszony (15). ◊ G nienaruszon(e)go (2). ◊ A nienaruszony (4). ◊ I nienaruszonym (1). ◊ f N nienaruszonå (9), nienaruszona (2); ~ (attrib) -å (4); ~ (praed) -å (5) RejPosRozpr, CzechRozm, SarnStat, PowodPr, SkarKaz, -a (2) OpecŻyw, KochEpitCat. ◊ G nienaruszon(e)j (6). ◊ D nienaruszonéj (5); -éj (2), -(e)j (3). ◊ A nienaruszoną (13). ◊ I nienaruszoną (1). ◊ L nienaruszon(e)j (3). ◊ n N nienaruszoné (5); -é (1), -(e) (4). ◊ G nienaruszon(e)go (5). ◊ A nienarnszon(e) (5). ◊ I nienaruszonym (1). ◊ pl N subst nienaruszoné (5); -é (3), -(e) (2). ◊ A subst nienaruszoné (7); -é (4), -(e) (3).

Składnia dopełnienia sprawcy: nienaruszony przez kogo (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVIII w.

I. W funkcji właściwej: Który nie doznał uszczerbku, nie uszkodzony; illibatus Mącz, JanStat, JanPrzyw, Cn; inviolatus Mącz, Calag, Calep; intemeratus Mącz, JanStat, Cn; illaesus Calag, JanStat, Cn; incorruptus Vulg, Cn; intactus, integer Mącz, Cn; inconcussus HistAl; immaculatus, incontaminatus, salvus Mącz; immotus, indelibatus, infractus, infragilis, innoxius Cn (84): Illibatus, Niepokalány/ czyſty/ niepomázány/ zupełny/ nienáruſzony. Mącz 165b; Salvus, Zdrowy/ Nienáruſzony/ cáły/ zupełny. Mącz 366b; Intactus, Nieruſzony/ niedotknionyMetaph. Nienáruſzony/ niepokalány. Mącz 439d, 165b, 168b, 442d, 498b; Calag 537b; Calep 559b.
a. W znaczeniu fizycznym (36): A przetho chleb twoy ma być z ziarna cżyſthego/ nie naruſzonego/ nie wſtęchłego FalZioł V 63v; Widzę cáłé ſzyſzaki/ tarcze nieſkrwáwioné/ Widzę drzewá/ y groty nic nienáruſzoné. KochFr 45; SkarKaz 204b.

W charakterystycznych połączeniach: nienaruszone(-y, -a) drzewo [= kopia], garniec (2), grot [= część broni], księga, pieczęć, rzecz [= towar], statki, ziarno; nienaruszony być, zostawić; nic nienaruszony.

Szeregi: »cały, (a) nienaruszony« (4): FalZioł II 1d; iżebyſmy ty [księgi] ktorycheſmy od przodkow naſzych doſtali/ [...] potomnym ludziom całe á nienaruſzone zoſtawiali KwiatKsiąż Hv; Vasa salva, Cáłe nienáruſzone ſtátki. Mącz 366b; SkarŻyw 354.

»dobry i nienaruszony« (1): áby miał ná pilnem bacżeniu rzecży ktore przywożą y wywożą: áby doglądał/ ieſli ſą dobre y nienáruſzone [earum bonitatem exploret] ModrzBaz 33.

Przen (1): pytać będą [przy chrzcie]/ ieſliś wiárę niepokálaną záchował/ y piecżęć nie náruſzoną/ y ſuknią nie z mázáną SkarŻyw 120.
α. O granicach państwowych (2): á ták twoie kroleſtwo ſtánie nienáruſzone/ á ieſzcże drugich więcey podbieſz HistAl E.
Szereg:»cały i nienaruszony« (4): obiecuiemy [...]/ iż będźiemy záchowywáć Koronę Króleſtwá Polſkiégo záwżdy cáłą/ y nienáruſzoną [salvam et integram ac illibatam conservare JanPrzyw 4] SarnStat 882.
β. O majątku (2): w których dobrách żoná tegóż práwem pokonánégo opráwęby miáłá poſáżną: táką opráwę chcemy áby trwáłá nie náruſzoną. SarnStat 632.
Szereg: »cały a nienaruszony« (1): ná tákowych [dobrach] ma téż dożywoćié cáłé á nie náruſzoné zoſtáć. SarnStat 337.
γ. O zachowaniu dziewictwa (też w odniesieniu do mężczyzn) (22): má bytz Mariá nábliſſá twégo [= boskiego] ſtoltza/ z nienaruſſonym panienſkim cialem. OpecŻyw 181; Ale być teſz dobrze ten dar dał pan Bog/ iżebyś dziewictwo ćieleſne do ſmierći w klaſſtorze nienáruſzone záchował KrowObr 148v; á cżemuſzby wżdy nienáruſzone pánieniecżki [!] tym ſpoſobem názywáć miano? CzechRozm 130, 157v; KochEpitCat 111; LatHar 35.

W przeciwstawieniu: »naruszony ... nienaruszony« (2): iż Almá mężátkę y náruſzoną znácży/ á nie dziewicę nienáruſzoną. CzechRozm 130, 129.

Wyrażenia: »dziewica nienaruszona« [szyk 5:1] (6): Abowiem/ ieſliby to nazwiſko/ nie mogło być przycżytáne iedno nie náruſzoney Dziewicy: á cżemuſzby ták Ioel. 1. v 8. vżywáiąc nazwiſká tego mowił. CzechRozm 129v, 129, 129v, 130 [2 r.], 130v.

»nienaruszone panieństwo; nienaruszona w panieństwie« [szyk 2:2] (3;1): Ale panna Mariá byla nienaruſſona w ſwym panieńſtwie OpecŻyw 181; Tám Bogu vſtąpiło práwo przyrodzone/ Pánnie zoſtáło pánieńſtwo nienáruſzone ArtKanc A4; LatHar 399 marg, 477.

»nienaruszona zupełność« (1): wierzemy/ iż [Jezus] ćiáło ſwe święte przewiódł [...] przez nienáruſzoną zupełność Pánny Mátki ſwoiey WujNT 81.

»nienaruszony żywot panieński« (3): Táż moc Boża/ przez nienáruſzony żywot pánieńſki zupełne członki dziećiątká wprowádziłá WujNT 386, 309, 386.

αα. W funkcji rzeczownika (1):
Szereg: »dziewica i nienaruszona« (1): Co ſie záś tknie názwiſká drugiego/ [...] o ktorym to śmieią żydowie vporni [...] mowić/ żeby młodą pánią znácżyć miáło/ á iżby pánience dziewicy/ y nienáruſzoney/ nie mogło być przywłaſzcżone CzechRozm 129v.
ββ. Analogicznie o kobiecie, z którą mężczyzna w danej sytuacji nie odbył stosunku (1): Abimelech gdy wziął Sarę vſtráſzon ieſt groźbámi od Bogá dla tego. 7. A tákże ią wroćił nienáruſzoną Abráhámowi. BibRadz Gen 20 arg.
δ. O człowieku może: nie skrzywdzony lub któremu nie odebrano majątku (1): wiec y drugie rzeczy ktorych się wḿ domyſliſz zesię zeidzie aby [pan Gnieźniński] był nienaruszony. ActReg 111.
b.W znaczeniu abstrakcyjnym: trwały, niezmienny, niezachwiany; nieskażony (39): KromRozm III O3v; Abowiem to ieſt tześć y chwałá nienáruſzona Syná Bożego KrowObr 19; A tę wiárę aż do iednego ſpieniá nienáruſzoną chowáć będę KrowObr 41, 42; GrzegRóżn E4v, M4v; przedśię Duch święty chwálebny ieſł [!]/ ktory tę gromádę [...] we zgodźie nienáruſzoney trzyma/ y rwać ſie iey niedopuſzcża. WujJud 12; RejPosRozpr b4, c3v; prawdá/ ácżkolwiek zewſząd oblężoná y śćiśniona/ choćiaż iey też nie wſzyſcy znáią/ ſámá w ſobie nie náruſzona ſtoi CzechRozm A3; LatHar 19, 396, 420; przez co ſławie/ vczćiwośći/ Iurisdiciiéy Stolice náſzéy nigdy nienáruſzonéy bywa vwłaczano SarnStat 954, 8, 889, 953; PowodPr 42.

nienaruszony czym (2): Sartum ac tectum ab omni piaculo conservari animum meum, Záchowałem ſwóy vmysł/ żadną niecnotą nienáruſzony. Mącz 368b, 437a.

nienaruszony w czym (1): PaprUp Dv cf W przen.

W połączeniach szeregowych (2): A ten Duch ieſt z Bogá/ kthory ma po ſobie proroki y Apoſtoły ſwięte/ piſmo ſſtzere/ niepomázáne/ y nienáruſzone. KrowObr C4, 71.

W charakterystycznych połączeniach: chwała nienaruszona(-y, -e) (2), cześć (3), dziedzictwo ojcow [= prawa nauka], jurysdycyja, Kościoł Krystusow, małżeństwo, nauka, pilność, pismo (reguła Pisma Św.) (2), powaga, prawda, prostość, sława, słowo boże, stałość (2), uczciwość, układność, umysł (2), wiara (6), wierność (3), zgoda; przez kacerze nienaruszony; niecnotą nienaruszony; aż do jednego spienia nienaruszony (2), dotychmiast, nigdy (2), sam w sobie, w ni(w)czym (2).

Wyrażenie: »nienaruszona stateczność« (1): Opátrzył ćię rodzicámi Kátholickimi. y dał miedzy rozlicżnemi kácerſtwy nienáruſzoney w powſzechney wierze ſtátecżnośći záchowánie. LatHar 673.
Szeregi: »cały i nienaruszony« (1): ſámy Kátholickie [narody] v ktorych cześć twoiá przebłogoſłáwiona Pánno cáła y nienáruſzoną zoſtáie SkarKaz 578b.

»prawdziwy i nienaruszony« (1): Abowiem tám w kośćielech wáſzych niemáſz/ áni ſlowá Bożego prawdziwego/ y nienáruſzonego/ áni zupełnych y niepomázánych ſwiątośći KrowObr 115v.

»zupełny a nienaruszony« (1): Ktorey [wiary] kto nie záchowa zupełney á nienáruſzoney; bez żadney wątpliwośći ná wieki będźie zátrácony. LatHar 371.

W przen (2): Godnić przedſie oni być bez ſwiátłośći/ [..,] ktorzy ſtrzegli zámknionych ſynow twoich/ prżez ktore pocżynáło być dawáne nienáruſſone zakonu ſwiáthło onemu wieku. Leop Sap 18/4.

nienaruszony w czym (1): atz xtalt bialloglowſki widzicie dowcip y ſerce meſkie y prawe Krolewſkie nie naruſzone wpowinnoſci. PaprUp Dv.

α. O dobrej opinii: nieposzlakowany (3): Intactus infamia, Nienáruſzoney sławy. Mącz 439d.

nienaruszony w czym (2): Iminaculatus, Czyſty/niewinny/ niepomázány w słáwie nienáruſzony. Mącz 203b; Turpitudinis expers Namniey w dobrey powieści nienáruſzony/ króm którey zmázy. Mącz 282a.

β. O prawach i przywilejach: zawsze obowiązujący, nie kwestionowany (7): Decreta Tribunálſkié iáko nienáruſzoné máią bydź SarnStat 1300; V Rzymiánow dawnych wolność daná poimánemu więźniowi/ byłá nienáruſzona PowodPr 17.

nienaruszony w czym [zawsze: ni w czym] (3): y owſzem my ſámi oné [artykuły, swobody] niwczym nienáruſzoné [...] pilnie ſtrzédz y dźierżeć obiecuiemy SarnStat 1064, 1024, 1193.

W połączeniu szeregowym (1): [prawa i przywileje] oſobam do tych czáſów dáné cáłé/ zupełné/ y niwczym nie náruſzoné zoſtáły. SarnStat 1024.

W charakterystycznych połączeniach: nienaruszone(-a) artykuły, daniny, dekreta trybunalskie, prawa (2), przywileje (3), swobody, wolność.

Szereg: »nienaruszony i (a) cały« [szyk 1:1] (2): tákowé dániny máią zoſtáć cáłé á nie náruſzoné: áni Exequuciiéy podléc máią SarnStat 94, 1211. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
γ. O zdrowiu (1): Ionás w brzuchu wielorybowym [zjednał sobie] nienáruſzone zdrowie LatHar [+9].
II. W funkcji przymiotnika (5):
1. Nienaruszalny, którego nie można naruszyć, zmieć; sanctus Mącz, Cn (3): Sacrosanctum, Co wyſoko/ ſrogo á cięſzko zákázano yeſt pod gárdlem/ nayświętſza rzecz nienáruſzona. Mącz 363c, 366d [2 r.].
2. Stały, wierny (1): Constanter et fideliter permanere in amicitia populi Romani, Być nienáruſzonym prziyacielem ludu Rzimskiego Mącz 126b.
3.Bezgrzeszny, nie skażony grzechem (1): áby dzyatki z młodosći [...] rodzicy wypráwyáli/ á polerowáli boyáźnyą Bożą/ á ſpráwą ſtátecżną/ według nyenáruſſonego życya GliczKsiąż Ev.

Synonimy: I. cały, nieumniejszony, nieuszkodzony, niezepsowany, niezgwałcony, nieznaczny; a. cały, czysty, dziewiczy, niedotkniony, niepokalany, niepomazany, nietykany, panieński.

Cf NARUSZONY, NIENARUSZNY

AŻ