[zaloguj się]
[pdf]

DZIEWICA (420) sb f

e oraz a jasne.

Fleksja
sg pl du
N dziewica dziewice
G dziewice, dziewicy dziewic
D dziewicy dziewicåm, dziewic(o)m
A dziewicę dziewice dziewicy
I dziewicą dziewicami
L dziewicy dziewicåch
V dziewico, dziewice dziewice

sg N dziewica (73). ◊ G dziewice (115), dziewicy (5); -e : -y OpecŻyw (17 : 3; 4, 5v [2 r.]), PatKaz III (2 : 1; 103), SkarŻyw (24 : 1; 341). ◊ D dziewicy (23) [cf też DZIEWICZY sg m N i A]. ◊ A dziewicę (35). ◊ I dziewicą (21).◊ L dziewicy (7). ◊ V dziewico (44), dziewice (3); -e BierRaj; -o : -e OpecŻyw (14 : 2). ◊ pl N dziewice (24). ◊ G dziewic (16). ◊ D dziewicåm (10), dziewic(o)m (1) KrowObr; -åm (8), -am (1), -ąm (1) KromRozm III; -åm : -am RejPos (4 : 1). ◊ A dziewice (6). ◊ I dziewicami (16). ◊ L dziewicåch (15); -åch (9), -ach (6); -åch RejAp, RejPos (3), BudNT, ArtKanc; -ach CzechEp; -åch : -ach KrowObr (3 : 5). ◊ V dziewice (5). ◊ du A (cum nm) dziewicy (1) RejZwierc 236.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVII w.

1. Dziewczyna, panna, kobieta do czasu utraty panieństwa; virgo Murm, Mącz, Cn; innupta Mącz; filia a. virgo integra, integra a. viro, nescia viri, pura Cn (404): OpecŻyw 4, 183; FalZioł IV 53c; KromRozm III C8 [2 r.]; BielKom Gv; Iż ſię małżonkowie o rzetzy tego ſwiátá więcey poſpolićie ſtáráią/ [...] á niſſli dziewicá KrowObr 226v, 139v [2 r.], 148v [2 r.], 152v, 225v, 226v [2 r.] (14); Mam corkę dziewicę [habeo filiam virginem]/ á ten człowiek ma miłośnicę Leop Iudic 19/24; Mącz 252c; Powiedáią/ kthoby chuſtę miał vmázáną w tey krwi/ kthora dźiewicy z pierwſzych mieśiącow płynie/ á thą chuſtą nogi obwijał/ przeſtánie ból. SienLek 123; BudBib Lev 21/13, 14, Deut 22/14, Iudic 19/24, 2.Reg 13/18 (11); Bo práwi/ słowo ALMAH nie dziewicę znácży/ ale młodą niewiaſtę. BudNT Ff8v, Matth 25/7, 1.Cor 7/25, 27, Gg3 [4 r.]; CzechRozm 129 [3 r.], 129v [3 r.], 130, 130v [2 r.]; powiedz ieśliſz dziewicą/ cżyli ſkáżoną od Alexándrá? SkarŻyw 444, 67, 68 [2 r.], 71, 279, 341 [3 r.], 342, 371, 457; CzechEp 116; KochJez B4; Y ty chłopie/ ieſlić ſię ták dźiewice chćiáło/ Mogłeś do Kolná iecháć: tám ich ieſt niemáło. KochFr 42, 42; BielSjem 24; ArtKanc F15; GórnTroas 27; LatHar 173, 456, 469, 500, 525.

W połączeniu z imieniem [imię + dziewica (10), dziewica + imię (1)] (11): ktorego [Izaaka] wiele z náſzych znáło/ a zwłaſzcżá dziewica [!] Gregorya/ która teraz w Rzymie mieſzka. SkarŻyw 324, 12, 150, 340, 443, 444 żp, 486, 589; ábyſmy ſię ták w święte nabożeńſtwo wpráwowáli/ iáko ſię z pámiątki błogoſłáwioney Marthy dźiewice twoiey weſelimy. LatHar 466, [++3]v; KlonKr wstęp A2 marg.

W połączeniach szeregowych (3) : BierRaj 17; ſwiętych męcżennikow/ ſpowiednikow/ dziewitz ſwiętych korono OpecŻyw 185, 185; TarDuch D6.

W charakterystycznych połączeniach: dziewica błogosławiona, cna, cnotliwa.

Wyrażenia: »dziewica boża« (1): błogoſłáwiona dziewico Boża odpuść mi/ á modl ſię zá grzech moy. SkarŻyw 184.

»dziewice cielesne« [szyk 2 : 1] (3): Ian Swięty tych ſlow niemowi/ o dziewicách ćieleſnych [...] ále moẃi o dziewicách duchownych/ to ieſt o wſzyſtkich ludziach wiernych KrowObr 229, 229 [2 r.].

»dziewica czysta« (1): Co ieſliby młodą pánią ábo náruſzoną biáłą głowę tylko/ á nie dziewicę cżyſtą znácżyło CzechRozm 129v.

»dziewica izraelska« (1): Y przyſądzą ná nim ſto śrebrnikow/ y dádzą ie oycowi (oney) niewiáſty iſz puśćił złe imię ná dziewicę Izráelſką [virginem Israel] y będzie mu żoną BudBib Deut 22/19.

bibl. »mądre dziewice« [szyk 5 : 3] (8): iáko to ſam Pan Kryſtus/ Syn Boży wykłáda/ o ońych dziewicách mądrych/ ktore wyſſly náprzećiwko oblubieńcowi/ oley y káganki máiąc. [Vulg Matth 25/1–11] KrowObr 229; Iużci będzie fortká záwżdy otworzona/ y tu zá żywotá twego y po ſmierći twoiey/ iáko onym mądrym dziewicam kthore przyſzły vbrąwſzy ſie zápalonemi lámpámi do oblubieńcá ſwego. RejAp 138; RejPos 6v [2 r.], 181v, 340v, 343 [2 r.].

»dziewica nienaruszona« [szyk 5 : 1] (6): Bowiem ia też ták beſpiecżnie mowić mogę/ ieſliby Bethulá/ zgołá przez ſię/ dziewićę [!] nienáruſzoną/ znácżyłá. CzechRozm 130v, 129, 129v [2 r.], 130 [2 r.].

»prawa dziewica« (2): FalZioł IV 53c; Wiem tu pánie ná ulicy/ Ieſzcze práwe dwie dziewicy RejZwierc 236.

bibl. »szalone dziewice« [szyk 8 : 1] (9): RejAp 124v; Abowiem y Pan niechciał cie w they błędney nádziei zoſtháwić/ áleć dał ná przykład pyęć mądrych y pyęć ſzalonych dziewic. [Vulg Matth 25/1–11] RejPos 6v, 6v marg, 147, 181v, 241v, 340v (3).

»dziewice święte« [szyk 6 : 1] (7): OpecŻyw 185; Y przez zaſlugi wſzytkich ſwiętych/ [...] ſwiętych dziewicz/ y wdow/ j wſzitkich wybranych/ kthory żywieſz y kroluieſz z Bogiem oyczem w iednoſci ducha S. TarDuch D6; RejPos 339v, [340], 341v, 343; ArtKanc O16v.

Zestawienia: bibl. »dziesięc dziewic« = decem virgines PolAnt [szyk 5 : 1] (6): KromRozm III C7v; RejAp 158; RejPos 181v; TEdy przypodobi ſię kroleſtwo niebieſkie dzieſiąći dziewicam BudNT Matth 25/1; CzechEp 372; ReszPrz 23.

»(święto) jedenaście tysiąc dziewic« = obchodzone przez Kościół w dniu 21 października (2): Goski I4; Przeto pozwalamy/ áby ná mieyſce tych [roków]/ w Poniedźiáłek po święcie Iedenaśćie tyśiąc dźiewic/ gdy by Wiécá niedoſzły/ bywáły ſądzoné. SarnStat 732.

Szeregi: »młodź (a. młodzieńcy) i dziewice« = iuvenes et virgines Vulg, PolAnt (2): Młodz y dziewice/ ſtarzy y ż młodemi chwalcie imię boże WróbŻołt 148/12; BudBib Ps 148/12.

»panna (a. panienka), (a(l)bo, i) dziewica« [szyk 6 : 4] (10): Murm 46; Mącz 282a, 499a; A tyć ſą pánny/ á tyć to ſą dzyewice iego RejAp 119, Dd2v; Oto dziewicá ábo Pánná (bo Partenos y pánnę/ y dziewicę znácży wedle właſnośći ięzyká Greckiego iáko vcżeni wykłádáią) CzechRozm 127, 129v, 133v, 145v.

W przen (13): A Páweł ſye też boi o ſwoyę dźiewicę/ ktorą yuż był poſlubił Kryſtuſowi/ to yeſt/ o Koryntſki koſcyoł KromRozm III C8; Iedno iż tu Duch Swięty/ nie o tákowych dziewicach mowi/ iáki ieſt Papieſz dziewicá/ która dziećię vrodziłá ani teſz mowi o thákowych ſlalonych dziewicách/ iákowe ſą dziewice Kárdynałowie/ Biſkupi KrowObr 226v, 210v, 229; Ale ſie przypátruy/ cżemu tu Pan tę rozność ludzką dzyewicámi przezywa/ á iż ie ku ſtanom pánieńſkim przyrownywa. RejPos 342v, 342 [2 r.], 342v [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: dziewica mizerna, nędzna, szalona (4).

Wyrażenia: »dziewica czysta« [szyk 1 : 1] (2): Poſlubiłem was wſzyſtkich/ iednemu mężowi/ okázáć was tzyſthą dziewicą Pánu Kryſtuſowi [despondi enim vos uni viro, virginem castam exhibere Christo Vulg 2.Cor 11/2] KrowObr 229 [idem] 148.

»dziewica duchowna« [szyk 1 : 1] (2): ále mowi [święty Jan] o dziewicách duchowych/ to ieſt o wſzyſtkich ludziach wiernych KrowObr 229, 229.

a. O Marii Matce Boskiej (251): Smierná dziewitza gdy to vſlyſfala/ zaſmutzijla ſie wedlug ſwégo dziewicżego ſromu OpecŻyw 8; O dziewitzo przeſlawná matko ſmętnych macior OpecŻyw 131v; Pozdrowiona bądz miloſciwá krolowá miloſierdziá/ dziewice nálaſkawſſá OpecŻyw 183v, 3v, 4 [3 r.], 4v, 5v [2 r.] (18); PatKaz II 75; PatKaz III 90, 94, 96, 133v; TarDuch Dv; CzechRozm 131; Przyimiſz ſługę twego w pokoiu/ zá przycżyną tey przenachwálebnieyſzey Dziewiće [!] SkarŻyw 115, 357; ArtKanc A14v; Zyi ſzczęśliwie o dźiewico prześlicżna LatHar 481; SkarKaz 578b, 579b.

W charakterystycznych połączeniach: dziewicą chwalebna (4), dostojna (4), nabożna, nadroższa, nałaskawsza, namędrsza, przesławna, prześliczna, szczęsna, wielebna, wybrana.

Zwrot: »(na-, u)rodzić się, (na-, u-)rodzony, (na-, po-)rodzenie z dziewice (Maryjej)«[szyk zmienny] (24 : 9 : 2): BierRaj 20; OpecŻyw 17; PatKaz II 31 v; criſtus narodzy ſyą ſpanny dzyeuycze PatKaz III 103v, 103; TarDuch A8v; SeklWyzn Bv; SeklKat B4, O2, O3; Ktory ſie pocżął z Duchá ſwiętego/ národzon z Máryey dzyewice BielKron 139v; RejAp 100; RejPos 271, 342v; BiałKat 83v, 373v; KuczbKat 30; CzechRozm 145v; SkarŻyw 67, 172, 231, 393; Lecż nie widzą/ iż ten ktory vrodzony ieſt z dźiewice/ nie tylko ieſt więtſzy nád Abráhámá/ ále też y nád káżdégo inſzego z niewiáſty vrodzonego. CzechEp 243, 144, 187, 217, 244, 341, 346, [404]; ArtKanc F15, M9; LatHar 8; WujNT 5, 515, Xxxxx4v.
Wyrażenia: »dziewica błogosławiona, nabłogosławniejsza« = virgo immaculata [szyk 25 : 22] (46 : 1): BierRaj 16v; Bądz iuż weſola dziewitzo blogoſlawioná/ bo dniá trzeciégo będzieſs do nieba wzięta od twégo milégo ſyna OpecŻyw 177v, 3v, 5, 6, 7v [2 r.], 11v (28); OpecŻyw SandR nlb 2; PatKaz II 79v; HistRzym 87; Ia brát Bernárdynus/ byłem záwżdy nabożny błogoſłáwioney Dziewicy: vrodziłem ſię w iey dźień: tegoſz dniá ochrzcżony ieſtem SkarŻyw 460, 184; NiemObr 121; WerGośc 216; WerKaz 293; WujNT 293; Piąte weſele twoie było o naświętſza dźiewico błogoſłáwiona/ gdyś ſyná ſwégo namilſzégo ználázłá SiebRozmyśl H, I3v, I4v, Lv, L2, L3 (8).

»(prze)czysta, (prze)na(j)czystsza dziewica« [szyk 16 : 8] (19 : 5): Syn ſie boży narodzil z dziewice przecżyſté OpecŻyw 17, 6, 6v [2 r.], 185v; PatKaz I 18; PatKaz II 19, 31v, 45, 77; RejPos 342v; SkarŻyw 67, 120, 245, 408, 458 [2 r.], 460 [2 r.], 583 [2 r.J; GrabowSet P; SiebRozmyśl G4; KlonWor 47.

»dziewica nad dziewicami« (6) : OpecŻyw 183; Márya dziewico nád dziewicámi/ vproś nam wſzyſtkim odpuſztzenie grzechow KrowObr 164v, 162v; LatHar 173, 500, 525.

»naświętsza, swięta dziewica« (19 : 6): OpecŻyw 5v [2 r.], 6v; PatKaz I 8v; Iezu ienżes naſwiętſzą dziewiczę marią za mathkę ſobie wybrał TarDuch A8v, A8v, D6; LatHar 173, 500; SiebRozmyśl Fv, G2, G3, G3v, G4v (16).

»niepokalana dziewica« = beata virgo (6): OpecŻyw 3; gdy ſię przed obrázem niepokaláney dziwice Matki Bożey modlił/ z iey S. przycżyny y pomocy zlecżonym zoſtał SkarŻyw 319, 2; LatHar 466; WujNT 293; A iákoś zoſtáłá czyſtą á niepokaláną dźiewicą ták przed porodzeniém/ iáko przy porodzeniu SiebRozmyśl G4.

Zestawienia: »(kościoł) Panny Maryjej (zawżdy)dziewice« (2): Tym wołánim wzruſzony Biſkup/ pobieżał do kościołá Pánny Máryey dziewice SkarŻyw 498, 589.

»dziewica (Panną) Maryja« [szyk 106 : 25] (131): BierRaj 16v; IAn widzątz tzo ſie s nijm dzieie/ do Betanié ku dziewicy Marij rychlo bieżál OpecŻyw 109v, 2v, 3 [2 r.], 3v, 4, 5v (44); OpecŻywSandR nlb 2, 4v, 5, 6; PatKaz I 8v, 10, 14, 18; PatKaz II 19, 20v, 30v, 31, 39 (20); PatKaz III 106; TarDuch A8v [2 r.], C8v, D4, D5v, D6; WróbŻołt dd5v; SeklWyzn Bv; SeklKat B4, O2, O3; Národzenie Máryey dziewice/ ktore nas omyło od zmázy grzechow KrowObr 177, 89, 101, 151v, 161v, 162, 170, 219v; BielKron 139v; HistRzym 83v, 84, 87; RejPos 271; BiałKat 83v; GrzegŚm 42; KuczbKat 30 [2 r.]; WujJud 25; á tá wáſzá dźiewicá Márya mátká iego daná byłá Iozeffowi zá mąż CzechRozm 145v; SkarJedn 318 [2 r.]; SkarŻyw 172, 203, 279, 358, 498, 583, 589; CzechEp 142, 144, 187, 217, 244, 341, 346; WerGośc 216; WerKaz 293; ArtKanc A7v, M9; LatHar 8, 466; Iáko w żywoćie błogoſłáwioney y niepokaláney dziewice Máriey żaden ani przed Chriſtuſem/ áni po nim nie był poczęty WujNT 293, 5, 515, Xxxxx4v; SiebRozmyśl Fv.

»dzień narodzenia dziewice (Maryjej)« = święto kościelne 8 września; Nativitatis B.M.W. (2):powili ſyná Bernárdyná/ w dźień ſamy národzenia tey dziewice Máryey SkarŻyw 458, 461.

»Oczyścienie Panny Maryjej dziewice« = święto kościelne 2 lutego; Purificationis B.M.V. (1): o tem byłá z Ormiány gadká/ ktorychby dni święćić mieli ty świętá/ to ieſt/ [...] Národzenie y Obrzezánie P: náſzego Iezuſá Chryſtuſá/ y Ofiárowánie iego w Kośćiele/ albo ocżyśćienie P: Máryey dziewice SkarJedn 318.

»Zjastowanie [= zwiastowanie] P. Maryjej dziewice« = święto kościelne 25 marca; Annuntiatio B.M.W. Cn (1): Miedzy innemi rzecżámi y o tem byłá z Ormiány gadká/ ktorychby dni święćić mieli ty świętá/ to ieſt/ Ziáſtowánie P: Máriey dziewice SkarJedn 318.

Szereg: »panna, (a, i) dziewica« [szyk 10 : 8] (18): Doſtoyná panną ij niepokaloná dziewitza Maria vſlyſſawſſy ty ſlowa/ ſilno ſie zaſmucila OpecŻyw 3, 18, 81,110, 141v [2 r.], 178v; OpecŻywSandR nlb 6; PatKaz III 103, 103v, 152v; SeklWyzn Bv; RejAp 99, 100; ále [Chrystus] przedſię ſam racżył ſie s pánny á z dzyecżyſtey vrodzić RejPos 342v, 271; WerGośc 216; WerKaz 293.
2. Mężczyzna który nie miał stosunku płciowego; też nieżonaty, żyjący w celibacie; virgo Vulg; virgo maritus, virgo puer Cn (16): wſzyſthká ordá kxiężey Papieſkiey ktorzy dla tego dziewicámi zoſtáli/ áby tym więtſze nietzyſtości płodzić mogli. KrowObr 227, 226v, 227, 229 [2 r.]; RejAp 117; BiałKat 373v; Na kápłáńſtwo ábo dziewice/ ábo zakonnicy/ ábo powśćiągliwi. SkarŻyw 457 marg, 308 [2 r.], [474]; LatHar 473; Cić ſą ktorzy ſię z niewiáſtámi nie pokaláli. Bo dźiewicámi ſą [virgines enim sunt]. WujNT Apoc 14/4 [przekład tego samego tekstu KrowObr 229, RejAp 117, WujNT 872], 872.

W połączeniu z imieniem (1): Iezu ienżes ią z Boſkiego zrądzenia ſtharczowi y dziewiczy Iozeffowi poſlubioną chciał mieć TarDuch A8v.

Wyrażenie: »prawa dziewica« (1): mowiąc/ iżby pokrzyk nieroſł/ iedno gdźie ſye ſzubienicznik práwą dźiewicą będąc zmokrzył SienLek 199.

Synonimy: 1. panna; 2. bezżeniec, bezżennik, bezżonaty.

Cf DZIEWIC

BB