[zaloguj się]
[pdf]

PANIEŃSKI (277) ai

panieński (277), [panniejski].

-e- (276), -ę- (1).

a jasne (w tym 6 r. błędne znakowanie); -e- (60), -é- (1) OrzQuin.

Fleksja
sg
mNpanieński fNpanieńskå nNpanieńskié
Gpanieńskiégo Gpanieńskiéj, panieńskié Gpanieńskiego
D Dpanieńskiéj D
Apanieński Apanieńską Apanieńskié
Ipanieńskim Ipanieńską Ipanieńskim
Lpanieńskim Lpanieński(e)j Lpanieńskim
Vpanieński V V
pl
N subst panieński(e)
G panieńskich
D panieńskim
A subst panieńskié
I f panieńskimi, panieńskiemi
L panieńskich, panieński(e)ch
inne formy
sg n D skostn - po panieńsku

sg m N panieński (33). ◊ G panieńskiégo (25); -égo (2), -ego (1) OpecŻyw (2:1), -(e)go (22). ◊ A panieński (30). ◊ I panieńskim (7). ◊ L panieńskim (23). ◊ V panieński (3). ◊ f N panieńskå (15); -å (13), -(a) (2). ◊ G panieńskiéj (34), panieńskié OpecŻyw (4); -éj (3), -(e)j (31). ◊ D panieńskiéj (3); -éj (2), -(e)j (1). ◊ A panieńską (13). ◊ I panieńską (1). ◊ L panieński(e)j (6). ◊ n N panieńskié (7); -é (1), -(e) (6). ◊ G panieńskiego (8); -ego (1), -(e)go (7). ◊ A panieńskié (4); -é (3), -(e) (1). ◊ I panieńskim (7). ◊ L panieńskim (6). ◊ pl N subst panieński(e) (4). ◊ G panieńskich (12). ◊ D panieńskim (1). ◊ A subst panieńskié (13); -é (4), -(e) (9). ◊ I f panieńskimi (11), panieńskiemi (2); -emi Mącz; -imi : -emi OpecŻyw (5:1); ~ -emi (1), -(e)mi (1). ◊ L panieńskich (4), [panieński(e)ch]. ◊ sg D n skostn po panieńsku (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Przymiotnik od „panna” (262):
1. Od znacz. ‘dziewczyna, młoda kobieta’; virgineus Mymer1, Calep, Cn; virginalis Mącz, Calep, Cn; virginarius Cn (70): Mymer1 23v; Mącz 499a; Virginalis – Panienski. Quod est dignum virgine, aut quod ad virginem pertinet Calep 1128a, 1128a.
a. Odnosi się do panny ogólnie lub do panny nieokreślonej (40):
Wyrażenia: »panieński(e) lata, wiek« (1:1): Toć zwiáſtowánie [...] nie było [...] w dźiećińſtwie: ále áż w doroſłych pánieńſkich lećiech CzechEp 192; PaxLiz B3v.

»panieńska młodość« (1): (nagł) NAGROBEK IEDNEY PANNIE. (–) TV on napięknieyſzy kwiát pánieńſkiey młodośći [...] leży pochowány SzarzRyt D2.

»panieńska płeć« = dziewczyna(-y) [szyk 3:2] (5): GlabGad A2; BielKron 55; Mącz 396b; O nie zwyćiężona ćierzpliwośći/ w Chryſtuśie Pánie náſzym/ ktora ták mdłą á nie potężną płeć pánieńſką [tj. św. Martynę] mężną cżyni SkarŻyw 21; Milcżenie Pánieńſkiey płći nawięcey przyſtoyne BielSjem 16.

»stan panieński« = dziewczyny (1): Tego to tedy corkę wźiął w małżenſtwo ſobie/ Cnoty święte y ślicżność widząc w iey oſobie. Y to wſzyſtko nád co ſtan Pánieńſki nie może/ Mieć więcey/ ku zacnośći przednie dáry Boże. KołakCath B2v.

»panieńska wina« = utrata dziewictwa (1): [Europa uprowadzona przez byka skarży się:] Máło ieſt iedná śmierć pánienſkiéy winie. KochPieś 7.

Zestawienie: »panieński piesek« = piesek rasy maltańskiej; canis Meliteus Murm, Mymer1 BartBydg [cf Militaei catuli [...] quae ad feminarum delicias ex Melita [= z Malty] advehebantur Calep 1605/ 190b] (4): Canis meliteus, ein iunckfraw hundlein. Pányenſky pyeſek. Murm 40; Mymer1 26; BartBydg 22, 88b.
α. Należący do panny; w przen (1): gdzye ieſt ſwięta cnotá/ Tám nie trzebá ni pereł/ ni żadnego złotá. To ieſt pánieńſki poſag RejZwierz 40v.
β. Przeznaczony, odpowiedni dla panny lub panien (8): Mącz 422b; ocży ná ſię gdy ze ſzkoły pánieńſkiey ſzłá/ ſyná Rzymſkiego Stároſty Semproniuſzá obroćiłá. SkarŻyw 68.
Wyrażenie: »panieński(e)(-a) ubior, odzienie, szata« = virginalis habitus a. vestitus Mącz (3:2:1): [Achilles] przeto prośił áby był wyzwolon z błazeńſkiego pánieńſkiego vbioru/ á we zbroię co nawiętſzą był vbran BielKron 56v; [Aleksander I] obrawſzy trzydzyeśći młodzyeńcżykow głádſzych/ kázał ſie im w pánieńſkie odzyenie vbráć BielKron 116v, 56; Mącz 499a; Y zaż ten nie záſłużył naywiętſzéy zapłáty/ Który żeby zábit był/ zwlókł pánieńſkié ſzáty? GórnTroas 19; ZbylPrzyg B3v.
γ. Składający się z panien, w którym panny uczestniczą (2): IA to Klelia płynę Przez Tybrową wodę/ A zá ſobą zakłádny huf pánieńſki wiodę. KochFrag 40.

W przeciwstawieniu: »panieński ... mężski« (1): á ktemu áby [tańce] były pánieńſkie oſobno á mężſkie oſobno. ModrzBaz 55.

δ. Którego panna jest obiektem, dokonany na pannie (7):
Wyrażenie: »gwałt (a. gwałcenie), gwałtownik panieński(e)« = stuprum (virginum) Modrz, JanStat [szyk 6:1] (6:1): gdy iáki złoczyńcá [...] będźie vłápiony [...] ná gwałceniu Pánieńſkim [...] GroicPorz m3v, i4v, ii4 marg; OrzQuin Zv; ModrzBaz 84v; Ziemſkiego práwá Kśięgi dźieśiąte o gwałćie pánienſkim. SarnStat 643 żp, 203.
ε. Właściwy pannie, cechujący pannę (8): Harpiae [...] Morskie ptaki pánieńską twarz máyące Mącz 153b; ORSZVLI KOCHANOWSKIEY, [...] KTORA CNOT WSZYTKICH Y DZIELNOSCI PANIENSKICH POCZATKI WIELKIE POKAZAWSZY: NAGLE [...] ZGASLA KochTr 2, 11.
Wyrażenia: »panieńska cudność, krasa« = puellarum forma Mącz (1:1): Mącz 117a; NIedoſtąpionéy godnośći/ Y pánieńſkiéy wzór cudnośći/ [...] Pánno vmyſłu męſkiégo ZawJeft 44.

»panieńska płeć« = dziewczęca uroda [szyk 1:1] (2): BielKron 340v; VAndá ſwych przodkow ſercem nie wydáłá, Choć płeć pánieńſką y tez poſtáć miáłá. KlonKr A3v.

Wyrażenie przyimkowe: »po panieńsku« (1): Puellariter, Iákoby dzieweczká/ po pánieńsku. Mącz 329d.
b. Odnosi się do określonej panny; w funkcji identyfikującej: jej, tej, o której mowa (8):
α. Stanowiący część ciała panny, o której mowa (2): SkarŻyw 142; A ty źiemio/ ktora maſz być laná cnotliwych Członków krwią pánieńſkich świéżą á gorącą/ Niech mię wrogowie w ćiemné iáſkinié twé w trącą. ZawJeft 31.
β. Którego panna, o której mowa, jest podmiotem (6): RejZwierz 46v marg; Tá wnet ſkocżywſzy popádłá oicowſki miecż/ [...] y krzyknęłá ná ludzi [...]/ á gdzież vciecżecie? á chociay Hetman zábit Hetmáńſka dziewká żywá/ zá mną kto cnotę miłuie. (marg) Stháłość á ſerce [= odwaga] pánieńſka. (–) RejZwierc 86, Bbb2; A on długo proſząc á ſkłonić pánieńſkiey woley niemogąc/ grozbámi ią ſtráſzyć pocżął SkarŻyw 487, 444 marg; ZawJeft 48.
A. Od nie zaświadczonego u nas znacz. ‘córka gospodarzy’; odnosi się do określonej panny; należący do niej (1): Item powyada yſch Waczek na Waliſchewye panyenſky vkradl gdi go Noczowano. [...] Alye gdy ſzyą rodzyczy they tho panny dowyedzyeli, zaſzye y waczka od zyda [...] doſtali LibMal 1547/125.
B. Ze szczególnym akcentem na niezamężność (9):
a. Dotyczy kobiety (3):
Wyrażenie:
»stan panieński« [szyk 2:1] (3): ZapWar 1536 nr 2492; RejWiz 39; W ſtan inſzy/ niż pánieńſki/ chce ćie Pan Bóg wpráwić/ Wielce záwołánégo małżonká nábáwić GórnTroas 58.
b. Może dotyczyć obu płci (6):

W przeciwstawieniu: »panieński... manżelski« (1): Ale ijż Iána s tego ſtádla [tj. małżeństwa] wezwál/ rozumietz dál ijż daleko dóſtoynieyſſé ſtádlo panieńſkié ij wyſſé ij ſwiętſſé niżli manżelſkié. OpecŻyw 41v.

W połączeniu szeregowym (1): Gdyż ieſt zakon wdowi/ małżeńſki/ y pánieńſki RejPos 44v.

Wyrażenie: »stan, zakon, stadło panieński(e)« [szyk 5:1] (3:2:1): OpecŻyw 41v; gdyż y mátkę ſwą ſwiętą/ [...] racżył poddáć pod poſłuſzeńſtwo zakonu tego [małżeńskiego]: okázuiąc to/ iż v niego áni pánieńſki/ áni żadny zakon poważnieyſzy á wdzięcżnieyſzy nie był. RejPos 43v, 44v; WujNT 93, Aaaaaa3v [2 r.].
Szereg: »panieński i bezżeński« (1): Stąd to mamy/ iż ſtan pánieńſki y bezżeńſki/ ieſt żywot ánielſki w ſkázitelnym ćiele. [Cf Abowiem w zmartwychwſtániu áni ſię żenią/ áni zá mąż idą: ále ſą iáko ániołowie Boży w niebie. Matth 22/30] WujNT 93.
C. Od znacz. ‘służąca, dworka’; odnosi się do dworki nieokreślonej (8):
α. Przeznaczony dla dworek (5): Barwi panienſkie zwierzchnie futrami podszite WyprKr 90; Obruszi na stol Panienſki. WyprKr 114, 89, 114, 124v.
β. Złożony z dworek (3):
Wyrażenie: »panieński dwor« = gynecaeum, gynecion, gyneconitis, mulierum frequentia, polygyricon Mącz (3): Gyneconitis, vel Gynecion [...]. Fraucimer/ Panieński dwór/ yáko yeſt v Krolów y Xiążąt/ gdzie pánny ſwym dworem też służą. Mącz 9c, 150d, 309a.
2. Od znacz. ‘dziewica’; virginalis, virgineus Mącz, Cn; parthenius Mącz; virginarius Cn (173):
a. Dotyczy kobiety (36): Parthenius, Latine virgineus, Pánieński/ dźiewiczy. Mącz 282a.
Wyrażenia: »błanka panieńska« = błona dziewicza (1): Hymen – Błanka panienską. Calep 493b.

»panieński stan« = życie w dziewictwie (1): SkarŻyw 13 cf Szereg.

»stan panieński« = dziewice (3): RejPos 342v; wſzyſcy ſię w Pánie ráduymy/ á ku zbudowániu ſtanu Pánieńſkiego iako ieſt vmęcżoná S. Iágnieſzká rozcżytaymy. SkarŻyw 67; Bądź pozdrowioná Márya/ [...] ozdobo y korono ſtanu pánieńſkiego naiáśnieyſza. LatHar 39.

Szereg: »panieński a zakonny« (1): ktory [duchowny] gdy poznał iey ſkłonność/ y ná pánieńſki á zakonny ſtan Boze powołánie: vpominał ią áby nie mieſzkáiąc dobre myſli ſwoie pełniłá SkarŻyw 13.
α. O ciele dziewicy (1): Lecż Lew v nog ſię iey [św. Martyny] położył/ á ćiáła pánieńſkiego nie obráził SkarŻyw 21.
β. Właściwy dziewicy, cechujący dziewicę (27):
Wyrażenia: »cnoty panieńskie« (2): woláłá ſię w wielkie cnoty pánieńſkie przybieráć/ á Chryſtuſowi ſie podobáć/ á niſzli [...] przyiázni męſkiey żebráć. SkarŻyw 71, 194.

»panieńska czystość, uczciwość« = dziewictwo, dziewiczość [szyk 13:8] (20:1): IAko śmie niewſtydliwy vpor Heretycki/ ſluby y chowánia pánieńſkiey cżyſtośći [...] zwáć wymysły ludzkimi SkarŻyw 71, A3v, 71 [2 r.], 112, 124, 142 (15); Pogánin też oſzukány wyrozumiał/ iż w wietſzey wadze v niey vczćiwość Pánienſka byłá/ niż żywot doczeſny. StryjKron 406; Dla nas ſię sſtał cżłowiekiem/ z Pánny ſię národźił/ A iey pánieńſkiey cżyſtośći niwcżym nie náruſzył ArtKanc N17, A8v; LatHar 152, 477; KlonKr A3v.

»panieński(-a) wstyd (a. wstydliwość)« = modestia virginalis Mącz; virginalis verecundia Cn [szyk 2:1] (3): Mącz 499a; SkarŻyw 69; Z poyźrzenia świętobliwa iey fárbá pałáłá: Pánieńſki wſtyd przebijał przez oblicze białé ZawJeft 46.

Szereg: »panieński, czysty« (1): wiárę Chrześćiáńſką vcżynkámi dobrymi/ y pánieńſkim cżyſtem żywotem zdobiła SkarŻyw 20.
[Przen:
Szereg: »panieński a nienaruszony«: O náświſtałżeby ſię dźiś/ wierz mi/ nie ieden wierny cżłowiek/ [...] gdyby kto z onych kráin do nas przyſzedł/ ktorych ieſzcże wiárá Chrześcijáńſka pánieńſką y nienáruſzoną cáłość zátrzymáłá. WerReguła 15 (Linde).]
γ. Przysługujący dziewicy (2):
Wyrażenie: »korona panieńska« (2): Ale ijż panná Mariá matuchna bożá/ ieſt panna nad pannami/ [...] dlá tego tą koroną wtorą panieńſką ieſt vkoronowána OpecŻyw 187v; SkarŻyw 341.
Szereg: »męczeński i panieński« (1): Myśląc pánienká iſz [...] obudwu koron/ męcżeńſkiey y pánieńſkiey mieć niemogłá: woláłá przy Pánu Bogu/ niſzli przy ćieleſney cżyſtośći zoſtáć SkarŻyw 341.
b. Może dotyczyć obu płci (9): nietylko ſámá Pánná Mária pánieńſtwo byłá ślubiłá/ ále y Ioſeph przez nię/ y dla niey/ pánieńſtwo záchował: áby ſię Pan náſz národził z małżeńſtwá pánieńſkiego. WujNT 227.
Wyrażenie: »panieńskie dziewicstwo« (1): Małżeńſtwá y żon zmowionych odſtąpili pokutuiący. Poświęcenie Pánieńſkiego dziewicſtwá Bogu. SkarŻyw 76 marg.
α. Właściwy ludziom zachowującym dziewictwo (6):
Wyrażenie: »czystość, doskonałość panieńska« [szyk 5:1] (5:1): aboczyem duch ſzwyąty w czyſtoſzczy panyenſkyey ſyą kocha, y w czyſtych ſerczach rath odpoczywa PatKaz II 40; SeklWyzn f2v; GrabowSet P3v; Bo iż dobra ieſt czyſtość małżeńſka/ lepſza wſtrzymięzliwość wdowia y bezżeńſka/ á nalepſza doſkonálość pánieńſka WujNT 309, 201, Yyyyy2.
Szeregi: »panieński i bezżeński« (1): CZYSTOSC Pánieńſka y bezżeńſka zacnieyſza niżli małżeńſka WujNT Yyyyy2.

»panieński abo wdowi« (1): [ewangelicy] záchowáć ſię komu w czyſtośći pánieńſkiey ábo wdowiey/ zá rzecz niepodobną máią WujNT 201.

β. Składający się z ludzi zachowujących dziewictwo (1): Day prawdę twą świętą tym ktorzy cżyśći ſą/ [...] Tyś ogárniony ieſt tym to Pánieńſkim zborem/ [...] Cić ſą w thwoiey licżbie co cżyſtotę máią ArtKanc O16.
A. O Pannie Marii (100):
a. Odnosi się do Marii z akcentem na jej dziewictwo (93):
Wyrażenia: »stan panieński« = dziewica (1): CHwalmyż wſzyſcy z weſelem Stworzyćielá ſwego/ Bo prze náſze zbáwienie z Stanu Pánieńſkiego: Dźiećię ſię národźiło ArtKanc Bv.

»syn panieński« (5): O dzywna rzecz yſch mądroſzcz boſka oczyecz wſzech vyekow ktorego kroleſtwo koncza nyema ten ſyą ſtal (poth czaſem) ſynem panyenſkym PatKaz II 49, 39; SkarŻyw 510; WItay Pánie Iezu Chryſte/ ſłowo Oycowſkie/ Synu Pánieńſki LatHar 221, 221.

W przen (1): Witay Pánie IEzu Chryſte/ [...] kwiatku y owocu pánieńſki. LatHar 221.
α. Stanowiący część dziewiczego ciała Marii lub będący wytworem jej organizmu (78): matka [...] na ſwych go ręku noſila/ panieńſkim mlékiem kármila. OpecŻyw 161; tys mie boga ij cżlowieka twymi pierſiami panieńſkimi kármila OpecŻyw 185v, 15v,17, 17v, 20v, 21 (10); duch ſzwyąty [...] gotoual ſyey nayczyſthſzego ſercza krew panyenſką ku ſpravye czlouyeczenſtwa przyącz ſynu bozemu PatKaz II 43v, 31, 34v [2 r.], 38v, 39, 57v (10); RejPos 87, [105]v; RejZwierc 197; O Pánie vkáżyſz/ miłośierdze ſwe dźiś/ Zbáwićielá twego/ z ćiáłá pánieńſkiego. ArtKanc A11; SkarKaz 489b.
Wyrażenie: »żywot, wnętrzności, łono panieński(e)« [szyk 34:10] (41:2:1): NAſtál nám dzień weſoly narodzeniá bożégo z żywota panieńſkiego OpecŻyw 17, 9, 14, 100v; poſzwyącyl yą duch ſzwyąty [...] koſzczyolem wktorem myalo lezecz dzyeuyącz myeſyączy czyalo boze na oltarzu wnątrznoſzczy yey nayczyſtſzych panyenſkych PatKaz II 42, 30v, 31, 35, 41v, 47; urodzy ſyą pan wokrągu zyemye a lono panyenſkye bądzye zbauyenye poganſkye PatKaz III 102v, 102v; WróbŻołt B6v; RejPs 105v; KrowObr 49; RejZwierz 15; OrzRozm M4; RejPosWiecz2 91v; KuczbKat 30; WujJud 71; CzechRozm 163, 163v; SkarŻyw 241; CzechEp 178, 291, 295, 310; NiemObr 97, 98; Skarb drogi miłośći Boſkiey/ Spuśćił ſię w żywot pánieńſki/ Zrządzeniem Bożym wćielony/ Nád obycżay przyrodzony. ArtKanc C3v, A11v, A19, N19v, T17v; Iezu z Duchá S. cudownie pocżęty/ y przez dźiewięć mieśięcy w pánieńſkim żywoćie noſzony/ zmiłuy ſię. LatHar 336, 232, 407, 573; WujNT 92, 115, 309, 386 [2 r.]; WitosłLut A6v.
Szeregi: »czysty ((prze)na(j)czystszy), panieński« (8): o dziécię moie náſlodſſe/ ktoré ia [...] porodziwſſy cżyſtym panieńſkim mlékiem kármila OpecŻyw 147v, 9, 20v, 100v, 147; przetoſch to byl przenayczyſthſzy panyenſky zyuoth wktorym boſthwo odpoczyua PatKaz II 41v, 42; PatKaz III 91v.

»naświętszy, panieński« (1): [Chrystus] wźiął ná ſię náturę człowieczeńſtwá náſzégo z naświętſzéy pánieńſkiey krwie twoiéy SiebRozmyśl G2v.

»nienaruszony, panieński« (4): OpecŻyw 181; [Chrystus] z nienáruſzonego żywotá pánieńſkiego národzić ſię raczył WujNT 309, 386 [2 r.].

»panieński a niewinny« (1): A wſzákoż nie mogło wytrwáć pánieńſkie á niewinne ſerce iey/ áby miáło być bez wyelkiey żáłołośći [!] RejPos [105]v.

β. Którego dziewica Maria jest podmiotem, sprawowany przez nią (1): lezecz bądzye baranek na zyemy a panyenſkym urządem bądzye uychouan bog y czlouyek PatKaz III 103.
γ. Właściwy Marii jako dziewicy (7): proſzę ćię przez pánieńſką twoię pokorę/ [...] ábyś [...] LatHar 228.
Wyrażenia: »cześć panieńska« (1): wktorym [poświęceniu] duch ſzwyąty tak yą napelnyl yſz doſtoyna byla począcz otrzymawſzy czeſzcz panyenſką PatKaz III 96v.

»panieńska czystość« (1): [Chrystus] wyſſedl przez ſwé ſwięte narodzenié z Marie rozdzki panienſkié cżyſtoſci/ przez wſſytkié trudnoſcij. OpecŻyw 15.

»doskonałość, zupełność panieńska« = dziewictwo (1:1): ktora [Maryja] y godnośći máćierzyńſkiey doſtąpiła/ y doſkonałośći pánieńſkiey nie vtráćiła LatHar 413; WujNT 5.

»sromieźliwość panieńska« (2): OpecŻyw 146; O panno blogoſlauyona marya czo czyą przyuyodlo na gorą ſcriſtuſem caluaryą, czemu czyą nyeoduyodla ſromyeſzlyuoſzcz panyenſka PatKaz III 128v.

b. W funkcji identyfikującej: jej (od „panna” w funkcji zbliżonej do imienia własnego) (7): POſłan był Anyoł Gábryel [...] do pánny poſlubioney mężowi/ kthoremu imię było Iozeph/ [...] á imię pánieńſkye Mária. RejPos 269v; SkarŻyw 244.
α. Którego Maria jest podmiotem, uczyniony lub doświadczany przez Marię (5): Rozmyſl tu ſobie iako troytza ſwiętá ocżekáwála odpowiedzi ij przyzwolenijá panieńſkiego ku wcieleniu ſyna bożego. OpecŻyw 8v; Pytá panna obycżaiu pocżęcią Elzbiety/ a ona zaſię panieńſkiégo OpecŻyw 11v; SkarŻyw 244; CzechEp 178; NiemObr 144.
B. Od znacz. ‘dziewica, która poświęciła życie Bogu; zakonnica’; przeznaczony dla zakonnic (28): Máiąc lat dzieśięć/ pátrząc ná twarz ſwoię w wodzie/ vyrzáłá ná głowie ſwey záſłonę zakonną ábo velum. (marg) Widzenie zasłony pánieńſkiey w wodzie. (–) SkarŻyw 192.

[W przeciwstawieniu: »panniejski ... mniski«: A ta rzecz ſie więcei przygadzała w Klaśztorzech Pannieiſkich/ niż Mniſkich ConfKwiat Z3v.]

Wyrażenie: »klasztor panieński« [szyk 22:4] (26): PatKaz III 154; Tenże Boleſław Pudikus w Záwichośćie dał poſtáwić kláſztor pánieńſki świętey Klary BielKron 364, 325v, 355v, 358, 364 [3 r.], 366, 371; KwiatOpis B3v; Kśienie y Mátki pierwſze kláſztorow pánieńſkich w Niemcech z Angliey. SkarŻyw 518 marg, 13, 99, 140, 141, 178 (13); WujNT 440; SkarKaz 418b; [ŻywEufr 19; ConfKwiat Z3v].
Szeregi: »panieński i (a) męski« [szyk 1:1] (2): (marg) Budowanie klaſztorow męſkich y żeńſkich. (–) potym nábudowáłá klaſztorow męſkich y pánięńſkich y ná pielgrzymy rozmáitych goſpod SkarŻyw 140, 178; [[...] poklastorzych mąskych y panyenskyech ŻywEufr 19].

»panieński i mniski« (1): iż zá kilá lat y rychley [Luter] wſzytki klaſztory pánieńſkie y mniſkie w Sáſkiey źiemi ſpuſtoſzył SkarKaz 418b.

a. Od znacz. ‘kapłanka pogańska’ (1):
Wyrażenie: »klasztor panieński« (1): Y przeto y ony [poganie] klaſztory pánieńſkie dla chwały Bogiń ſwych mieli. SkarŻyw 71.
3. Od znacz. ‘czysty młodzieniec, mężczyzna wstrzemięźliwy seksualnie’ (19): Ián Ewanieliſta/ bo Ewanielią nápirwey kázál. Ián panitz cżyſty ij panienſki wzór. OpecŻyw 48.

W przeciwstawieniu: »panieński ... małżeński« (1): iż ſtan pánieńſki ieſt nie tylko ku záchowániu podobny/ ále y dáleko zacnieyſzy nád małżeńſki WujNT 872.

Wyrażenie: »stan panieński« (3): [Cić ſą ktorzy ſię z niewiáſtámi nie pokaláli.] Bo dziewicami ſą. (Apoc 14/4).) Tu widzimy/ iż ſtan pánieńſki ma oſobliwe zapłáty w niebie. WujNT 872, 872 [2 r.]; [że ministrowie waszy śluby przy stanu panieńskim czynią AktaSynod I 135].
α. Właściwy czystemu młodzieńcowi lub mężczyźnie (11): ktory [Jowinian] chcąc ſtan Małżeńſki nád dziewicży wyſtáwić/ powiádał iż nie ná Ianie ktorj żjwot pánieńſki wiodł/ ále ná Pietrze ktory w małżeńſtwie bjł/ P.Chryſtus zbudował kośćioł ſwoy. SkarJedn 68.
Wyrażenie: »czystość panieńska« [szyk 6:3] (9): IVlian S. zmłodośći będąc bogatych rodzicow Anthyocheńſkich iedyny Syn/ cżyſtośći ſię pánieńſkiey rozmiłował SkarŻyw 178; ReszPrz 35; WerKaz 292; LatHar [++2]v, 678; KlonKr D3; Nád Iozephá záśię, onégo w czyſtość pánieńſką [...] bogátégo, Páná AEgyptſkiégo, co drożſzégo? GosłCast 3, 6, 7.
Szereg: »czysty, panieński« (1): SkarŻyw 408 cf W przen.
W przen (1): Potjm Domicjan przjwieść przedſie kazał Ianá ś. [...] każąc mu ſwym Bogom ofiáry cżynić: vſłyſzał z cżyſtego onego pánieńſkiego ſercá mężny głos SkarŻyw 408.
A. O Chrystusie; o Jego ciele (4): Oglądáy bok moy/ ij wſſytko cialo moie pánieńſkié/ niewinną krwią obláné OpecŻyw 141, 100v; LatHar 298.
Szereg: »naświętszy, panieński« (1): któryś [smętek] miáłá/ gdy ſyn twóy namilſzy był ſkázan ná ono okrutné biczowánié/ gdy [...] iego naświętſzé ćiáło pánieńſkié obnáżyli SiebRozmyśl I2v.
II. Przymiotnik od „pani” ‘kobieta’: żeński, kobiecy; matronalis Mącz (13): Matronalis, Niewieśći/ pánieński/ goſpodinien. Mącz 211a; w tym oſobá ſtáłá/ Poſtáć ſnaſzći pánieńſką/ álbo wdowią miáłá. KołakCath A3.
Wyrażenie: »panieńska płeć« = kobieta(-y) [szyk 1:1] (2): WróbŻołtGlab A4; Skaże Sędźia ieſli ſtroná ieſt Pánieńſka płeć/ iże ſye może popráwić GroicPorz z2.
Szereg: »tak panieński jako i mężczyński« (1): A ták y ná wielu inych mieyſcach ſzyroce záwżdy Pan opátrowáć á záwżdy zdobić racżył ſtan then [dziewiczy]/ thák w pánieńſkim iáko y w męſzcżyńſkim żywocie. RejPos 343.
a. Przeznaczony, odpowiedni dla kobiety (7): BielKron 56v; bulla, To yeſt/ yáka łſzcząca rzeć [!] miedzi piękroſzkámi panieńskiemi. Mącz 28a; Palla, Pánieński płaſzć. Mącz [273]c, 76a, 129d; [2 noże męskie [...], dwoje nożenki panieńskie za fl. 4 InwMieszcz 1586 nr 274].
Wyrażenie: »odzienie, szata panieńska(-ie)« [szyk 1:1] (1:1): Mącz 69b; Amictorium – Białłe odzenie panienskie, gzło cziaſnocha. Calep 61a.
[Szereg: »tak męski jako i panieński«: aby wacki wszytkie były sowite a z zamszu prawego, dobrego, na wierzchu, tak męskie jako i panieńskie WilkPozn III 1576 nr 71.]
b. Będący wytworem organizmu kobiety (1):
Szereg: »niewieści abo panieński« (1): iż Iezus Pan z naſienia Dawidowego/ á ieſli z Dawidowego/ tedy nie z naſienia niewieśćiego ábo Pánieńſkiego CzechRozm 154v.
III. Zestawienia w funkcji nazw specjalnych (2):
bot. »panieński włos« = prawdopodobnie Hordeum murinum L.; jęczmień płonny, roślina dwuletnia z rodziny traw (Gramineae) (1): Aegylops [...] vitium frumenti est, alias festuca, et a Vergilio sterilis avena dictum, Záyęcze ziele/ pánieński włos/ Owśikiem niektórzi zową. Mącz 4b.

med. »panieńska żyła« = vena Saphena; żyła nożnicowa (1): Náuká o puſzcżániu krwie. Zyłámi nie puſzcżay iedno gdy Mieſiąc ieſt w tych známionach. [...] W Niedźwiadku/ okrom Pánieńſkich żył. Goski *.

Synonimy: I.1. dziewczy; 2. dziewiczy; II. białogłowski, niewieści, żeński; III. »panieński włos«: owsik, »zajęcze ziele«.

LWil, (ZZa)