[zaloguj się]
[pdf]

NIEWIEŚCI (404) ai

niewieści (402), niewiści (2); niewieści : niewiści Calep (16:1), GosłCast (5:1).

Oba e jasne.

Fleksja
sg
mNniewieści fNniewieściå, niewieści(a) nNniewieści(e)
Gniewieściégo Gniewieściéj, niewieści Gniewieści(e)go
Dniewieści(e)mu Dniewieści(e)j Dniewieści(e)mu
Aniewieści, niewieściego Aniewieścią Aniewieści(e)
Iniewieścim, niewieści(e)m Iniewieścią Iniewieścim, niewieści(e)m
Lniewieścim, niewieści(e)m Lniewieści(e)j Lniewieści(e)m, niewieścim
pl
N subst niewieści(e)
G niewieścich, niewieści(e)ch
D niewieściém, niewieścim
I m niewieściémi, niewieścimi
f niewieści(e)mi
n niewieści(e)mi
L niewieścich
inne formy
sg m a. n L skostn - po niewieści(e)m

sg m N niewieści (51). ◊ G niewieściégo (7); -égo (1), -(e)go (6). ◊ D niewieści(e)mu (1). ◊ A niewieści (18), niewieściego (2); -ego (1), -(e)go (1). ◊ I niewieścim (5), niewieści(e)m (1) RejAp. ◊ L niewieścim (2) GlabGad, SienLek, niewieści(e)m (1) Mącz. ◊ f N niewieściå (27), niewieści(a) (5). ◊ G niewieściéj (25), niewieści (1); -éj : -i Mącz (1:1); ~ -éj (1), -(e)j (24). ◊ D niewieści(e)j (5). ◊ A niewieścią (25) [w tym: -a (7)]. ◊ I niewieścią (9). ◊ L niewieści(e)j (5). ◊ n N niewieści(e) (29). ◊ G niewieści(e)go (30). ◊ D niewieści(e)mu (5). ◊ A niewieści(e) (24). ◊ I niewieścim (19) OrzRozm (2), BielKron, SienLek (10), BiałKat, CzechRozm (2), SkarŻyw, CzechEp, WujNT, niewieści(e)m (10) FalZioł (9), BibRadz. ◊ L niewieści(e)m (5), niewieścim (4); -(e)m FalZioł (3), RejZwierz; -im BielŻyw, CzechEp (2); -(e)m : -im SkarŻyw (1:1). ◊ pl N subst niewieści(e) (12). ◊ G niewieścich (14), niewieści(e)ch (3); -ich : (-e)ch FalZioł (2:2), Mącz (2:1). ◊ D niewieściém (4), niewieścim (1) SienLek; -ém (2), -(e)m (2). ◊ A subst niewieści(e) (27). ◊I m niewieściémi (11) OpecŻyw (2), Mącz, RejAp, RejPos (6), SkarKaz, niewieścimi (4) KrowObr, CzechRozm, LatHar, KlonWor; ~ -émi (1), -emi (1), -(e)mi (9); -émi : -emi OpecŻyw (1:1). f niewieści(e)mi (3). n niewieści(e)mi (1). ◊ L niewieścich (7). ◊ L sg m a. n skostn po niewieści(e)m (1) Calep 351b.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Przymiotnik dzierżawczy od „niewiasta”; muliebris Murm, Mącz, Calep, Cn; femineus Murm, Mącz; matronalis Mącz; mulierum Vulg (396): Muliebris, Frewlich Nyewyeſćy Murm 47, 45; Matronalis, Niewieśći/ pánieński/ goſpodiniey. Mącz 211a; Muliebris, Niewieśći. Et Metaph. Niemężny/ Miękki. Mącz 235d, 133a [2 r.]; Calep 677a.
A. Od znacz. ‘osoba dorosła płci żeńskiej’ (387):
a. Będący niewiastą (39):
Wyrażenia: peryfr. »niewieścia(-i, -e) płeć, pogłowie, narod, stan, plemię, osoba, pokolenie, rodzaj, twarz« = niewiasta, niewiasty; femina Mącz [szyk 18:17] (18:5:3:3:2:1:1:1:1): OpecŻyw 146v; PatKaz I 9; PatKaz II 55v, 66v; chczyal znyeuyaſty czyalo przyącz [...] yzby nyeuyeſzczy rodzay yako wzgardzyenſzy nyebyl ponyzon PatKaz III 89; FalZioł V 51b; Theż [Pitagoras] niewieſcie pogłowie ktemu nawiodł, aby w odzieniu pyſznym złotim albo iedwanym [!] niochodziły, iakoby to ku nieczyſtocie ſidła były BielŻyw 29, 132; GlabGad M; RejPs 218; MurzNT 73v; GliczKsiąż Pv; iż niewieſćia płeć/ będąc mdleyſzey nátury/ y nie ták ćierpliwey/ rychley może być przywiedźioná vpominánim y mękámi ku wyznániu/ niż Mąż. GroicPorz ii2v; Wćięgni nas zá ſobą Rzetznitzko náſza/ modl ſię za ludem/ przytzyń ſię zá kxiężą/ y za ſtánem niewieśćim/ niechay wſzyſcy poznáią twoię pomoc KrowObr 164; BielKron 4; Mącz 133a, 210c; RejPos 43, 101v, 271v; BiałKat 228v; KarnNap A4; SkarŻyw 14, 114, 120, 147; Dawnom o tym ſłycháłá w Kronikách piſano/ Iż niewieśćie pogłowie w Rádę wybierano: Y ſáme Ceſárzowe z nimi tám śiadáły/ Spolney rzecży y práwá pilnie przeſtrzegáły. BielSjem 5, 15; KochFrag 40; LatHar 408, 487; GosłCast 23; PaxLiz Bv; A wſzákći mię do śiebie prośił ná weſele Sąśiad/ á ia dźiwny ſtroy widzę w tym tu kole Niewieśćiey płći/ á żadney Polki tu nie baczę ZbylPrzyg A2, B4.

»niewieście(-i) pogłowie, rodzaj, stan« [szyk 2 :1] (1:1:1): LibLeg 11/65v; Sexus muliebris, Niewieścia płeć Niewieśćie pogłowie. Rodzay niewieści. Mącz [390]d, [390]d.

Szereg: »(bądź, tak) męski i (a, jako i, abo) niewieści« (7): A ktorich tesz poddanich naſſzich wten czas wnyewolą do panſtwa waſchego powiodły bącz męſkiego abo niewyeſcziego stanv LibLeg 11/65v; FalZioł V 51b; RejPs 218; KarnNap A4; tedy okrzćił [św. Walenty] Aſteryuſzá y wſzyćiek dom iego/ oſob męſkich y niewieśćich ſześc y cżterdzieśći. SkarŻyw 147, 120; ReszPrz 28.
b. Będący częścią organizmu niewiasty (też o ciele jako całości) lub jego fizjologicznym wytworem (123): Cudna rzecz ieſt byały czepiec ná głowie niewieſćiey. March1 A3 [idem March3]; BierEz P3; Murm 50; Mymer1 21v; GlabGad G3v; March3 V v; LubPs hh3v; Otho głowá Holoferneſowá nawyżſzego Hethmáná woyſk Aſsyryiſkich/ Oto namiotek w ktorym ſpał piiány/ gdy go Pan niewieśćią ręką zámordowal [in manu foeminae]. BibRadz Iudith 13/18 [19], Apoc 9/8; Antiae, Przedſobnie włoſy/ Warkocz niewieśći Mącz 11b, 183b, 235d; Popioł z niewieśćich włoſow/ z śrebrną piáną zmieſzawſzy/ świerzb y kroſty ná oczu goi. SienLek 68, 27v marg, 68, 106, 119v, 136, T[tt]; RejAp 79v, 142v, Ff3; BiałKat 331; BudBib Iudith 9/11 [15], 13/18[19]; SkarŻyw 14, 21; Calep 75b; WujNT Apoc 9/8, s. 860; GosłCast 14.

W połączeniu szeregowym (1): I rzekł Krol: Widzę że to ſtopy chłopie/ niewieśćie/ y dziećińſkie. Leop Dan 14/19.

W przeciwstawieniu: »niewieści... męski« (5): FalZioł V 1v; GlabGad M; Niewieśći mocz s przyrodzenia bielſzy ieſt niż męſki/ á więcey w nim drożdży. SienLek 25, 27v, 77.

W charakterystycznych połączeniach: ciało niewieście(-i, -a) (2), głowa (2), grzbiet, krew (2), mocz (4), pośladek, ręce (ręka) (5), stopy, ślina, twarz (2), uryna, warkocz (3), włosy (9), ząb, żołądek.

Wyrażenia: »niewieści(-a) członek (sromotny), rzecz, tajemność« = zewnętrzny narząd płciowy kobiety; inguen, interfemineum, muliebria Mącz [szyk 5:3] (5:2:1): GlabGad P7; Hermaphroditus [...] Który ma obóy członek ták męski yáko y niewieścy. Mącz 155b, 120c, 133a, 170b, 235d; Oczko 36v; Calep 69a.

»niewieście łono« [szyk 2:1] (3): Spuchłe łono niewieśćie/ Wilczym ſádłem mázáć/ ſklęśnie SienLek 118, 118 [2 r.]

»mleko niewieście« [szyk 30:10] (40): Theż mleko niewieſcie barzo ſuche ludzie tucży. FalZioł V 89v, I 65c, 74b, 86d, 95b, 96c (17); Ná oczy czyrwone ſok piołynowy z wodką rożáną/ z niewieśćim mlekiem co ie chłopię śśie zmieſzawſzy/ á w thym chuſtę maczáiąc/ ná nie przykłáday. SienLek 68, 40, 51, 51v, 56, 65 (23).

»naczynie niewieście« = ciało niewiasty jako całość (2): Gdyż y Piotr S. náucża męże/ áby oni z żonámi ſpołem mieſzkáiąc/ wyrządzáli im cżeść iáko to mdleyſzemu nacżyniu niewieśćiemu [quasi infirmiori vasculo muliebri Vulg 1.Petr 3/7]. WerKaz 287; WujNT 1.Petr 3/7.

»piersi niewieście« (1): A gdy gi [kryształ] ktho w vſciech będzie mieć/ pragnienie vſmierza/ á zmieſzawſzy gi z miodem/ pierſi niewieſcie mlekiem napełnia. FalZioł IV 51c.

»rzeczy, niemoc, fluks, nieczystości niewieście(-i, -a)« = miesiączka; menstrua Vulg, Mącz, Calep; menses, muliebria Mącz [szyk 8:4] (8:2:1:1): Też ta żywicza pita z miodową brzecżką/ zastanowienie rżecży niewieſciey othwiera FalZioł III 31b, I 69b, c, 87c, 144d, IV 55b, 59c [2 r.]; Leop Thren 1/17; Menses in plurali tantum, Niewieścia niemoc/ Mieſięczna choroba. Mącz 216d, 235d; Calep 653b.

»żywot, macica, miejsce, stroje niewieście(-i, -a)« = vulva BartBydg, Calep; matrix Vulg; uter Calep [szyk 8:3] (5:4:1:1): HistJóz B4; Vulva, nyevyescye stroye, locus muliebris, ex qua fetus procedit BartBydg 174b; FalZioł V 29; Tu ſie godzi wiedzieć iako piſzą lekarze iż z naſienia albo z plemienia męſkiego w macici niewieſciey, na przod ſie vcżyni błonka GlabGad E2v; W piekle przybytki duſz/ żywotowi niewieśćiemu przyrownáne ſą. Bo iáko tá ktora rodzi ſpieſſy ſie aby vſſlá potrzebie rodzenia: táko y ty przybytki kwápią ſie oddáć te rzecży co im porucźono Leop 4.Esdr 4/41; Mącz 229a; SienLek 117 [2 r.]; przeto tákich wód kąpania léczą/ ácz dźiwné/ á wyliczánia trudné/ choroby/ wſzákoż bárzo częſto [...]w niewieśćich mieyſcách/ w ſtáwach/ w członkach/ zgołá y w tych wſzyſtkich ćiáłá częśćiách/ któré iedno porządnie w théy wodźie nápárzóné bywáią Oczko 25v; Calep 1145a, 1148b; [Vulua tuae matris. [...] Niewie: ſtroie/ álbo máćierzyzná. Deiner mutter fatz. Dict 1566 C2].

Szereg:»(tak) męski (jako) i niewieści« [szyk 3:1] (4): Inguen, Ták męski yáko y niewieśćy czońek [!] Mącz 170b, 155b; SienLek 115; Calep 69a.
W przen (1): Rozum miáłá/ że y dziś/ tá niewieſcia głowká [królowa Bona]/ Sławna w Polſzcże/ y długo/ pámiętne iey ſłowká. RejZwierz 49.
α. O chorobach niewieścich (7):
Wyrażenie: »(u)pławy, niemoc biała niewieścia(-e)« (5:1): RVmienkowa wodka [...] Niemocz białą á lipką niewieſcią rozrywa FalZioł II 10c; Popioł they ſkory w winie pithy: vpławy niewieſcie zaſtanawia FalZioł III 18d, I 79b, 114d, II 10d; SienLek 110.
Szereg: »tak mężowy, jako i niewieści« (1): tem płynieniem ták mężowem iáko y niewieśćiem/ o ktorem thu przypomina/ dáie nam znáć/ iż Pan Bog po nas chce wielkiey á oſobliwey czyſtośći. BibRadz I 66b marg.
c. Właściwy niewieście, cechujący ją; także o cechach charakteru uważanych za typowe dla niewiasty (70): Vmyſł niewieśći/ nie ma ſtałośći. BierEz Q4v, B4v, O2v, O3, P2v, Qv; Vcżył też każdego nad ięzikiem panować á zwłaſzcża przy bieſiadach [...] aby żadnemu nie grożił, bo to ieſt niewieſcia rzecż. BielŻyw 10; GlabGad O3v; RejJóz Gv; RejZwierz 11 marg, 15v marg, 20v marg, 49v; BielKron 10v marg, 130 marg, Kkkk4v; A żbytnie vbiory y ochędoſtwa/ niewieśći vmysł w męſzcżyznach znaczą KwiatKsiąż Qv; Mącz 235d; SienLek 115 [2 r.]; LeovPrzep B2v; RejAp 25v; HistRzym 61v, 62v; Bo páthrzay więcz ná owego ſproſnego á przemierzłego chłopá/ co ſie więc owo ſłowki niewieſciemi pieśći/ więcz ſie tu vmizga chociay mu nie trzebá RejZwierc 83v; HistHel [A2]v; ModrzBaz 42, 54v; Oczko 37v; SkarŻyw 13, 200, 208, 310, 311, 354; Tá tedy Elżbietá ſtára Krolowa Węgerſka/ rozumem ſię niewieśćim ſpráwuiąc/ młodych y nikczemnych ludzi do Rády Senatorſkiey w Polſzcze wybráłá y podwyzſzyłá StryjKron 452; Caryatides – Podpori wiczioſcane [!] na kſztałt niewieſczi. Calep 168a, 79a, 202b, 677a; GosłCast 11, 36, 62.

W charakterystycznych połączeniach: chytrość niewieścia(-i, -e) (5), czystość, dworność, głos, jurność (2), krewkość (4), kształt, łza, męstwo, natura, niepotężność, pieszczota, potrzeba, pożądliwość (2), rozum (4), rzecz (2), sędziwość, słowka, stałość (2), strach, ułomność, umysł (smysł) (4), złość, żal, żałoba, żałość.

Wyrażenia: »niewieści obyczaj« = mulierum mos Modrz [szyk 4:4] (8): OrzRozm R2v; Byłá tá niewiáſtá [cesarzowa Irene] z Grecyey z Athen miáſtá/ roſtropna nád obycżay niewieśći. BielKron 168v; Muliebriter, Niewieścim obyczáyem/ Po niewiescku. Mącz 235d, 216c,235d; ModrzBaz 31v; SkarŻyw 243; CzechEp 417.

»niewieścia(-e) płeć, przyrodzenie« = sexus (muliebris) Miech, Mącz; muliebritas Mącz [szyk 7:2] (6:3): Iż tham pierwey bydliłi Amazones niewiaſti ktore na on cas były na poſtrach wſzemu ſwiatu. Bowiem one odrzuciwſzy Mgłoſci ſwey płci niewieſciey [fragilitate sexus abiecta], wiele ziem ſobie podbiły MiechGlab 36; GAlenus Krol gdy ieden żonę mu oſzukał/ Miáſto Szmárágdow iey ſkło zyelone był przedał. Kazał gi owáłáſzyć/ [...] Bo niewiáſtę oſzukał/ á iż temu ſproſtał/ W niewieſciem przyrodzeniu też ná ſtárość zoſtał. RejZwierz 16v; Mącz 9c, 235d [2 r.], 390d, 499a; chcąc to mieć ſobie zá wielkie dobrodzieyſtwo od Páná Bogá ſwego/ przez ktoregoby to/ cżego iey niewieśćia płeć niedopuśćiłá ſpráwowáć/ y duſze do zbáwienia prowádzić mogłá. SkarŻyw 581, 185.

Szereg: »tak męski, jako i niewieści« (1): Androgynos, Który oboygá przyrodzenia yeſt tak męskiego yáko y niewieśćiego. Mącz 9c.
α. O cechach fizycznych charakterystycznych dla niewiasty, szczególnie o urodzie (5): ták yſz [była] any barzo uyelka any mała, ale yako zalezy na zroſt uyſoky czudny nyeuyeſzczy PatKaz III 118; HistJóz B3; BibRadz Eccli 9/9; GórnDworz E; BudBib Eccli 9/9.
β. O rzekomej płci planet i znaków Zodiaku (5): Wenus. Ieſt planeta [...] Plci niewieſciey/ ieſt przyrodzenia zimnego a wilkiego. FalZioł V 51v, V 50v.
Wyrażenie: »przyrodzenie niewieście« (3): Rak. Ieſt [...] Przyrodzenia niewieſciego. FalZioł V 49v, V 49v, 50.
d. Przeznaczony, zastrzeżony tylko dla niewiasty, który przystoi, przysługuje niewieście (54): Murm 156; LibMal 1544/85, 1545/94v, 1547/136, 1550/157v, 1551/159; Bo to vrząd náſz niewieśći/ Dzyatecżki rodzić w boleśći/ Káżdey godziny pilnowáć/ Kto ie chce dobrze wychowáć BielKom G3; GroicPorz gg2; KrowObr 106v; Leop Esth 2/3, 9, 12, 15; kthora go vbráłá w niewieśćie odzyenie/ á ná iego mieyſce ſłużebną niewiáſtę poſadźiłá BielKron 380, 27, 132; Mącz 32c, 40c, 84a, 171c, 193d (8); RejZwierc 83v, Aaa3; SkarŻyw 13; Calep 149b, 679b, [747]b; WujNT Aaaaaa2v.

W przeciwstawieniach: »niewieści... męski (2), mężczyźni« (3): Niewiáſtá áby ſie nie vbieráłá w męſzcżyznie ſzáty/ á mąż w niewieſcie. BielKron 36v; BudBib Deut 22/5; A Woiewodzie/ ktory od niego z bitwy vćiekł/ záięczy kożuch/ y kądziel z wrzećionem w podárek posłał/ nikczemność iego á płochość záięczą/ y ſpráwy niewieśćie nie mężkie tym znácząc StryjKron 220.

W charakterystycznych połączeniach: bot niewieści(-a, -e), czapka, imię (2), koszul(k)a (3), letnik, odzienie (2), płaszcz (2), postawa (2), rzeczy, stroje, szaty (3), ubiór (6),urząd, zawicie.

Wyrażenia: »niewieścia(-e) barwa, maglowanie« = kosmetyki do malowania twarzy; cerusa Mącz; offucia Calep [szyk 1:1] (1:1): Psimmythium, Latine, Cerusa, Bárwá niewieścia/ którą ſobie twarz przypráwuyą. Mącz 328d; Calep [727]a.

»niewieści dom« [szyk 1:1] (2): á niech będą rozeſláni ktorzyby pátrzyli po wſſech źiemicách dziewecżek ſlicżnych/ á pánien: niechże by ie przywieźiono do miáſtá Suſán/ á oddano do niewieśćiego domu [in domum feminarum]/ pod rękę Egeuſſá komorniká/ ktory ieſt Ochmiſtrzem y ſtrożem niewiaſt Krolewſkich Leop Esth 2/3, Esth 2/13.

»suknia niewieścia« [szyk 11:1] (12): Zeznal yſz dzyſz thydzyen skądzyorką Maczkiem w noczi o ſchoſtey Godzynye v Lewka Zida vkradli ſvknya nyewyeſczya wyſznyewey farby LibMal 1545/108v, 1543/77, 1544/87, 1546/115, 117, 117v (9); GDy hufiec Bábilońſki/ z bitwy mu był vciekł/ Ten [Xerxes] Hetmány w niewieſcie ſuknie potym oblekł. Broniey we wſzytkiey ziemi nośić im zákazał/ A ná piſzcżałkac wſzytkim vcżyć ſie im kazał. RejZwierz 33v; Calep 545b, 604a.

Szeregi: »dziecinny a niewieści« (1): Nugiuendus, Lątęczny [!] Kramárzik/ Ten zwłaſzczá który łątki/ Obraski/ Barwki/ Dźiećinne á niewieście rzeczy w ſwym kramie ma. Mącz 252d.

»tak (bądź) męski, jako i (bądź) niewieści« (2); Lucerna, Deſzczowy płaſzcz ták męski yáko y niewieśćy. Mącz 181c; BudBib C.

W przen (1): (marg) Krzyż niewieśći. (‒) Krzyż záś ná niewiáſtę Pan Bog ten włożył/ mowiąc Pan temi ſłowy do niewiáſty: Ześ vſłucháłá mowy wężowey/ [...] rozmnożę fráſunki y trudnośći twoie/ y będźieſz pod mocą mężá twego/ á on tobie będźie roſkázował. WerKaz 292.
e. Związany z niewiastą stosunkiem rodzinnym (54):
Wyrażenia: »potomek niewieści« (2): CzechRozm 34v; rozumieć mamy [...] cżłowieká potomká niewieśćiego: á miánowićie Chriſtuſá Iezuſa CzechEp 292.

bibl. »syn niewieści« (12): OpecŻyw 47, 48, 148; KrowObr 145; Záprawdę powiedam wam/ iż ieſzcże nie powſtał miedzy ſyny niewieſciemi więtſzy nád tego Ianá Krzćicielá [non surrexit inter natos mulierum maior Ioanne Baptista Vulg Matth 11/11] RejPos 8v, 11, 13, 14v, 138v; CzechRozm 189; LatHar 442; SkarKaz 578a.

W przen (40):
Wyrażenia:bibl, »nasienie niewieście« = (o Chrystusie lub Jego Kościele) (36): Położę też nieprzyiáźni miedzy tobą/ y miedzy niewiáſtą miedzy naſieniem thwym y naſieniem iey [inter semen tuum et inter semen eius]: Tho potrze głowę twą/ á ty potrzeſz piętę iego. (marg) Dwoie tu náſienie wſpomina/ iedno wężowe/ co piſmá iaſzczorczim naſieniem názywáią/ á drugie naſienie niewieśćie/ to ieſt Kryſtuſá y członki iego (—). BibRadz Gen 3/15, I 2d marg; BiałKat a4; Iákoſz ſie też ták wedle naznácżoney rády Bożey z ſtáło: że ten obiecány potomek Dawidow/ naśienie niewieśćie y Abráhámowe/ [...] śmierćią ſwą śmierć zgłádził CzechRozm 24v; tákże być naſienim niewieśćim/ być dziećięćiem ábo potomkiem niewieśćim: być naſienim Abráhámowym być iego potomkiem CzechRozm 34v, 40v, 43v, 55v, 122v, 154v (10); przez naśienie niewieśćie zoſobná Chriſtuſá rozumieć mamy. CzechEp 295, 204 [3 r.], 205, 292 [3 r.], 293 [5 r.], 294 (20); ArtKanc B19v; WujNT 4.Apoc 12 arg.

»plemię niewieście« (3): [stan kapłański] był poſłány/ ku ſtárćiu y zborzeniu wężá onego w ludźioch/ ktory záwſze walczy z plemieniem niewieśćim/ to ieſt z Pánem Kryſtuſem/ y z wiernymi ſługámi iego OrzRozm G4, G3v; SkarŻyw 262.

»pokolenie niewieście« (1): thák iáko to o nim [wężu] ieſzcże w Ráiu [Bóg] opowiádáć racżył/ mowiąc do niego: Iż pokolenie niewieſcie zetrze głowę twoię [Et inimicitiam ponam inter te et inter mulierem, et inter semen tuum et inter semen eius, ipsum conteret tibi caput PolAnt Gen 3/15] RejPos 318.

f. Którego podmiotem, wykonawcą, bezpośrednim uczestnikiem jest niewiasta (36): BierEz G4v, Mv, R; TarDuch B, B8v; BielŻyw 31; Wiem też czo ieſt iako dzywnie ſrogi gniew niewieſći Tam nie maſz żadney litoſći tam pomſtha beż wieſći RejJóz F6, C4v [2 r.], Ev; BibRadz Eccle 7 arg; Andromachá żona Hektorowá byłá vpominána przez ſen/ áby thego dniá Hektor bitwy nie zwodził/ álbo ſam w bitwie nie był. Ale Hektor niewieście ſny wzgardzał BielKron 58; O biedaſz nam męſkiemu rodzáiowi/ żeſmy iuż przyſzli ná niewieśći ſąd/ gdzieby im przyſtoyni kądziel prząść niżli nas ſądzić BielKron 318v, 163v, 319v marg, 456; Mącz 224c, 289c, 306a; HistRzym 60v; BudBib 2.Mach 7/21; HistHel Dv; MWilkHist K; KochSz B4v; ReszPrz 22; BielSjem 1, 3, 5; WujNT 242; KlonWor 6.

W połączeniu szeregowym (1): Iáko/ kiedy gdźie lubo pogrzeb ſmutny/ Lub nieprzyiaćiel tráfi ſie okrutny/ Miáſto puſtoſząc/ morduie bez wieśći: Ták był płácż męſki/ dźiećinny/ niewieśći. GrochKal 9.

W przeciwstawieniach [Ze względu na płeć]: »niewieści ... męski« (2): pátrz w. m. ná ſpráwy niewieſcie/ á na męſkie/ s tych poznaſz/ kto ma co nad kogo. GórnDworz X5v, X6.

W charakterystycznych połączeniach: bajka niewieścia(-i, -e), głos (3), gniew (4), lament, myśl, opłakawanie, płacz (3), posługa, powieść, przykład, rada, rząd, sąd, sen, sjem (3), słowo, sprawa (3), walka, zdrada (3).

Wyrażenie: »robota niewieścia« = muliebria PolAnt; muliebria officia Mącz [szyk 2:1] (3): Rozumu uyſokyego [Panna Maryja] y uyelkyego tak yſz wſzytkyey roboty nyeuyeſzczycy ſyą robycz nauczyła PatKaz III 122v; BibRadz Tob 2/13; Mącz 235d.
g. Na niewiastę skierowany, którego obiektem, dalszym uczestnikiem jest niewiasta (9): RejJóz E6v; Thedy on odpowiedział ieſli dzis ieſteſcie cżyſći od złącżenia niewieſciego [a commixtione feminea]/ możecie wnidz ná ono mieyſce gdzie ieft ſtolec boży. HistAl L2; Pánie Rzymſkie [...] dáły zbudowáć známienity kościoł Fortunie niewieściey/ iż to ony rychley vbłagáły niż męſzcżyźni poſelſtwy ſwemi. BielKron 110; Ten też [Aurelijanus] karał Rycerzá ſwoiego o gwałt niewieśći/ tym obycżáiem BielKron 153v; KwiatKsiąż C4v; ACżkolwiek ſtan S. Małżeńſki dziewicżemu/ ktory ſkázy ćieleſney y przeklęcſtwá niewieśćiego nie zna/ nigdy rowien nie ieſt SkarŻyw 12, 328; Y domoſtwá pátrzyć bez ſkłádu niewiśćiego/ Który y nam y mężóm mnoży wiele złégo. GosłCast 45.

W charakterystycznych połączeniach: gwałt niewieści(-e), pospolitowanie, przeklęctwo, skład (2), towarzystwo, złączenie.

Szereg: »albo męski albo niewieści« (1): ábyśći⟨e⟩ ſię nieomylili/ y ſobie nieutzynili rytego podobieńſtwá/ albo Obras męſki/ álbo niewieśći/ y podobieńſtwo wſzelkich zwierząt KrowObr 110v.
h. Składający się z niewiast (2): Polygyricon, Latine mulierum frequentia, Wiele niewiaſt/ álbo ſchadzki niewieście/ frawcimer/ pánieński dwór. Mącz 309a; BielSjem 22.
B. Od znacz. ‘żona’ (1): Tákże Alexánder Fereyſki/ [...] ktory ácż żonę ſwą Thebę bárzo miłował/ iednák do niey wchodząc/ [...] kilká ſług przed ſobą/ ktorzy go záwſze ſtrzegli/ poſyłał/ áby wſzytki kąty y ſkrzynki niewieſcie dobrze wymácáli Phil P3.
C. Od znacz. ‘samica zwierzęcia’ (1): gdyż [węgorz] nie ma roznoſci w ſwogim rodzaiu: ani płeć męzka ani niewieſcia w nich może być poznana FalZioł IV 29d.
2. Przymiotnik jakościowy: zniewieściały, niemęski, słaby, miękki; effeminatus, mollis, mulierosus, semivir Mącz (8): Effeminatus, Niewieśći/ Roſpuſtny/ Zbłaźniony. Mącz 133a; Semivir, Pułmężá/ mdły/ nieśmiáły/ niewiesći. Mącz 498c, 235d; Calep 351b.

W przeciwstawieniu: »niewieści ... mężny« (1): Effemino, Zniewieściam to yeſt z meżnego [!] czinię niewieście/ to yeſt/ Nieſmiáłe/ Mdłe/ Miękkie, Mącz 133a.

Wyrażenie: »niewieście przyrodzenie« (3): Cżemu otroci rzezani nie łyſieią. (‒) Bowiem taci poſpolicie bywaią niewieſciego przyrodzenia GlabGad B2; Mollis homo, Miękki niewieściego przirodzenia mąż. Mącz 229d, 213d.
Szereg:»małpi a niewieści« (1): Megalobysus, [...] per Metaph. accipitur, Miáſto niemężnego człowieka/ to yeſt máłpiego á niewieściego przirodzenia. Mącz 213d.

Synonimy: 1. białogłowski, żeński; 2. małpi, niebitny, niemęski.

Cf NIENIEWIEŚCI, [NIEWIEJSKI], NIEWIEŚCKI

MŚ