[zaloguj się]
[pdf]

NARUSZONY (66) part praet pass pf

naruszony (55), naruszon (5), naruszony a. naruszon (6).

a jasne; -ony, -on.

Fleksja
sg
mNnaruszony, naruszon fN nNnaruszon(e), naruszono
Gnaruszonego Gnaruszonéj G
Anaruszony Anaruszoną Anaruszon(e)
Inaruszonym Inaruszoną I
L Lnaruszon(e)j L
pl
N subst naruszoné
A subst naruszon(e)
I m naruszon(e)mi

sg m N naruszony (7), naruszon (2); ~ (praed) -ony (5) GroicPorz, OrzRozm, BielKron, ActReg, SkarKazSej, -on (2) OpecŻyw, ModrzBaz. ◊ G naruszonego (1). ◊ A naruszony (1). ◊ I naruszonym (1). ◊ f N (praed) naruszonå (8), naruszona (1) Leop, naruszon(a) (6). ◊ G naruszonéj (6); -éj (1), -(e)j (5). ◊ A naruszoną (8). ◊ I naruszoną (1). ◊ L naruszon(e)j (1). ◊ n N naruszon(e) (8), naruszono (2); ~ (attrib) -(e) (2); ~ (praed) -(e) (6), -o (2) LibLeg, ActReg. ◊ A naruszon(e) (1). ◊ pl N subst naruszoné (9); -é (1), -(e) (8). ◊ A subst naruszon(e) (2). ◊ I m naruszon(e)mi (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: naruszony przez kogo, przez co (2), od kogo (1).

Sł stp s.v. naruszyć, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w. s.v. naruszyć.

Uszkodzony, nadwerężony, osłabiony, zachwiany; umniejszony; zepsuty; violatus Modrz, JanStat; saucius Mącz; corruptus Vulg; affectus, delibatus, delumbatus, delumbis, infractus, quassatus Cn (66): si in re ipsa nihil peccatur, Ieſli rzecz ſáma nie bywá náruſzona. Mącz 285c; [wiertelik wina węgierskiego, białego, naruszonego InwMieszcz 1584 nr 254].

naruszony czym (2): Exesae fruges in horreo, ventilentur, Wſtęchłe żyto á ſniecią náruſzone w ſtodole przewietrzić/ Przeſuſzyć. Mącz 100a. Cf »ogniem naruszony«.

Wyrażenia: »mało naruszony« (1): woyſko Tatarſkie z wielkiem krzikiem na polaki ſie obrocilo, ktorych woyſka ieſzcźe były mało náruſzone [quae interim integrae erant], y rozerwawſzi ich vph wielkie rozlanie krwie vcżynili MiechGlab 11.

»ogniem naruszony« (1): Oto pokąd oná [winorośl] iéſzcże byłá cáła/ ninacż ſię nie godźiłá/ iákoż tedy dáleko mniey ſię godźi/ gdy ieſt ogniem náruſzona y ſpaloná [ignis comederit illud et imbustum sit]? BibRadz Ez 15/5.

α. O ciele i zdrowiu ludzkim (21): koronę mu zaſie na glowę wbili/ [...] aż był naruſſon mozg w głowie iego ſwięté. OpecŻyw 135v; MurzHist E3; Animus saucius, Obrażony/ náruſzony vmyſł. Mącz 369d; SienLek 144; Bo gdźie żołądek ieſt źimny/ tám żadne trawienie pokármow niemoże być: á ztąd y wątrobá y inſze cżłonki náruſzone będą [laborare necesse fuerit]. ModrzBaz 70v; KochWr 29; A ieſli ſię będźie przał; znowu do ćiemnice: Tám iuż muśi powiedzieć wſzytkie táiemnice/ Kiedy mu záſtrupione vrázy odnowią: Iák ſtáwy náruſzone/ ták boleść ogniową. KlonWor 39.

naruszony z czego (1): FalZioł II 4a cf »niedostateczny albo naruszony«.

naruszony czym (2): FalZioł I 155a cf »mdły albo naruszony«; Mącz 154d cf »niepewny, naruszony«.

Zwrot: »namniej naruszony nie być« (1): ćiáło Paná Chriſtuſowe namniey w grobie náruſzone niebyło KuczbKat 40.
Szeregi: »mdły albo naruszony« (1): koſci mdłe w cżłowiecze albo naruſzone iakim vrazem vmocnia. FalZioł I 155a.

»niedostateczny albo naruszony« (1): WOdka Bzowego kwiatu ieſt dobra tym ktorzi [...] mozg niedoſtatecżny maią albo naruſzony/ s ſmętku y z ynych wiele przygod FalZioł II 4a.

»niepewny, naruszony« (1): Hepaticus, Który nie pewną ma wątrobę/ náruſzoną yaką choróbą. Mącz 154d.

αα. O dziewictwie (10): niechby to żydowie pokazáli/ żeby kędy we wſzyſtkim piſmie ś. mężátkę/ ábo pánnę náruſzoną piſmo Almą názywáło CzechRozm 130v; Ieſliby przez Almę w przeſzłym wierſzu rozumiał nierządnicę/ ábo dziewkę náruſzoną: á cżemuſzby miał był to potym o cudzołożnicy przydáwáć? CzechRozm 131, 129, 129v, 130, 130v.

W charakterystycznych połączeniach: naruszona biała głowa, dziewka (2), mężatka, młodzica, panna.

Wyrażenie: »zupełność panieńska naruszona« (1): ktorzy [kalwinistowie] śmieią bluznić/ żeby w rodzeniu miáłá być zupełność iey [Maryi] pánieńſka náruſzona. WujNT 5.
W przen (1): Nazywa Egiptcyány pánną okázuiąc iż ieſzcze od żadnego nieprzyiaćielá náruſzonemi nic nie byli. BibRadz I 408d marg.
ααα. W funkcji rzeczownika ‘nie dziewica’ (2):
Szereg: »mężatka i naruszona« (2): oni mówią/ iż Almá mężátkę y náruſzoną znácży/ á nie dziewicę nienáruſzoną CzechRozm 130, 129.
β. O granicach (1): Granice W.X.L. nad spisy Vniey nawielu mieyscach naruszone. mianowicie Augustow na Gruncie Brodzińskim za granicą Litewską iest zasadzon. ActReg 41.
γ. O majątku (1):
Szereg: »nie zgwałcony ani naruszony« (1): Zbiezeniém y wyſtępki męzowémi, poſag y opráwá zeniná nie bywa zgwałcona áni náruſzona. SarnStat 632.
a. O abstraktach (39): PatKaz II 68v; Gdy wiárá Kátholicka y duchowny ſtan náruſzony ieſt/ iáko ránne ſerce prędką śmierć Rzeczypoſp: przywodźi. SkarKazSej 689a.

naruszony czym (7): marya any radą uąza byla zdradzona any yego yadouytem zarazenym była naruſzona PatKaz I 7; czyſtoć ni iedno vczinkiem cieleſnim/ ale też miſlą/ á ządzą nierządna bywa naruſzona SeklKat K2v; KrowObr C4. Cf »naruszony grzechem«, »naruszony makułą«, »naruszony zmazą«.

W połączeniach szeregowych (2): Papież Rzymſki [...] vmie przywodzić piſmo/ ku ſwey rzetzy y zátráceniu/ ále takowe piſmo/ ktore ieſt okęſzone/ náruſzone/ y nietzyſte. KrowObr C4v, C4.

W przeciwstawieniach: »naruszony ... najczystszy, utwierdzony« (2): O zayſto nyeſluſchno by boſkyey wſzechmocznoſzcy aby myal czyalo (cz)y naturą przyyącz znaruſzoney matky namnyeyſza makula, ale znayczyſthſzey panny PatKaz II 41v; Wiemy że pacta foedera z pogránicznymi Pány/ nie ſą wárownie vtwierdzone/ y owſzem poniekąd náruſzone. VotSzl B.

Przysłowie: Cżeſcż náruſzoną trudno łathać RejJóz G8v marg.
Zwroty: »w namniejszym punkcie nie być naruszony« (1): zaprawdę rádźibychmy to widźieli/ áby tá święta praca y w namnieyſzym punkćie nie byłá naruſzona/ y owſzem áby ták cále á doſtátecżnie byłá na iaśnią podaná BibRadz *6.

»(nigdy) ni w czym (a. w niczym) naruszony nie być« [szyk zmienny] (2): miłoſyerdzye yego nád námi/ Ieſt thák ná wſſem ſławnye vtwyerdzone/ A nye może nigdy być ni w cżym náruſſone. LubPs aa2v; ActReg 149.

Wyrażenia: »naruszony grzechem, przez grzech« [szyk 1:1] (1:1): PatKaz I 10v; Ale panną Marya nyeſkazona any naruſſona w yey począczyu zadnem grzechem PatKaz II 78v.

»język naruszony« (1): zoſtali ieſzce tam Sarbaci, Windelici albo Vindowie aże po dziſieyſzi dzien z ięzikiem polſkim chocia naruſzonym MiechGlab 52.

»u ludzi naruszony« (1): przyſtoyno ieſt ſpráwiedliwośći Bożey/ áby pobożnym ono dobre mniemánie ktore ym było z ich krzywdą v ludźi náruſzone/ záś w iáwnym wſzech ludźi zebrániu y ſądźie przywrocone było. KuczbKat 60.

»naruszony makułą« (2): O nyeſluſzno by ſynouy bożemu przyącz naturą plczy czlouyeczcy znaruſſoney mathky namnyeyſcha makula PatKaz II 70v, 41v.

»naprawa (a. naprawienie) naruszonego [czego]« (2): SeklWyzn g4; [dusza ucieka] do poćieſzney łáſkáwośći twoiey/ ſzukáiąc napráwy náruſzoney cżyſtośći ſwoiey. LatHar 153.

»nie po mału naruszony« (1): Vrząd Marszałkowski Litewski, niepomału iest też naruszony. ActReg 41.

»pismo [= Biblia] naruszone« (4): Ten záſię Duch ieſt z Dijabłá/ ktory [...] przywodzi piſmo/ ludzką mądrośćią wynicowáne/ náruſzone/ y nietzyſthe. KrowObr C4, C4v; BudNT przedm c4; WujNT przedm 11.

»naruszone obyczaje« (1): [niektórzy ludzie] ſwą młodoſćią źle ſzáfuią podawáiąc ią w zbytecżne obycżáie/ to ieſt/ w chćiwośći/ w leniwſtwá/ opilſtwá/ zábijánia/ y w inne náruſzone obycżáie BielSpr b3v.

»na potciwości naruszony« (1): PRokurator ten rzeczy ſprawowáć niemoże/ kthory ieſt klęty/ ná pothćiwoſći iáką zmázą náruſzony/ młodſzy niż 21 lat GroicPorz tv.

»jaką zmazą naruszony« (1): GroicPorz tv cf »na potciwości naruszony«.

Szeregi: »(nie) naruszony a (ani) skażony« [szyk 1:1] (2): bo by na duſſy panna nyebyla a to (popr) ieſt libi (‒) przeſz grzech była naruſſona a ſkazona PatKaz I 10v; PatKaz II 78v.

»szczyrszy i nie tak naruszony« (2): A ták iáwna rzecż ieſt/ że piſmo ś. muśi być wich [łacinników] ięzyku ſzczyrſze y nie ták náruſzone/ iáko kiedy w Greckiem. BudNT przedm c4; WujNT przedm 11.

»nie zaniedban ani naruszon« (1): iż tez żaden iego [człowieka] rodu niemoże być zániedban/ áni náruſzon [negligi aut violari posse]/ okrom zániedbánia y náruſzenia iego? ModrzBaz 142v.

»naruszony i zhańbiony« (1): Ale pátrzayże/ iáko ten ſtan Duchowny náruſzony w Polſzce/ y zhańbiony ieſt ná Seymiech OrzRozm Kv.

α. W funkcji rzeczownika (1): O Pánie/ ieſli niedopuśćiſz ſludze twemu/ ábyſmy ſie modlili przed tobą/ á żebyś nam dał náſienie ſercu/ á ſmyſlowi dobrą ſpráwę/ ſkądby mógł być owoc ſkądby mogł żyć wſſelki náruſſony [unde vivere possit omnis corruptus]/ kthoſz będzie mogł znoſić mieyſce cżłowiecże? Leop 4.Esdr 8/6.
β. O prawach, przymierzach itp.: złamany, pogwałcony; violatus Modrz (12): Przywileye tey ſtolice wyeczne ſą/ od bogá wkorzenyone y wſſczepyone/ náruſſone być mogą/ przenyeſyone być nye mogą KromRozm III N8v; tedy też vmowá moiá może być náruſzona [et pactum meum irritum esse] z Dawidem ſlugą moim Leop Ier 33/21; ActReg 42; SkarKazSej 696b marg.

naruszony czym (1): yakoſch ſzye tho okazacz nyemoze. Abi S oſobi naſchey [...] Czo ſzye thakowego dzyacz myalo czem bi tha prziyaſzn a przimyerze [...] narvſchono bicz myalo. LibLeg 11/173.

naruszony w czym (2): Abi za prziczinam naſſcham [przyjaźń] wczem narvſchona nyebila LibLeg 11/187; SarnStat 938.

W przeciwstawieniu: »być naruszony ... twierdzić się« (1): Chce też I.C.M. pilnie thego ſtrzedz/ áby poſthánowiony pokoy w namnieyſzey rzecży z ſtrony I.C.M. niebył náruſzony/ ále áby ſie twierdził y mnożył ná potomne cżáſy. BielKron 332.

Zwrot: »w namniejszej rzeczy nie być naruszony« (1): BielKron 332 cf W przeciwstawieniu.
Wyrażenia: »po części naruszony« (1): niemáłyſmy wſtępek do naprawienia tego Ziednoczenia y téy po częśći náruſzonéy Vniiéy vczynili SarnStat 1019.

»naprawienie naruszonego [czego]« (1): SarnStat 1019 cf »po części naruszony«.

»przyjaźń naruszona« (4): LibLeg 10/93v, 11/173, 187; áni gránic żadnych ſtánowić/ áni przyiáźni iákokolwiek náruſzoney poiednáć vmiećie [nec amicitiam aliqua ex parte violatam inter aliquos reconciliare]/ okrom gwałtu/ á ſzyrmirſkiego nacżynia. ModrzBaz 141.

Szeregi: »naruszony i wniwecz obrocony« (1): áby [ustawy] żadnego czáſu przez nas y potómki náſzé w czym nie były náruſzoné/ y w niwecz obróconé [quomodo libet valeat in irritum revocari JanStat 149] SarnStat 938.

»naruszony i odmieniony« (1): áby dekretá Niceńſkiego ſynodu/ ni wcżym náruſzone/ y odmienione nie były. NiemObr 129.

Synonimy: skażony, zepsowany, zgwałcony.

Cf NARUSZYĆ, NIENARUSZONY

LW