[zaloguj się]
[pdf]

PROSTO (463) av

prosto (422) [GliczKsiąż H4v, Mącz 194b, SkarKaz 310a może N sg n od PROSTY], proście (34) [w tym: w rymie (25)], prosto a. proście (7); proście BartBydg, BielŻyw, RejRozpr (2), BielKom, PaprPan (2), ArtKanc; prosto : proście BierEz (3:1), RejJóz (2:1), RejKup (10:3), RejWiz (14:9), RejZwierz (8:3), KochZg (1:1), KochPs (7:1), KlonŻal (1:1), Calep (1:1), KochFrag (1:1), SarnStat (15:3), KlonWor (2:1). [Za postaci wątpliwe uznano comp i sup z tekstów, w których nie ma stopnia równego lub występuje on w obu odmiankach. Comp i sup z innych tekstów zostały podciągnięte pod panującą w nich wyłącznie postać stopnia równego.]

Oba o oraz e jasne (w tym w pierwszym o 1 r. błędnie znakowanie).

comp i sup (5+15) (nå)prościéj; -éj (3), -(e)j (17). sup nå- (11), n(a)- (4).

Sł stp: prosto, proście, Cn: prosto, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.: prosto.

Znaczenia
1. Równo w ujęciu liniowym, nie odchylając się; directe(-o) Mącz, Calep, JanStat (65): Nos proſty nyeuyelky proſto ydączy czo znak yeſt ſtaloſzczy a roſtropnoſzczy PatKaz III 121; Takieſz dzieci ieſtli proſto á ſluſznie będą powijane/ tedy też proſto będą roſnąć. FalZioł V 35, V 22c, 35, 35v; GlabGad P2v; BielKron 431; Linea, Wſzeláki ſznur álbo nićy któremi co koſztuyą áby proſto było. Mącz 194b; Directe sive Directo, Proſto/ Po proſtu. Mącz 350c; Superficies równa ieſt/ która od Liniéy proſtéy od któréy ſye poczyna/ idźie wſzędźie iednáko á proſto/ do Liniéy proſtéy w którą ſye kończy. GrzepGeom C2; BielSpr 61v; KochPhaen 17, 19; Calep 328a.

prosto z czym [= na tej samej linii] (1): Potym ná Liniéy b.c. poſtaẃ proſto z Dyoptrą Pręt d.e. [...]/ áby d.e. y b.a. wſzędźie iednáko od śiebie ſzły GrzepGeom N4.

W przeciwstawieniu: »prosto ... krzywo« (2): aby cżłonki iego [dziecka] czo namiękcżey były chowane, by każdy cżłonek naſwogim mieſtczu niekrzywo/ albo nie ledaiako/ albo czo naproſciey był pokładan FalZioł V 35; ſkoro ſie dzyecyę vrodzi/ onego cżłonki máyą powiyáć áby proſto á nye krzywo roſły. GliczKsiąż K2.

Przen (9):

prosto za kim (1): Proſtacżkowie proſto za Pánem á mędrkowi [lege: mędrkowie] około. RejPos 277 marg.

a) Uczciwie, w sposób prawy (7): Serce moie w niey [mądrości] ſię rozweſeliło/ á nogá moiá proſtho chodźiłá [ambulavit pes meus in rectitudine] BibRadz Eccli 51/20; WisznTr 23; Kto idzie proſto/ mowi Mędrzec/ ten idźie beśpieczno SkarKazSej 662a.

W połączeniu szeregowym (1): Bo zowie ſię drugdy ſpráwiedliwośćią zakon wſzytek Boży piſány/ ktory ſpráwiedliwośći náucza. to ieſt/ iákoby wſzytko było proſto/ y pod linią y ſznurem woley Bożey/ y práwá od niego dánego/ á nic nie chybiáło áni ná tę ſtronę áni ná owę. SkarKaz 310a.

W przeciwstawieniu: »krzywy ... prosto« (1): ROgizius ten Hiſzpan/ choć ma krzywe ocży/ Ale rozum ten wierz mi/ iż mu proſto krocży. RejZwierz 76.

Zwrot: »prosto iść, brnąć brodem« = postępować uczciwie, szczerze, jawnie, śmiało [szyk zmienny] (1:1): Bo w káżdych ſwoich ſpráwach/ proſto idzie [wojewoda Bełski z braćmi] brodem RejZwierz 52v; Bo ten [Jarosz koniuszy] idzye gruntem w grunt/ á brnie proſto brodem RejZwierz 62.
b) Legalnie, zgodnie z prawem (1):
Szereg: »ani prosto ani na ukoś« (1): A tego wſzyſtkiégo nienáruſzenié dochowáć, y nierozwáláć, áni roſparáć, áni proſto áni ná vkoś. SarnStat 109.
a. Do przodu, przed siebie (15): GlabGad B6; Vlękł ſie [młodzieniec]/ potym z drogi precż ná ſtronę ſkocżył/ Támże gdzye ocży nioſły proſto ſobie krocżył. RejWiz 46; Y obroćiły ſie krowy proſto drogą ku Bethſámes BibRadz 1.Reg 6/12, Ez 10/22; RejZwierc 173; KochPhaen 16; Potym wzgórę idąc rzéką ná dwie mili/ á od onégo mieyſcá ná dół/ ma bydź proſto przez puſczą iáko naprośćiéy może bydź SarnStat 1110, 1090, 1110 [4 r.].

Połączenie: »prosto przed się« (1): In conspectum aspice, Pátrz proſto przed ſię. Mącz 167a.

Szereg: »prosto, nie ochylając« (1): gdi widzyáłá [Tullia] iż woźnicá chciał omijáć krolá zábitego/ kazáłá mu przez oycá Tulliuſá proſto iecháć nie ochyláiąc BielKron 103v.
b. W pozycji pionowej, prostopadle lub prawie prostopadle; do góry (21): FalZioł V 36; RejWiz 30v; Tetanus [...] yeſt chorobá nieyáka od którey muśi yeden proſto ſziyę dzierżeć/ á nie może yey áni ná zad áni przed ſię zgárbić. Mącz 453a; Iáko drzewo bez ſznurá niekiedy vrośćie/ Właśnie iákoby pod ſznur/ ozdobnie y prośćie: Ták też niekiedy bywa ſpráwiedliwość święta/ Bez práwá piſánego/ ná łotry nápięta. KlonWor 66.

W przeciwstawieniach: »prosto ... krzywo, na doł« (2): że iáko v Cieśle dobrego modłá ieſt/ ktora Cieśli vkázuie/ proſtoli czyli krzywo dom ſtoi: ták też [...] OrzRozm E4v; Chćiałeś być ná wzor miſtrzá twego vkrzyżowány: ále nie proſto/ iedno ná doł ſpuſzcżoną głową SkarŻyw 595.

Zwrot: »sta(ną)ć (a. postawi(a)ć, a. wstać) prosto (proście)« [szyk zmienny] (15): Kośćioł wielki niektory ſtał: W ktorym pośrzod ſtał ſłup prośćie BierEz G3, H3v; RejJóz A6, C7v; RejWiz 88v; RejZwierz 114; Krol Izráelſki ſtał proſto ná woźie przećiwko Syryiczykom BibRadz 2.Par 18/34; OrzRozm E4v; BielKron 16; Arrectarius, ut asser arrectarius, Podnieśiona deſzczká która zwłáſzczá proſto ſtoyi. Mącz 350b; Erigo, Podnoſzę/ Proſto poſtáwiam. Mącz 350c; Weźmi laſkę iáko długą chceſz/ poſtaẃże ią proſto ná równiéy GrzepGeom Pv, O3, O4v; rzekł [Paweł] głoſem wielkim: Wſtań ná nogi twoie proſto [Surge super pedes tuos rectus]. WujNT Act 14/9.
Szereg: »krzywo albo proście« (1): Bo z młodu iáko witkę krzywo álbo proście Poſtáwiſz/ to iuż więc ták do ſtárośći roście. RejWiz 88v. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]
Przen (1):
Zwrot: »prosto stać« (1): ták też Przyśięgá Krolewſka Krolowi vkázuie/ proſtholi Koroná iego ſtoi/ czyli ſye ná kthorą ſthronę chyli. OrzRozm E4v.
c. Naprzeciw (1):

Połączenie: »prosto przeciwko« (1): E regione nobis, Proſto przećiwko/ nam. Mącz 349d.

d. Wzdłuż na dwie równe części (1): niechayże ié [drzewo] porąbią y rozłupią ná poły proſto Strum G.
2. Bezpośrednio, od razu (173):
a. O miejscu; recta (via) Mącz, PolAnt; recto PolAnt; recte Vulg [w tym: z określeniem miejsca lub osoby będącej celem ruchu (128)] (136): Recta – Naproſt, proſczie. Calep 906a.
α. Najkrótszą drogą, nie zbaczając, czasem może też: natychmiast (124):
Przen (1): Y wiele tákich náuk kłamliwych [mają heretycy]/ ná ſkázę wſzelkiego żyćia pobożnego we wſzytkich ſtaniech proſto prowádzących. WujNT 31.
αα. Udając się w dalszą drogę (91): OpecŻyw 81; LibLeg 10/68, 11/77; RejJóz A7; Mowiąċ podczie domnie wſiſtczy Mogi wierny robotniczy A ya ſzrzodła boſtwa ſwego Mile ochłodzę kazdego A thak by ſię tego pitaċ Czo náproſcziey ſię kniemu brać RejKup o7v, c3, l6v, z4, aa8v; MurzNT 199 marg; LubPs aa2; Idą iuż w onę drogę po gęſtey ſzelinie/ Vpátruiąc gdzye prościey znácżąc po drzewinie. RejWiz 22v, 21v, 39, 101v, 163v, 180v; Sędźia Grodzki niema być ruſzon do Stároſty/ ále na Siem o rzecz vrzędową proſto do Krolá. UstPraw C2v; miyay dobry pánie/ Bowiem wam bárzo z drogi [...]. Vdaycie ſie od ſiebie/ tám tędy wam proſto RejFig A6; [mówi sługa Abrahama] Zátym poklęknąwſzy chwaliłem y dobrorzeczyłem Páná Bogá Abráhámá páná moiego/ kthory mię proſto przyprowádźił [qui duxit me per viam veritatis]/ábych ia wziął corkę brátá páná mego/ ſynowi iego. BudBib Gen 24/48; Paris thedy poſłał imieniem oycowſkim do Achilleſá/ áby przyiechał proſto ná ſlub do kościołá Apolinowego BielKron 59, 63, 258v, 302v, 309, 338 (16); Recta via equidem illuc, G. Nempe ad Pamphilam, Proſto tám iście mknę G. zwłáſzczá ku Pamphiliey. Mącz 245b; Recta domum perrexit, Proſto ſzedł do domu. Mącz 348d; RejPos 122v; RejZwierc 174v, 270v; Gołąb z rádośćią lećiał/ bo dawno niewidział świátłośći/ proſtho ná ono mieyſce s kąd go wźięto. BielSpr 47v, 58v; BudBib 2.Par 32/30; BudNT Act 21/1; Coś to zołwicom zá brátową [...] przynioſłá: Zá ktorą o to wtropy proſto/ Iáko zá zbiegłą niewolnicą/ Prętka pogonia przybieżáłá. KochOdpr C4, D3; SkarŻyw 355; A Krol zſzykowawſzy woyſká Koronne v Lwowá [...] ciągnął proſto do Wołoch StryjKron 672, 181, 522, 602, 717; NiemObr 153; GórnRozm F2; GrabowSet O3v; OrzJan 78; iż ten łotr ſzczęśliwy [...] miedzy święte Męczenniki ieſt policzony/ ktorzy ſię krzczą we krwi właſney ſwoiey. Y przetoż nie dziw że proſto ſzedł do Ráiu. WujNT 293; y biorą [prawi chrześcijanie] zapłátę zá vczynki ſwoie: gdy iedni z nich do niebá proſto idą/ á drudzy zbáwieni bywáią przez ogień czyścowy. WujNT 873, Act 16/11, s. 684; WysKaz 19, 20; CiekPotr 83.

Z określeniem początku (16): Abowiem iuż wam proſto ſtadt Kazal Pan Bog ſtanaċ przed ſąd. RejKup c7v; Bo bieżę proſto s piekłá od krolá ſwoiego RejWiz 158v; Krol Boleſław proſto od Przemyſlá ćiągnął do Węgier przez gory BielKron 348, 305v, 348, 352v, 353 [2 r.], 356, 368v, 413v; tego pytay/ który teraz proſto z Wárſzáwy iedźie. OrzQuin E2v; KRol Alexander [...] proſto z Seymu Lubelſkiego do Litwy/ ná dzień S. Grzegorzá przyiechał StryjKron 697, 71, 457, 487.

Bez czasownika nadrzędnego (4): Cżech przez ſtaw co naproſciey/ brodu nie pátrzáiąc. RejFig Cc6; Kozyeł proſto do onych iágod/ iadł ie y tákież ſie vpił BielKron 6; áli drudzy bieżą wyśćigáiąc ſie/ y pytáiąc/ A owies ieſt/ On [pachołek] odpowiedział że ieſth/ Iedno práwi ná zamek proſto/ tám go wam odmierzą GórnDworz S6; RejPos 206v marg.

Połączenie: »tak prosto« (1): Zaden ſię niech nie zwodzi tym przykłádem: [...] żeby ták proſto miał iść do ráiu bez pokuty y doſyć vczynienia/ y karánia zá przeſzłe grzechy ſwoie WujNT 292.

Przen (6): Bo gdy kto myluie kogo Iuż wiec pylney ſtrzeze tego. Toċ iuż wſytko ſtego roſczie Czo nas kniemu wyedzie proſczie. RejKup g6; BibRadz *4; nie błądźcie á nie vnoście ſie zá rozlicżnemi á zá błędnemi tymi gośćińcy ſwiátá tego/ ále podźcie ku mnie proſto onymi drogámi wiernemi á prawdziwemi moiemi RejPos 287, 318; A toć ſnadź będzie napilnieyſza iuż ná tey drodze tego wędrowánia twego/ ábyś ſie pythał co naproſciey drogi do Páná ſwego RejZwierc 173; BudNT Gal 2/14.
ββ. O ruchu z bliska (25): FalZioł I 96a; Ano widzę iákieś goſcie/ A tu do nas iádą proſcie BielKom G6; A ták proſto tą ścieſzką iuż tám idź do niego [Solona]/ Porucżam cie w opiekę do Bogá twoiego. RejWiz 170, 75; KochZuz A4; RejZwierz 15v; BibRadz Iudith 14/2[4]; Zdało mi ſie weſnie iákoby chleb ięcżmienny nie kwáſzony przyſzedł do namiotow Mádiáńſkich/ y ſzedł proſto áż do krolewſkiego/ przewroćił gi. BielKron 50, 53, 354v, 355; Mącz 361b; á czyſte od nieczyſtego dzieli [żołądek]. Czyſte/ proſto idźie do Wątroby: nieczyſte/ wyrzuca przez wychod SienLek 17v; A pani do łożnice prosto sie udała. KochMon 34, 31; KochPs 116; StryjKron 305; Tu ćięſzkie iábłká Heſperides prośćie Do grobu nośćie. KlonŻal D2; KochSz C2; KochMRot C; CiekPotr 67; [pod zorze poczęli [Turcy w galerach] nam od morza zajażdżać. Co dopiero my spostrzegłszy, [...] z strachu uderzyliśmy prosto do lądu DiarPeregr 34].

Z określeniem początku (4): Młodzyeniec w then cżás wyſzedł od Platoná proście RejWiz 125v; BielKron 391v; Byłem przy wſzytkim: y proſto mi ztámtąd Iść ALEXánder do ćiebie roſkazał. KochOdpr B3; StryjKron 120.

γγ. Z góry na dół (7): Temu to Tárquiniuſowi gdy do Rzymá przyſzedł/ Orzeł ziął cżapkę z głowy/ y wleciał z nią wzgorę y ſpuśćił zaſię proſto ná głowę BielKron 102v, 286v; Directio deorsum ferri, Proſto ná dół páść/ Lecieć. Mącz 350c; Ieſli ſtąd [u schodów] ſpádnieſz pijáno/ Naydą cie pod ſchodem ráno. [...] Pewnie przydzieſz w śiłne błędy/ Ieſli zlećiſz proſto tędy. RejZwierc 237v; Tamże prosto na ziemię z bronią z woza skoczył KochMon 20; GórnRozm G3v.

Z określeniem początku (1): Támże też niedáleko rodzą ſie Dyndoty [= tj. odchody]/ Co też proſto ſtámtych gor [tj. z odbytu] pádáią ná boty. RejFig B2v.

β. Dokładnie na to miejsce lub w tym miejscu, nie obok (11): ſtłucż ty rzecży cżyſcie á przimieſzay trochę ocztu [...] á przyłóż tego na nocz proſto na iaycza zaſtanowi ſie ta rzecż barzo richło. FalZioł I 16d; Ragadias bywa proſto w ſamem zadku roſpadlina przy głębſzym FalZioł V 108v; Maſc pobudzaiącza pot na łozu: gdy nią maże proſto na vſtka żołądkowe. FalZioł V 110, II 5a, III 13a, 21 a, 24c, V 68v; BielKron 114; Elephánt ręką ſwoią/ ábo rádniey pyſkiem/ Chce ſię z Smoku wywięzáć: á Smok z wielkim piſkiem Ma ſię proſto do noſa/ y tám głowę kryie KlonWor 75.
Przen (1): A gdy wſzytkich ſtrzał pozbyłá [miłość]/ Samá ſię w bełt obróćiłá/ Y proſto mi w ſerce wpádłá/ A mnie záraz moc odpádłá. KochFr 7.
b. O czasie: natychmiast, bezzwłocznie, bez żadnych działań wstępnych (33): Ieſtli riby żuią pokarm albo nie. (-) Nie żuią ale proſto połykaią. GlabGad H8v, G8v, H2, I3v; Cżas ſtarego zakonu był niepłodny bo nie rodził thakiey łaski ktoraby proſto otworziła vlicżkę niebieską, ale to cżyni zakon nowy. WróbŻołt Vv; RejKup o4v; BielKron 207; Defrutum, est vinum decoctum ad mediam usque partem vel tertiam, Warzone wino z grón/ álbo w gronach proſto warzone Mącz 80c, 360d; Swiéżą ránę piółyn goi/ gdy go proſto vrwawſzy niepłócząc ſtłucze á przyłóży SienLek 146v; RejAp 124v; Ale ty co naproſciey/ opućśwſzy [!] wſzytko ine/ bierz ſobie ná pomoc onego możnieyſzego Hetmáná Páná ſwego RejPos 79; ModrzBaz 28v; KochPam 82; SarnStat 514, 525.

Z określeniem momentu początkowego (10): nyemáło tákich znaydzye/ ktorzy ná ſwe rodzice nárzekáyą [...]/ że ſwoye látá ná dworze proſto s chłopyąt yeſſcże zeſzli á ſtrawili. GliczKsiąż I3v; RejWiz 132; że ten kto ſłucha ſlowá moiego/ á wierzy onemu ktory mię poſlał/ ma żywot wiecżny. Y ná Sąd nie prziydzie/ ále proſtho przeydzie od ſmierći do żywotá Leop *A3v; piſał [król] proſto z obozu Oycu Papieżowi o ſwym zwyćięſtwie BielKron 412; Pascales oves, Owce proſto z paſzy pobite. Mącz 282c; iż áni vmrze [wierny] áni ſądzon będzye/ iedno thák proſto przeſtąpi z żywotá docżeſnego do ſwego żywothá wiecżnego RejAp 120v, 124v, 132v, 168v; RejPos 56v.

Bez czasownika nadrzędnego (1): Biegay wſkok po thego Chłopá/ proſto s nim do Kábatá. GroicPorz aa4v.

W porównaniu (1): PudłFr 13 cf Przysłowie.

Połączenia: »tak prosto« (3): A to pry ſobie ſtudzę/ Gdy gorąco iáko widzę: Abych ſie w vſtá nie ſpárzył/ Ieſlibych ták proſto włożył. BierEz S3; Trzecia [przyczyna, dla której ludzie posiadają usta] aby wiatr grubi ktori ma iſć ku ſerczu na iego ochłodzenie, nie wchodził tak proſto, ażby ſie ſtał ſubtilnieyſzy w vſciech GlabGad Cv; Iużći ich tám [w piekle] nie ſądzą/ ták proſto zdawáią RejWiz 162; RejAp 168v.

»prosto ... wnet« (1): A ták nie ſzukáiąc żadnych inſzych obycżáiow/ ratunkow/ áni wſpomożenia żadnego od ſwiátá tego/ proſto ſie wnet vdáłá [Maria] do ſwiętych nog iego [Jezusa] RejPos [310].

»zaraz prosto« (1): Bo ná oſtáthek gdi Cyrus walcżąc ſnim [z Krezusem]/ onego był poimał/ y záraz proſto ſpálić go roſkazał GliczKsiąż F2.

Przysłowie: A ón [pan Rożen] proſto by z biczá: Tuz/ pry/ Królá bierze. PudłFr 13.
c. O adresacie (4): Obácżże tu wiárę pogáńſką/ iż chociay thám byli zwolennicy iego [Jezusa] [...]/ á wżdy żadnego nie prośili o przycżynę do niego/ iedno proſtho ſzli do ſámego iego RejPos 206v; Niechay proſto idźie ktobie modlitwá moiá KuczbKat 355; Toć tedy zgrzeſzył Páweł ś. ktory ſie nie proſto do ſámego Páná Chriſtuſá vćiekał/ ále też bráćiey prośił/ áby ſie zá nim do Páná Bogá modlili? WujJud 56v.

W porównaniu (1): Day/ by wſzelkie ſtáránie/ Proſto k tobie ſzło/ iák do celu ſtrzałá GrabowSet I3.

3. Zwyczajnie, bez komplikowania, bez czegokolwiek dodatkowego; simpliciter Modrz, JanStat; populariter Mącz; directe JanStat (91):
a. O działaniach (27): tedy iedz Riż proſto gi vwarzywſzy FalZioł III 25d; A thes naſchi beda pylnye thi polia ogledowacz oktore miedzinymy roznycza bedzie a nam pothim navkę dacz yakobiſmi myely granycze naproſcziey czinicz s Ceſſarzem Tur. LibLeg 10/70v, 11/26v; UstPraw G3v; Populariter, Poſpolicie/ proſto wedle obyczáyu poſpólſtwá/ też wedle żiczliwośći poſpólſtwá. Mącz 312c; áby káżdy pozywáiąc do ſądu Ziemſkiégo o vczynienié gránic nie kładł pieniężnégo ſzácunku/ ále proſto powodowa ſtroná tego/ z którym gránice mieć ma/ pozówie o powództwo SarnStat 461, 535, 692, 807; SkarKaz 157b.

W przeciwstawieniu: »prosto ... z przypadku« (1): zktorich [wilgot] cżini ſie niemoc zimna, nie proſto z natury wina, ale z przypadku GlabGad Hv.

Połączenie: »tak prosto« (4): Niektorim dla poſilenia żołądka j naprawienia chęci ku iedłu, daią ieſć z żołtki iaiecżnemi/ żołądkowi gorączemu tak proſto FalZioł III 42d, II 2d, V 41; GórnDworz Ff4v.

Zwrot: »[z kim] być proście« = nie przestrzegać konwenansów (1): Wiecie że z vpominkow wnet pochlebſtwo roſcie/ Zaſz nie lepiey iż ia ták s Krolem będę proſcie. RejZwierz 36v.
Szeregi: »prosto a bez wymysłow« (1): iż iedno proſthacżkom á vbogim obiáwiono to wdzyęcżne poſelſtwo od niego/ to ieſt/ tym ktorzy proſto á bez wymyſłow náſláduią ſwiętey woley iego. RejPos 10v.

»prosto albo nie z prosta« (2): ARendy ábo naymu/ [...] nie zápiſzemy/ álbo zápiſáć dozwolimy/ wiedząc álbo niewiedząc/ proſto álbo nie z proſtá [directe vel indirecte JanStat 87]/ álbo którąkolwiek wymyśloną przyczyną/ okázyią y bárwą. SarnStat 52 [idem] 979.

α. Skromnie, niewymyślnie, niekosztownie (1): Iż niewiáſtá oná vćiekłá ná puſzcżą/ to ieſt miedzy proſte á proſto żywiące á rozmaite narody ludzkie RejAp 100v.
β. Prostacko, prymitywnie (1): Crassa minerva dicitur aliquid fieri, Proſto/ Grubo/ Po chłopſku. Mącz 67b.
γ. Łatwo (4): z vkąſzenia Kotha przychodzi cżaſem boleſć wielka y zielonoſć ciała/ ale to proſtho vlecżyſz/ przyłożywſzy Emplaſtr zczebule tłucżoney/ albo z leſnego Kalamentu. FalZioł IV 7a, V 22v; A coż ſtego potym roſćie Káżdy ſie domyſli proſćie Fałſſe/ przymowki niezgodá RejRozpr H; ActReg 85.
δ. W sposób oczywisty, niewątpliwie (2): Bo to káżdy widzi proſćie Iż zroſtyrku gniew vroſćie RejRozpr C2; A ſtąd to możeſz bácżyć iście ná wſzem proście/ Iż rozum ſpołu z duſzą rozny ieſt od ciáłá RejWiz 119v.
b. O tekście i słowach (ich formie i sensie): zrozumiale, niezawile, nieuczenie, nieozdobnie, czasem: dosłownie; też o literach (64): KromRozm I M2; MurzHist G [2 r.]; A tak dobroci źięmie ku przyięciu ſłowa bożégó/ ſprzeſzłyi godnośći abo niégodności niéſądźmy/ ale proſto od ſłowa bożégo ten ſąd poczynáimy. MurzNT 66; Iedno proſto rozumiey/ że ieſt [Bóg]/ był/ y będzye/ A moc iego ſtráſzliwa rozſzyrzy ſie wſzędzye. RejWiz 113v; thakże też wielkie ieſt kácerſtwo znáć y wierzyć proſto z piſmem/ być iednego Bogá Oycá nie w iakiey Iſtnośći ábo Perſonie/ ábo iednym Troiákiem. GrzegRóżn E2v, E4; Thoćiem miał o Lekárſtwie ćieleſnym zebránie Kſyąg rozmaitych/ com naprośćiey á pożyteczniey rozumiał/ tym zwłaſzczá ktorzy pierwey nic tákowego nieczytáli. SienLek 44; RejAp 62; KuczbKat 400; RejZwierc 198; Ták iż ſłowá ktorych Bog vżywa przy Sákrámenćiech [...] nie proſto iáko mowione bywáią/ wyrozumiáne być máią CzechRozm 263; ModrzBaz 94; Te trzy rzecży ſzerzey y prośćiey tu przełożywſzy/ możeſz mieć/ nabożny Chrześćiáninie LatHar 260.

W połączeniu szeregowym (1): Z cżego przeſtrzeżony záwżdy ſię potym ſtárał [św. Chryzostom]/ áby iáśnie á ku poięćiu poſpolitemu/ otworzyśćie á proſto náucżał. SkarŻyw 86.

W przeciwstawieniu: »prosto ... krzywo« (1): Atak woleċ ya Zwietym Pawłem proſto vcżacz wiele proſtych Ludzi prziwieſcz ku vznaniu Pana Chryſtuſa y Zbawieniu wiekuiſtemu niżli krziwo/ vċącz Satanſkich wykrętow y błędow a zawieſcz ye y ſąm ſiebie nawieczne potępięnie RejKupSekl a3v.

Połączenie: »tak prosto« (4): Yeſli to ták proſto rozumyeſz/ iż nic inego nyema być vſtáwyono w krzeſciyańſtwye po onym czáſye/ ktorego to Páweł ſwyęty piſał/ tedy ſam [...] przećiw temu wyſtąpił. KromRozm II x, n; CzechRozm 34v, 77.

Zwrot: »prosto mówić, powiedać« (2:1): GrzegRóżn E2, G3v; á chłopi wykrętow nie vmieiąc/ á proſto iáko wiedzą powiedáiąc/ záwżdy prżegráią/ y ieſcze prżypłáćić muſzą GórnRozm H.
Wyrażenie: »prosto (jest) pisano« (2): Ale nie dwornym anij téż wyſoce mądrym/ ty rzecży ſą piſané/ ale ludziom miloſciwym ij proſtym/ proſto ieſt piſáno. OpecŻyw 30; Populariter loqui, Populariter et limate scriptum contraria, Proſto á s pilnośćią piſano. Mącz 312c.
Szeregi: »jednostajnie i prosto« (1): ábowiem wſzyſcy Prorocy/ Kryſtus y Apoſtołowie/ iednoſtáynie y proſto záwſze y wſzędy pokázowáli y náucżáli iednego być Bogá GrzegRóżn H.

»bez wykrętów, prosto« (1): mamy ſie cżynić tymi proſtacżki/ á bez wſzech wykrętow/ proſto wierzyć ſłowom á náukam Páná ſwego RejPos 11.

α. Sygnalizuje (zwykle poprzedza) krótkie przytoczenie (przeważnie pojedynczego wyrazu) (20): Gdy naydzieſz napiſano w reczeptach to ſłowo proſto kobyli ſzcżaw/ tedi maſz rożumieć okrągły ſzcżaw FalZioł I 73a; MurzNT 173v marg, 196 marg; ktoryby práwie ſzáfował (marg) Grec⟨kie⟩ słowo znácży proſto kráiáć [...] (–) ſłowo prawdy. BibRadz 2.Tim 2/15; Co ſie tycże wężá tego ktory zdrádził Adámá/ Zydowie vcżeni nie zową go być cżártem/ iedno proſto wężem BielKron 2v; Iurulentus panis, Chleb polewką polány/ álbo proſto Poliewká s chlebem. Mącz 179b; RejAp 188v.
αα. Krótko, bez dodatkowych słów (lub cząstek wyrazowych) (8): MurzNT 101 marg; A mowi nye proſto wrzućić á vtopić/ ále aby ſnadź nye wypłynął z wody/ á zás ná ſwyát nye wſſedł GliczKsiąż D7v; Nam ieſt iednym Bogiem proſtho Oćiec/ á im ieſt Troiáki ieden złożony z Iſtnośći/ y z Perſon GrzegRóżn L2v; że ludźie ták máią być chćiwi chwały y cżći Bożey/ iżby rádniey zawiſnie miłuiącymi/ niżli proſto miłuiącymi/ ſłuſznie nazwáni być mogli KuczbKat 280; BudNT przedm b8v, d.

Połączenia: »tak prosto« (1): á to gdy ták mowi: kłániayćie ſię przy podnożku/ ábo przed ábo podle podnożká nog iego: á nie ták zgołá mowi/ kłániayćie ſię podnożkowi/ iáko ma X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ Gdyż w texćie Hebreyſkim nie ſtoi ták proſto [...] hadom podnożek: ále [...] lahadom/ ad ſcabellum. CzechEp 170.

»zgoła prosto« (1): á tákiéż ma bydź chowano o poſágu białychgłów ná imięniu dźiedźicznym zápiſánym/ ábo imieniu zgołá proſto SarnStat 1168.

ββ. Potocznie, nie używając obcej terminologii (2): Słowo greckie żołędek znaczy/ Ale ięm i indźię [...] proſto/ co żywotęm abo brzuchem żowięmy/ piſmo ś: mięni MurzNT 71 marg, 86 marg.
γγ. Trafnie, używając właściwej nazwy (3):

Połączenia: »prosto własnie« (1): A proſto ie [pochlebców] właſnie piſmo ſwięte zowie pſy álbo ſwiniámi RejAp 179v.

»prosto zgoła« (2): A Oćiec Bog od żadnego nie ieſt/ ſam od ſiebie ieſt/ dla cżego też záwſze proſto zgołá rzecżon ieſt Bogiem ſámym dobrym/ ſámym nieśmiertelnym/ bo ty rzecży ſam od ſiebie/ á Syn wſzytko od Oycá ma. GrzegRóżn K2; ModrzBaz 3v.

β. Jawnie, oczywiście, nie ukrywając prawdy (14): Iać was krczę wodą [Matth 3/11].) A to proſto przećiw Lutrom y Cáluiniſtom/ ktorzy krzeſt P. Chriſtuſow z Ianowym rownáią. WujNT 13, 48, 77, 556, 726, 777, 828.

W połączeniu szeregowym (1): Przetoſz tym Doktorem [św. Tomaszem] [...] bárżo [!] ſię Heretykowie brzydzą. Bo wiedzą/ iſz żaden lepiey/ krotcey/ oſtrzey/ prośćiey/ rzetelniey/ fáłſzu ich pokazáć á odkryć chytrośći niemoże. SkarŻyw 203.

W przeciwstawieniu: »prosto ... chytrze« (1): Niewiem iáko z tobą mowić/ iużem ći doſyć ſzeroce vkazał/ proſto/ á nie chytrże mowiąc/ że v nas w Polſcze wielka ieſt Wolność. GórnRozm Bv.

Zwrot: »prosto (proście) powiedzieć, mowić« [szyk zmienny] (4:2): Mądryćiem ſie chroni tego/ Kto vmyſłu dwoiſtego. Trudnoć ſie ma kto znim zgodzić/ Gdy nie vmie proſto mowić. BierEz S3v; MurzHist I2v; ále proſto powiedz/ ieſli przy ſwym piſániu wſzytkim zoſtaważ. BielKron 196v; Ach chcećieli mnie ſłucháć/ powiém ia wam prośćie. Wſzytcyśćie odſtąpili od ſwégo vrzędu KochZg A3; RejZwierc 234; GórnRozm Bv.
γ. O literach: bez znaków diakrytycznych lub bez „i” zmiękczającego (3):
Zwrot: »pisać (a. pisze się) prosto« [szyk zmienny] (3): ták izz niepotŗebáby [...] piſaĉ /i/ iáko oto w tym/ chrąmie/ ábo d̂iallo ŝie ták: ále mogllby proſto piſáĉ chram̂ę/ ábo d̂allo ŝie ták/ á ták. JanNKarGórn H2, H2; V abo vokaliſz/ abo conſonans: kiedi conſonans dwoiako śie piſze: npŗod proſto/ w radźie/ władnie: drugi rz z kréſką/ iako vloẃ rib. JanNKarKoch F4.
4. Szczerze, serdecznie, uczciwie; simpliciter Vulg, Mącz, PolAnt, JanPrzyw; directe JanStat (14): MurzHist Q; Simpliciter, Proſto/ niechytrze/ yednoſtáynie. Mącz 394b; A iesli komu zwas niedoſtáie mądrośći/ niech prośi v Bogá/ ktori wſzytkim proſto dawa/ á niewymawia/ y dano będzie iemv. BudNT Iac 1/5; obroćże ſię k niemu [Bogu] prośćie/ nie páthrz grzechow, marnośći ArtKanc S4.

Z elipsą czasownika nadrzędnego (1): POcżćiwośći figurá/ dzyeciątko nadobne [...]. W obu ręku po wianku/ ku gorze podnioſło/ Káżdemu ie podáie/ kto chce k niemu proſto. RejZwierz 113v.

W przeciwstawieniach: »prosto (proście) ... krzywo, szpotawo, zdradliwie« (2): BielŻyw 7; Ták bez ſpráwiedliwośći nie może być Práwo; Nie idźie proſto/ iedno krzywo á ſzpotáwo. KlonWor 66.

Szeregi: »prosto (proście) albo chytrze (a. z chytrości)« = directe et (vel) indirecte JanStat (2): y inym którymkolwiek ludźiom [...] proſto álbo chytrze/ ludem/ pieniądzmi/ zbroią/ ábo inémi pomocámi [...] nie máią/ áni będą mogli pomágáć [Mistrz Wielki i Mistrz Inflancki] SarnStat 1079; áni iákiéy pomſty nád niémi [ograbionymi zbiegami wracającymi do Prus] czynić [...] iáwnie álbo potáiemnie/ prośćie álbo z iákiéy chytrośći/ álbo iákąkolwiek bárwą wymyſlną SarnStat 1103.

»proście a przyjaźnie« (1): Radz nie zdradliwie ale proſcie á przijaznie. BielŻyw 7.

»szczerze i proście« (2): y od wſzytkich poſług [...] ſczérze y prośćie [pure et simpliciter JanPrzyw 5] wolni/ chcemy áby wyſwobodzeni y wyięći byli SarnStat 63 [idem] 883.

W przen (4):
Zwrot: »chodzić (a. iść) prosto (proście)« [szyk zmienny] (4): Kthory chodzi proſto/ zbáwion będzie: ktory przewrotnemi idzie drogámi/ zá raz vpádnie. Leop Prov 28/18; POmnicie że then popek [Karnkowski referendarz]/ nie długo vroſcie/ Bowiem s ſwemi ſpráwámi/ ieſzcże idzye proſcie. RejZwierz 61; RejZwierc 138; KlonWor 66.
5. Właściwie, należycie (1): Orthodoxus (ortodoxus), vir rectae gloriae, recte credens, proscye vyerzączy BartBydg 104.
6. Dokładnie o tym czasie (2): A kiedyby kogo pozwano/ á w zyemi by go niebyło/ tákiemu ná roku záwitym ma być czás płacey złożon/ proſto zá 18 niedzyel UstPraw I2v; Proſto gdy Słońce weſzło Turcy do bitwy ſię zgotowáli. StryjKron 603 marg.
7. Wprowadza określenie sposobu przez porównanie lub odwołanie się do poprzedniego (rzadziej następującego) przykładu: podobnie jak (66): RejKup aa2v; ktora [piękność ludzka] [...] ieſt proſto cięń iákiś pięknośći GórnDworz Mm5; KochMon 24; MAkrin on krol Egipſki máły był ná wzroſcie/ Vkażęć ia iuż mi wierz tákucżkiego proſcie PaprPan P2v; A którykolwiek pánu ſye przećiwi/ Iáko łóy tłuſtéy/ ofiáry zniſzczeie/ A proſto z dymem záraz wywietrzeie. KochPs 53.

W konstrukcjach porównawczych (61):

~ W połączeniu z zaimkiem porównawczym [w tym: (tak(i)) jak(o), jakoby, by (48), tak, także (10), taki (2)] (60): PowUrb +3v; FalZioł V 108v; Dziwna to rzeċ/ to rzec mogę Puſczycz ſie na taka drogę Zadney prziprawy niemayącz Proſto yako z Laſſa Zayacz RejKup v6; Mowiż jako prawy Michał Proſto bys też plew naſypał RejKup Bbv, i6v, aa8v; MurzHist K3, Nv; yáko rzemyęsnicy ći ktorzy nice w náuce nye zákusili/ ſą ludzye ſproſni/ nyeobycżáyni: tak proſto yeſt ich cżłowyecżeńſtwo by nyewypolerowáne zwiercyádło GliczKsiąż H4v; Gdyż ćwicżenie ná rozum ieſt by deſzcż Máiowy/ Ktory káżdemu zyołku bywa bárzo zdrowy. Iż po nim záwżdy káżde bárzo ſporo roście/ Tákżeć też pewnie rozum od ćwicżenia proście. RejWiz 1v; Bo tá cżeść co z nieprawdy á s pochlebſtwá roście/ Rownie by Sroká Wronie kłániáłá ſie proście. RejWiz 55v, 47v, 55, 194v; Lecż wſpominam ná ſwego Oſiełká miłego/ Co mi zdechł/ proſto tákim by kſiądz głoſem rycżał RejFig Cc; RejZwierz 107, 112, 128; á cżłowiek [...] wſtępuiącz w ſtárość iáko w ziemię/ proſto ták iáko gdy ſłońce ku źimie ſie ſkłánia GórnDworz H6; iż powſczięgliwość ieſt thák proſto/ iáko Hetman ktory bitwę ſtáwi GórnDworz Ff6v, E, E8,17v, K6v, L [2 r.] (16); RejPos 347; Proſto ſie ten błędny ſwiát ták obchodzi z námi/ Iáko gdy ſie w ſzelinie wilk goni s kozámi. RejZwierc 28v, 44, 45v, 63v, 66, 71 (12); CzechRozm 236; PaprPan P4v; KochPs 108, 166; KochPhaen 14; KochPieś 22; GórnRozm D4v, G3, K2; Zginą ich rády wſzyſtkie w ocemgnieniu/ Proſto iáko ſen ná pierwſzym ocknieniu. GrochKal 13; KochPij C4; A w poły ią [Bóg ziemię] przepaſał morzem vrownánym/ Proſto iákoby páſem ſrébrem okowánym. KochFrag 22; CiekPotr 36.

Z elipsą wskaźnika porównania (1): Wſtawſzy wloką ſie też tám s ſtráchem záglądáiąc/ Proſto gdy ná groch dybie we dnie z láſá záiąc. RejWiz 26v. ~

8. W funkcji modalnej: podkreśla fragment wypowiedzi uważany przez autora za szczególnie ważny, często nacechowany emocjonalnie (49): OpecŻyw 84; KłosAlg F; Myſl teraz volna naſtała Duſſa prawie otrżezwiałá A moge to tak rżecz proſczie Nawſzem yey nadzieya roſczie RejKup r4; MurzHist C4v, G, H4; MurzNT 73v, 76, 111, 176 marg; IchM i na to wszytko nic nie baczą jeno prosto sic volo sic iubeo, nie baczą, że prosi tego wszytka Korona DiarDop 99, 104; Boć náuká ieſt by kwiát co ná drzewie roście/ Ale mądrość zá owoc sſtánie wſzytkim proście. RejWiz 80, 157v; OrzRozm G2v; Swiątobliwość żywotá którą świéćić mieli/ Zgáſłá proſto w Duchownych KochZg A3; Non multum aut nihil omnino Graecis cederetur, Máło/ álbo proſto nic by ſie Grekóm naprzód nie vſtąpiło Mącz 43b; proſto ieſt piſánie tá rzecż/ ktora dáie żywot ſłowom GórnDworz F3, D, F3, Cc5; RejZwierc 60v, 146, 259v; RejPosWstaw [1433]; ktoremu [biskupowi Marcinowi] gdy ná woynę iecháć kazano/ [...] tedy ták proſto powiedźiał: Chriſtiáninemem zoſtał/ walcżyć mi ſie nie godżi. CzechRozm 252v; KochOdpr Cv; KochPs 15, 60, 65, 161; ANi w młodéy roſkoſzy/ áni w ſtáréy widzę/ Owéy proſto żáłuię/ á téy ſię záś wſtydzę. KochFr 62, 37, 99; Tchu y dowćipu po tobie [Janie Kochanowski] żaden dźiś nie ma ſto [= dosyć]/ pártácżeſmy proſto. KlonŻal B2v; KochSz Cv; ReszList 176; KochPieś 21; Bo wſzytko ták powiádaſz: Niewiém co Pánowie: Owa proſto niewiém co PudłFr 26, 25, 63; BielRozm 18; GórnRozm A2; KochFrag 30; Bo ia y Oćiec iedno ieſteſmy. Ktory dowod proſtoby nic nie ważył: gdyby one ſłowá (Iedno ieſteſmy) nie to znáczyły/ że iedná [...] ieſt moc y śiłá/ Oycá y Syná. WujNT 350; CiekPotr B.

Połączenie: »prosto zgoła« (1): Abowiem w mowieniu/ proſto zgołá więcey trzebá pátrzyć prawdy/ niżli miſterſtwá ModrzBaz 17.

Wyrażenie przyimkowe: »na prosto« (1): Item Brony tha tha [!] aby przy ſzobye myely Naprzod drzewo, myecz a theſak tho ieſt kord a zadney yney rzeczy [...] Na proſto nycz ynego v ſziebye myeczy nyemaya thakiego czo by bylo kv brony ſzluſchalo. MetrKor 26/62v.

Prawdopodobnie: Gra słów [jako nawiązanie do „prosto” z wypowiedzi przedmówcy w dialogu] (1): Tákie ſzczeście odrzucaſz? bacz ſię, otoć poſłał Bog ieſzcze przyiacielá, proſto iákoby iuſz Ná márách będącemu. (–) Idźże ztąd proſto wen. CiekPotr 36.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Recta, Proſto. Mącz 348d.
*** Dubium (może w sensie: i koniec, i dość) (1): Dołożył y tego ze Cesarz ma wolą Commiſarze wysłac pro Eliberatione Archiducis znaszemi ale mocno ywoiska częsc znimi, ieslibyduras conditiones podali, aniezgodzili się. Irruptią vczynic wPolscze zwoiskiem. Prosto. ActReg 105.

Synonimy: »po prostu«, »z prosta«; 1. rowno; c. naprzeciw; 2.b. »bez odwłoki«, »bez omieszkania«, hnet, natychmiast, skokiem, wnet, w ocemgnieniu, zarazem; 3. pospolicie, zwyczajnie; a.α. niekosztownie, skromnie; β. bezwdzięcznie, grubie, niebacznie, nieforemnie, niesubtylnie, nietrafnie, sprosnie, sromotnie, tępie; γ. jaśnie, łatwie, prędko, rychło, snadnie, śpieszno; b. jaśnie, niedwornie, nieuczenie, nieumiejętnie, oczywiście; α.αα. krotko, węzłowato; ββ. pospolicie; γγ. trefnie; β. jawnie; 4. niechytrze, nieobleśnie, nieobłudnie, szczerze; 5. właśnie.

Cf NIEPROSTO, 1. PROST, PROSTOWZROSŁY

ALKa