Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DZIEWICY

Następne hasło: DZIEWIERZ »

DZIEWICZY (47) ai

dziewiczy (45), dziewicy (2); dziewicy StryjKron; dziewiczy : dziewicy SkarŻyw (2 : 1).

e jasne.

Fleksja

sg
m	N	dziewiczy	f	N	dziewiczå	n	N	dziewiczé
	G			G	dziewicz(e)j		G	dziewiczego
	D			D			D	dziewiczému
	I			I	dziewiczą		I
	L			L			L	dziewiczym

pl
A	subst	dziewiczé
I	f	dziewicz(e)mi
inne formy
sg G - dziewiczego; sg D - dziewicz(e)mu; sg A - dziewiczy, dziewiczégo; sg L - dziewiczym

sg m N dziewiczy (9) [w tym: dziewicy SkarŻyw 120 może G sg od DZIEWICA]. ◊ G dziewiczego (4); -ego (1), -(e)go (3). ◊ D dziewicz(e)mu (1). ◊ A dziewiczy (8) [w tym: dziewicy StryjKron 271 może G sg od DZIEWICA], dziewiczégo (1). ◊ L dziewiczym (8). ◊ f N dziewiczå (2). ◊ G dziewicz(e)j (1). ◊ I dziewiczą (1). ◊ n N dziewiczé (5); -é (3), -(e) (2). ◊ G dziewiczego (1). ◊ D dziewiczému (1). ◊ L dziewiczym (1). ◊ pl A subst dziewiczé (3); -e (2), -(e) (1). ◊ I f dziewicz(e)mi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVII – XVIII) i XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „dziewica”
- 1. Właściwy dziewicy, należący do dziewicy, panieński; niewinny (47)
- 2. [Zestawienie: »mleko dziewicze« = środek kosmetyczny]

Przymiotnik od „dziewica”:

1. Właściwy dziewicy, należący do dziewicy, panieński; niewinny; virginalis, virgineus Mącz, Cn; virginarius Cn (47): BierRaj 20; O iako barzo ſerce dziewicżé od boleſci tedy bylo zranioné OpecŻyw 148v; zeſlán z nieba ſyn od oyttza cżlowieku na zbawienié ien wſtąpil w trzewa dziewicżée/ wziął na ſię cialo cżlowiecżeé. OpecŻyw 161, 3, 6v, 8, 148v, 149v, 187v, 188; PatKaz III 102v; TarDuch A8v, B; Ten Henrik Ceſarz miał żonę Kunegundę świętego żywotá/ kthora dziewicży żywot w małżeńſtwie wiodłá BielKron 289v; Mącz 282a, 499a; Mocz Dźiewiczy/ ma być przyżołć/ á przeto kiedy ieſt śiny á iáſny/ práwą dźiewkę známionuie SienLek 27v, 72; KochTr 10; KlonŻal C4 [2 r.].

Wyrażenia:»dziewicza czystość (a. czystota)« [szyk 1 : 1] (2): daię iey ij mię porodzicielka/ wſſakoż oſtanie w tzaloſtzij iey cżyſtota dziewicżá. OpecŻyw 7; SkarŻyw 231.

»dziewiczy podatek« [może też »dziewicze« w funkcji rzeczownika] (1) = opłata na rzecz panującego przy wychodzeniu za mąż: Ten to Henrik wiele praw dobrych vſtáwił á złe wygłádził/ tho ieſt pomocne dziewicże y wdowie/ podatki. BielKron 360.

»dziewiczy stan« [szyk 14 : 5] (19): o they [Dianie] piſzą iż wzgardziłá była małżeńſkim ſtanem á dzyewicży ſtan przyięłá BielKron 23; BOleſlaw Pudikus/ rzecżony wſtydliwy/ iż w dziewicżym ſtanie z ſwoią żoną mieſzkał BielKron 359v, 2v, 44v, 143v, 160, 176 (12); RejPos 343; RejZwierc 30v; WujJud 209v; SkarJedn 68; SkarŻyw 12, 120; A tá [Poroskawia] poſlubiwſzy Pánu Bogu dziewicy ſtan w czyſtośći chowáć/ poſtrzygłá ſię StryjKron 274.

peryfr. »syn dziewiczy« = Chrystus (2): podlug twégo ſwiadetztwa/ liſſki maią iamy/ gniázda niebieſcy ptácy/ ale ſyn cżlowiecży/ to ieſt ſyn dziewicży/ niemá gdzie by ſwą głowę ſklonil z ſwymi zwoleniki. OpecŻyw 87, 148.

»zakon dziewiczy« (1): Tucia dzyewká zakonna boginiey Weſty byłá pomowiona o wzruſzenie ſwego zakoná dzyewicżego BielKron 25.

Zestawienie: n-loc »dziewicze miasto« [przekład grec. Παρθενόπολις i niem. Magdeburg] (1): Tam [w mieście Magdeburgu] był báłwan Wenery/ ktory ſtał ná woźie ze trzemi pannami/ dla thego ie zwano Pártenopolis/ dziewicże miáſto/ co Niemieclde ſłowo Magdeburg vkázuie. BielKron 290v.

2. [Zestawienie: »mleko dziewicze« = środek kosmetyczny: wypal wodkę [...] wleyże w nię tyle mleká Dziewicżego podług wági [...] Ale mleko dziewicże ták cżynią/Weźmi śrebrney piány/ a warz ią w ocćie [...] wley nieco oleyku waynſztynowego/ á wnet ſie ſtánie iáko mleko. SienHerb 513b.]

Synonim: panieński.