Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POTOCZNOŚĆ

Następne hasło: 2. POTOCZNY »

1. POTOCZNY (94) ai

Oba o jasne.

comp potoczni(e)jszy (1).

Fleksja

sg
m	N	potoczny	f	N	potocznå, potoczn(a)	n	N
	G	potoczn(e)go		G	potocznéj		G	potoczn(e)go
	D	potoczn(e)mu		D			D
	A	potoczny		A	potoczną		A	potoczn(e)
	I	potocznym		I	potoczną		I
	L	potocznym		L	potoczn(e)j		L

pl
N	subst	potoczné
G		potocznych
A	m pers	potoczn(e)
A	subst	potoczné
L		potocznych

sg m N potoczny (2). ◊ G potoczn(e)go (2). ◊ D potoczn(e)mu (1). ◊ A potoczny (2). ◊ I potocznym (1). ◊ L potocznym (3). ◊ f N potocznå (3), potoczn(a) (2). ◊ G potocznéj (10); -éj (8), -(e)j (2). ◊ A potoczną (12). ◊ I potoczną (1). ◊ L potoczn(e)j (9). ◊ n G potoczn(e)go (1). ◊ A potoczn(e) (1). ◊ pl N subst potoczné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ G potocznych (18). ◊ A [m pers potoczn(e).] subst potoczné (12); -é (3), -e (1), -(e) (8); -é OrzJan, też Calep; -é : -e SarnStat (1:1). ◊ L potocznych (12).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Zwykły, codzienny (54)
2. Bieżący, wynikły z aktualnych potrzeb i sytuacji (28)
- α. Derywaty kompleksowe od zestawienia »sąd potoczny« (4)
- a. Zdarzający się (o ludziach) (1)
3. Mniej ważny, drugorzędny (8)
4. Obecny, teraźniejszy (2)
5. Dotyczy kolejności chronologicznej (2)
6. [Prawdopodobnie: Swój (tj. polski), niecudzoziemski]
7. [Nadający się do toczenia, obracania po okrągłym obwodzie]

1. Zwykły, codzienny; caeterus, communis, consuetus, circulatorius, familiaris, gregalis, gregarius, in usu positus, moribus constitutus, ordinarius, pervulgaris, pervulgatus, planipes, plebeius, popularis, quotidianus, solennis, solitus, suetus, tralatitius, tritus, trivialis, usitatus, usurpatus, vernaculus, vulgaris, vulgatus Cn (54): GórnDworz V6v; Formularz Arend potocznych niżéy znaydźieſz, tit. Inſcriptiones. SarnStat 90, 424; defekty R.P. náſzey oſobliwie dolegáiące/ ná ſwych mieyſcách ex occaſione przypomináć będźiemy. [...] Przeſtrogi duchowne miedzy rodźicámi á potomſtwem ich/ ná kazánia potocżne záchowuiąc PowodPr 58; CiekPotr 23; Z czego baczyć káżdy może/ co to ieſt mieć mądrość/ [...] wieczną onę y nie ſtworzoną; z ktorey y tá potoczna náſzá/ iáko świecá z niey zápalona pochodźi SkarKazSej 658a; Bo tákowa rzecż [z szkodą drugiego człowieka swój pożytek mnożyć]/ naprzod pſuie to potocżne żyćie y towárzyſtwo ludzkie. KlonWor ded **3v; [CerGór 20; W ROzmowach potocznych [...] bywało to częſto/ iż ſye im niektóré [rzeczy]/ którem powiádał/ zdáły coś nie od rzeczy JanWróż 3; Po práwie Bożym [...] náſtępuią práwá Koronné piſáné, potrzebné bárzo: ták z ſtrony ſpráwiedliwośći y pokoiu, iáko z ſtrony rządów potocznych y ſpraw ludzkich. JanStat **4v].

W przeciwstawieniu: »potoczny ... osobny« (1): Przydáne ieſt krotkie opiſánie nabożeńſtwá RZYmſkiego/ pierwey potocżnego: á potym oſobnego w przeſzły Iubileuſz [...] pokazánego. ReszPrz kt.

W charakterystycznych połączeniach: potoczna(-y, -e) arenda, dochody, kazania, mądrość, nabożeństwo, rozmowy, rządy, służba, wczas, wojna, życie.

Wyrażenia: »potoczna [= nieuczona, niewykwintna] łacina« [szyk 1:1] (2): GrzepGeom L2; Aż mi grzmi we łbie tá Láćiná ſkocżna/ Bo foremnieyſza niż náſzá potocżna. KlonFlis H3v.

»rzecz(y), sprawy potoczne(-a)« [szyk 10:3] (9:4): Bo nas [mówi Starość, osoba dramatu] Pan bog Vcżćiwoſcią obdárzył/ byſmy prawdę ználi/ W ludzkie ſpráwy potocżne/ dobrze vgadzáli BielKom B2v; KrowObr 53; BielKron 32; który [Sokrates] rádźi Geometryéy ſye vczyć tylé ilé potrzebá ieſt do rzeczy ototych potocznych/ iáko do mierzánia ról/ Imienia/ etc. GrzepGeom B2v; CzechRozm 245v; PaprPan L, R; Y niemoże to być/ áby ći ktorzi miedzy ſobą niezgodni ſą/ [...] mogli ták w Rzecżypoſpolitey iáko też w domowych potocżnych ſpráwách [inter privatos] zgodę y pokoy poſtánowić. ModrzBaz 27; CzechEp 163; dobrym ie zdrowiem/ y ſzcżęśliwym potocżnych rzecży poſtępkiem opátrzywſzy/ rácż záraz łáſką twą y Chrześćijáńſkimi cnotámi tu obdarzyć LatHar 629, 76, 507, 663; [Iż cżłowiek poki tu w tym żywoćie ieſt/ przes wolny rozmyſl ſwoy/ thák w ſpráwach zbáwiennych iáko y w potocżnych/ może być z dobrego złym WizFałeczDucha L3v].

Zestawienie: »obrona potoczna« = stała wojenna siła zbrojna na południowo-wschodniej granicy Rzeczypospolitej, również podatek przeznaczony na utrzymanie tego wojska [szyk 26:5] (31): Dzień ś. Szczepana w sobotę posłowie namawiali naprzod o tym jesliżby wedle zdania a rady panow mieli o obronie potocznej radzić, opuściwszy obronę domową. Diar 43, 26, 27, 39, 43, 62, 79; To tedy ruſzenie [pospolite] wedle Státutow/ ná oſtátnią potrzebę Krol Polſki chowáć będźie: moẃmy teraz o tey obronie potoczney/ ktorey Polſka Korona vſtáwicznie potrzebuie OrzRozm V, V v; zá pilnym á vśilnym ſolicitowániém Poſłów źiemſkich o poſtánowieniu obróny potocznéy tákowéy/ któraby rok od roku ná gránicach Koronnych dźierżána bydź miáłá/ tedy my z łáſki náſzéy królewſkiéy/ [...] pozwalamy tego/ áby czwarta część wſzytkich dochodów totius corporis Regni, ku ſtołu náſzemu należących/ byłá ná obronę potoczną obróconá SarnStat 102; O pozwoleniu czwartéy częśći ná obronę potoczną. SarnStat 359, 2, 103 [2 r.], 130 [2 r.], 175, 359 [2 r.] (22).

Szereg: »docześny i potoczny« (1): iż ſtych rzetzy dotześnych y pototznych / kthore ſię dzieią pod ſlońcem/ rozumem przyrodzonym żądny tzłowiek niemoże wiedzieć KrowObr 53.

2. Bieżący, wynikły z aktualnych potrzeb i sytuacji (28): tąże [mocą] koſcyoł [...] potoczne wątpliwoſci w wyerze y ſpráwye krzeſciyáńſkyey rozwyęzował KromRozm II v4v, e; KromRozm III H6v; WierKróc B2v; kto nád Cápiſtraná [...] pilniéy chował práwá? kto przymiérza/ y wſzyſtki inſzé powinnośći potoczné/ którémi żywot ludzki/ y rząd iego ſtoi? OrzJan 120.

W charakterystycznych połączeniach: potoczne powinności, prawa, wątpliwości (3).

Wyrażenia: »potoczne potrzeby« [szyk 3:1] (4): KromRozm II h2; KromRozm III C4; áby ón [pisarz] potoczné potrzeby w téy mierze ták ná Podwodę/ iáko na ſtráwę [...]/ bez mieſzkánia vſtáwicznie odpráwował SarnStat 973, 411.

»potoczne sprawy, rzeczy« [szyk 1:1] (1:1): Commentariensis – Piſsarz potoczne ſprawij wk ſziegi [!] vwodzącij, ij ichſtrzegacij. Calep 222b; Ignorantia non facit peccatum. To ſie rozumieć ma o ignorántiiéy potocznych rzeczy: ále nie o ignorántiiéy práwá przyrodzonégo. SarnStat 1272; [KmitaŻyw A2v].

Zestawienie: »potoczny sąd« = sąd w sprawach majątkowych, powoływany poza stałymi terminami, zależnie od napływających spraw [szyk 10:2] (12): Potoczne ſądy o ruchome Imienie. GroicPorz m marg; ku tákiemu Potocznemu Sądowi/ doſyć ieſt dwá álbo trzey Przyſyeżnikow z Woytem GroicPorz mv, m, nn3v [3 r.]; zaś drudzy [sędziowie] ſą co głowne wyſtępki ſądzą/ á kaźni ná złe ludźi ſtánowią: drudzy záśię mieyſkie ſpráwy á potocżne ſądy [alii de urbanis et forensibus rebus tractant] odpráwuią ModrzBaz 89v.

~ Szeregi: »potoczny sąd albo potrzebny« (3): ieſliby Sąd był nie w then dźień/ ktory ieſt Wyłożonemu Sądowi náaznáczony/ ále s potrzeby/ (kthory Sąd poſpolićie zową potocznym álbo potrzebnym) tedy Sędźia inny poſtępek będźie chował. GroicPorz I2, i, m.

»potoczny sąd albo (jako i) wyłożony« [szyk 1:1] (2): gdy ktho pozwány ná wyłożony álbo potoczny ſąd nie ſtánie/ ile kroć nieſtawa/ tyle winę wyſzſzey opiſáną przepada GroicPorz c3v, mv. ~

α. Derywaty kompleksowe od zestawienia »sąd potoczny« (4):

Wyrażenie: »sprawy, kauzy potoczne« [szyk 3:1] (3:1): bez których [urzędników koronnych] rády y wiádomośći/ nic my y potomkowie náſzy czynić nie mamy áni będźiem mogli w ſpráwách potocznych (niewzruſzáiąc nic ſéymowych.) SarnStat 39, 162, 571, 1157.

Szereg: »tak potoczny, jako dotkliwy [= kryminalny]« (1): O Prokuratorſkiéy władzéy, w poſtępowániu w ſpráwách, ták potocznych, iáko dotkliwych. SarnStat 571.

a. Zdarzający się (o ludziach) (1): nic więczey powinnośći ná Krolá ſwego nie włożywſzy/ tylko áby im práwá ich [...] dzierżał/ wewnętrzną ſpráwiedliwość cżynił/ á bronił od potocżnego nieprzyiacielá. LeszczRzecz A2v; [w tymże roku na wszytkie potoczne goście, sługi IMości, rzemieśniki i insze extra ordinationem wyszło słodu jęczmiennego kor. 20 InwBiskWłocł 1582 145].

3. Mniej ważny, drugorzędny (8): BielSpr 17v; y vwoiennych potrzebach [za życia króla Zygmunta Augusta] Pan Bog was ſzcżęśćił [tu wyliczenie zwycięskich wielkich bitew]. [...] Niewſpominam inſzych porażek potocżnych ktore odnioſłá Moſkwá wiele kroć wyfláńćiech. BiałKaz L4.

W przeciwstawieniu: »głowny ... potoczny« (1): żeby pan obrał drugą mnieyſzą rádę/ ktora by ſie nie w wielkich á głównych/ ále w domowych/ á pothocżnych rzecżach s ſtárſzym kołem porozumiewáłá GórnDworz Hh5v.

Wyrażenie: »potoczne rzeczy« [szyk 3:3] (6): záſię Apokryfá y ty o ktorych nie ieſt pewna wiádomość/ y tylko w rzecżach tych pothocżnych ſą przyięte/ oſobnochmy ie do inſzych kſiąg włożyli BibRadz *5v; GórnDworz Hh5v; CzechRozm 138v; Papieſz około potocżnych rzecży omylić ſię może/ ále około wiáry nigdy. SkarŻyw 213 marg; CzechEp 163; SarnStat 1272.

4. Obecny, teraźniejszy (2):

W połączeniach szeregowych (2): W tym zakonye álbo piſmye śwyętym ſą nye tylko przykazánya y zákazánya/ ále y obyáwyenya/ ták przyſzłych yáko przeſzłych y potocznych rzeczy/ to yeſt ſpraw bożych około ſtworzenya y rządzenya śwyátá KromRozm II i4v, pv.

[Wyrażenie: »rok potoczny«: gdy częſto á zwłaſzczá Ieśieni [znaki] ná powietrzu widáne bywáią/ pospolićie roku potocznego/ á niekiedy theż przyſzłego/ morowe Powietrze obiecuią. SchneebAnt C4v.]

5. Dotyczy kolejności chronologicznej (2):

Wyrażenie: »sprawa(-y) potoczna(-e)« [szyk zmienny] (2): StryjKron 81; Chronica – Kronika, kſziega maiąca wſobie ſprawi potocznę. Calep [191]a; [ácz záprawdę ktokolwiek dzieie Litewſkie w ony czáſſy znáczył/ y poſtępkiem czáſſow/ y potoczney ſpráwy porządkiem zmylił [...] StryjKron 634].

6. [Prawdopodobnie: Swój (tj. polski), niecudzoziemski: jeśliby inszy pan beł, panowie Polacy z Turczynem nie ujdą walki, na którą potrzeba pana potocznego, a [nie] Niemca PismaPolit 362.]

7. [Nadający się do toczenia, obracania po okrągłym obwodzie; volubilis Cn: ten [dom Boga] buduią z kámieniá wielkiego (marg) Albo mármorowego ále właſnie potocżnego to ieſt ktorego nielza podnieść áż muſi tocżyć [...] (–) BudBib 1.Esdr 5/8 (Linde).]

Synonimy: 1. powszedni, zwyczajny, zwykły; 2. potrzebny; a. nachodzący, trafiający się; 4. dzisiejszy, obecny, teraźni, teraźniejszy; 5. kolejny.

Cf NIEPOTOCZNY

KW, ZCh