Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POWSZECHNY

Następne hasło: POWSZEDNIE »

POWSZEDNI (170) ai

o oraz e jasne (w tym w o 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja

sg
m	N	powszedni	f	N	powszednia	n	N
	G	powszedniégo		G	powszedni(e)j		G
	A	powszedni		A	powszednią		A	powszedni(e)
	I	powszednim, powszedni(e)m		I	powszednią		I	powszednim
	L	powszednim		L	powszedniéj		L

pl
N	subst	powszednié
G		powszednich
D		powszednim
A	subst	powszednié
I	m	powszedni(e)mi
L		powszednich

sg m N powszedni (17). ◊ G powszedniégo (31); -égo (1) OrzQuin, -ego (1) BiałKat, -(e)go (29). ◊ A powszedni (19). ◊ I powszednim (10), powszedni(e)m (1); -im : -(e)m WysKaz (2:1). ◊ L powszednim (4), skrót (1). ◊ f N powszednia (10). ◊ G powszedni(e)j (1). ◊ A powszednią (9). ◊ I powszednią (1). ◊ L powszedniéj (4); -éj (1), -(e)j (3). ◊ n A powszedni(e) (3). ◊ I powszednim (1). ◊ pl N subst powszednié (21); -é (1), -(e) (20). ◊ G powszednich (13). ◊ D powszednim (1). ◊ A subst powszednié (14); -é (1), -(e) (13). ◊ I m powszedni(e)mi (5). ◊ L powszednich (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Zwykły, niewyrożniający się (101)
- W przen (1)
- a. [O rzeczach codziennego użytku]
2. Codzienny, codziennie używany, codziennie się powtarzający (55)
- W przen (1)
- Przen (4)
3. Ogólny, powszechny (14)

1. Zwykły, niewyrożniający się; profestus Calep; quotidianus Mącz (101): Forma quotidiana, Domowa/ Powſzednia vrodá. Mącz 134a; Calep 855a.

W porównaniu (1): yżeby ich [zbroi] nieinacżey iako cżłonkow/ albo powſzednich ſzat cżaſu potrzęby vżywali KwiatKsiąż N3.

W przeciwstawieniach: »przedni... powszedni« (1): Tego ſię nam chce/ co ná cudzym brzegu/ [...] Domá ſię rzecży choć dobrze ſą przednie/ Zdádzą powſzednie. KlonFlis C2v.

»święto (a. święty dzień) (6), niedziela (2) ... dzień powszedni; święty... powszedni« (7;1): tak wielé świąt wkościelé bożem naczynili/ że ledwa niewięcyi niſz dni powſzednich MurzNT 56; KrowObr 71; Mącz 118d; ModrzBaz 92v; Desecro – Z ſzwietego powſzednie czinię. Calep 311a; WujNT 323; w Niedźiele y w świętá więcey zabaw świeckich máią/ [...] niż w powſzednie dni PowodPr 51, 51.

»śmiertelny (28), ciężki, wielki ... powszedni« [w tym: grzech powszedni (29)] (30): PatKaz III 95v; A wnet potym [Luter] mowi. Iż dobry vczynek nalepyey vczynyon/ według miłośyerdźya bożego powſſedni grzech yeſt/ ále według ſądu bożego śmyertelny. KromRozm I [H3]; GórnDworz Z7v; A drudzy [ludzie umierają] záśię ácż nie z ćięſzkiemi/ ále wżdy z Powſzedniemi grzechámi WujJud 203, 218; a iákom iey świadom ſumnieniá ná ſpowiedźi/ nigdy ſię nic śmiertelnego niedoznáło/ á wpowſzednich liedwie kiedy co znácżne^go. SkarŻyw 580; LatHar 111; Przetoć dobrze kośćioł iedne grzechy śmiertelnymi zowie/ y ma ie zá tákie: iż wſzyścy ktorzy ſię ich dopuſzczáią/ godni ſą wieczne^go potępienia: á drugie powſzednie/ ktore łácniey mogą być odpuſzczone/ y nie záſługuią potępienia. WujNT 527, 21 [2 r.], 27, 527 marg, 796, 817 [2 r.], Yyyyy3v; [Heretycy] nie kłádą żadney roznośći miedzy grzechem śmiertelnym á powſzednim. WysKaz 15; Ale ten który [!] niema grzechu śmiertelnego/ tylko iáki powſzedni/ dokąd poydźie? WysKaz 20, 15 [2 r.], 19, 20 [5 r.]; Powſzedniemi grzechámi [poświęceni w żywocie] vpádáć mogą: ále wielkimi nigdy SkarKaz 577b, 313a [2 r.], 577a.

Wyrażenia: »dzień powszedni« = profestus dies Mącz, Modrz, Cn; ferialis JanStat, Cn; operarius dies Mącz; dies ferialis, feria JanStat; a religionibus liter dies, profestus Cn [szyk 10:8] (18): Mącz 88b, 118d, 125c, 264c; Gdzie ſię obroćił ſkazanim [lege: z kazanim]/ iuſz miáſto wſzytko y we dni powſzednie święćiło/ y wárſtáty proznowáły. SkarŻyw 462; CzechEp 192; Wtóré ſądzenié [roków] po święćie S. Máćieiá Apoſtołá ná Wioſnę: tákże w dźień powſzedni práwny piérwſzy. SarnStat 729, 729 [3 r.]; [bogata szlachcianka] W powſzedni dzień w letniczku, w koſzuleczce białey CiekPotr 29; [HerbNauka r7]. Cf W przeciwstawieniach.

»grzech (jest) powszedni« = ignoscibilis a. minima noxa, levius peccatum, venialis culpa Cn [szyk 69:7] (76): OpecŻyw 178v; PatKaz I 10, 11v; PatKaz II 67; PatKaz III 139; WróbŻołt H3; SeklKat Q4v [2 r.]; KrowObr 70v [2 r.]; ácżkolwiek też nieiákiey Pokuty potrzebuią lżeyſze grzechy/ ktore Powſzedniemi zową. KuczbKat 200, 200 [3 r.]; WujJud 64 [2 r.], 204, 221, 223, Mmv; LatHar 111, 187, 199, 201, 649; gdyż oná [Matka Boska] byłá záwſze czyſta y od namnieyſzego grzechu powſzedniego WujNT 310, 27, 136, 361; iż ſą rozmáite pośrzodki przez ktore/ tey vſtáwicżney Duſznej choroby/ to ieſt grzechow powſzednich pozbywamy. WysKaz 27, 15 [2 r.], 16, 19 [3 r.], 20 [2 r.], 27 (17); Y dla te^go Ian ś. ieſzcze z dźiećińſtwá ná puſtynią poſzedł: áby ſię grzechow powſzednich vſtrzedz lepiey mogł SkarKaz 577b; [KuczbKat 233 (Linde)]. Cf W przeciwstawieniach.

Zestawienie: »rok powszedni« = zwyczajny termin sądowy (1): Kśięgi dźiewiąte o Roku powſzed. SarnStat 533 żp.

Szeregi: »mały albo powszedni« (1): Kto omyty ieſt/ nie trzebá mu iedno żeby nogi vmył [...]. (–) Nogi tu Auguſtyn ś. ludzkie á źiemſkie pożądliwośći rozumie: to ieſt/ máłe álbo powſzednie grzechy/ bez ktorych ludźie ná świećie nie ſą. WujJud 204.

»ani pierworodny, ani powszedni« (1): zadna zmaza any pyeruorodnego any powſzednyego grzechu w tobye nyeyeſth PatKaz I 11v.

»robotny, (albo) powszedni« (2): Fasti, Kálendarz z którego ſwięte dni od robotnych álbo powſzednich łączimy. Mącz 118d, 264c.

W przen (1): Yeſliże vczony niech co lepſzego nápiſze/ A my do tąd przeſtániemy dobrzy Towárzyſze. Ná tey powſzedniey potráwie GroicPorzRej C4.

a. [O rzeczach codziennego użytku: 2 płaszcza, 1 ostrodomski, drugi powszedni; suknia dzika podpuriańska, a druga powszednia InwMieszcz 1548 nr 26; Kanka powszednia, czepiec powszedni jedwabny InwMieszcz 1550 nr 31, 1550 nr 31, 1559 nr 88, 1571 nr 164, 1579 nr 226, 1587 nr 277; PIaſchcz czarni powſchedni sproſtego ſukna ZapWpolActAdv 1550 205/153.]

2. Codzienny, codziennie używany, codziennie się powtarzający; quotidianus (cotidianus) Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; amphemerinus Cn (55): A zaż tego nye baczymy po ſobye y w powſſednich pokármyech/ iż poſpolićye rychley ſye nam złego záchce/ niż dobrego KromRozm I N2v; Mącz 88c; Calep [891]b; wſzczęło ſię ſzemránie Graekow przećiw Żydom/ iż w poſługowániu powſzednim bywáły pogárdzone wdowy ich. WujNT Act 6/1; A ieſliby brát ábo śioſtrá byli nádzy/ y nie doſtawáłoby im powſzedniey żywnośći [...] WujNT Iac 2/15, s. 26 [2 r.], 2.Petr 2/13, s. 812 marg.

N sg f w funkcji orzecznika: »powszednia« (1): Hoc quotidianum est, Powſzednia to Mącz 88c.

W przeciwstawieniu: »nadpodstatni [= nadprzyrodzony] ... powszedni« (1): Chleb duſzam k obżywieniu/ nád podſtátni niebieſki/ ćiáłom záś k pośileniu/ náſz ten powſzedni źiemſki/ [...] day nam dźiś. ArtKanc M14v.

Wyrażenia:»chleb powszedni« [w tym: w Modlitwie Pańskiej (13)] = panis quotidianus (cotidianus) Vulg, PolAnt; panis supersubstantialis Vulg [szyk 21:6] (27): Chleba naſze^go powſzedniego dai nam dzis SeklKat C, S3; ábyſmy ſie tu ná ſwyecye dobrze myeli/ wychowánye docżeſne^go żywotá ſluſſne ználi. Yáko chleb powſſedni y inſſe cyeleſne podpory GliczKsiąż G7v; KrowObr 149v; Leop Luc 11/3; BibRadz Matth 6/11, Luc 11/3; BielKron 438; OrzQuin H; BiałKat 208v; KuczbKat 405 [2 r.]; WujJudConf 79; ArtKanc N14v, M17, M19, N2, T10v, T12; LatHar 2, 252, 254; WujNT Matth 6/11, s. 26 [3 r.], Luc 11/3; [A iż nie prośimy Chlebá rocznego/ ále tylko Powſzedniego; á ná káżdy dzień/ ná káżde Dźiś HerbNauka d7v (Linde)].

»powszedni domowit« (1): oddáné mi ſą z Krákowá Liſty/ od [...] Kśiędzá M. Kromerá powſzedniégo domowitá OrzQuin H2v.

»ograżka, gorączka, zimnica powszednia« [szyk 9:2] (6:3:2): Mocz czyrwony/ iáko roża/ Ograżkę známionuie/ Ogniſtą Trzećiánę/ álbo powſzednią. SienLek 26; Kto chce gorączkę á owſzem powſzednią léczyć: naprzod ma przepuſzczenim żywot przeczyśćić. SienLek 139v; Ale powſzednia źimnicá/ tákowégo lékárſtwá potrzebuie/ Weźmi oleiu ceglánégo/ á zmiéſzay go z ſokiem bylicowym/ day tego truneczek wypić chorému/ gdy go ma źimno ruſzyć SienLek 140, 28v, 29v, 139 [2 r.], 139v [2 r.], 140 [2 r.].

»powszednie potrzeby« (1): iakoby [żołnierze] [...] pale albo piaſek na ſzańcze albo wały/ na oſtatek niktore rzecży ku powſzednim potrzebam znaſzali KwiatKsiąż N3v.

Szeregi: »powszedni i dzienny« (1): zwłaſzcżá iż o powſzedni y iákoby dźienny chleb prośić w Ewángeliey świętey nas náucżono LatHar 2.

»(nie tylko) powszedni abo (ale też) nadistotny« (2): A ták prośimy tu nie tylko chlebá powſzedniego/ to ieſt/ tego wſzytkiego co nam ku záchowaniu ćiáłá ieſt potrzebno: ále też chlebá nádiſtotnego/ to ieſt wſzelkiego pokármu duchownego (marg) Chleb powſzedni ábo nádiſtotny. (–) WujNT 26.

W przen (1):

Wyrażenie: »chleb powszedni« (1): modlitwá/ byłá mu chlebem powſzednim SkarŻyw 353.

Przen (4):

Wyrażenie: »powszedni chleb« = Eucharystia [szyk 2:2] (4): Ciáło Boże ieſt Chlebem powſzednim/ cżemu? KuczbKat 410 marg, 410 [2 r.]; IEſli powſzedni chleb ieſt (bo go ták Ewángelia ś. nazywa) cżemu go raz tylko w rok bierzeſz? Bierz co dzień LatHar 197.

3. Ogólny, powszechny (14):

Wyrażenie: »powszednia (jest) ofiara« [szyk 3:1] (4): KuczbKat 160; Przeto te ſłowá niemogą być o żadney inſzey ofierze rozumiáne/ iedno o oney nacżyſtſzey niepokalanego Báránká Páná Chriſtuſá/ ktora w Kośćiele ieſt powſzednia. WujJud 238, 236v [2 r.].

Zestawienie: »powszednia spowiedź« [szyk 7:3] (10): RejFig Aa8; Papież [Damazyjus] vſtáwił w kościele ſpiewáć zá káżdym Pſalmem Gloria patri etc. też y powſzednią ſpowiedź mówić w kościele BielKron 157v; SkarŻyw 293; LatHar 84 [2 r.], 136 [2 r.], Aaa3 [2 r.]; A obácz iáką ći ſpowiedz czynili: iż nie onę powſzednią/ ktorą ſię wſzyſcy ludzie wyznawáią być grzeſznymi [...] ále káżdy zoſobná nie tylko ſię ſpowiedał właſnych ſpraw/ vczynkow y grzechow ſwych/ ále ie też opowiedał z wyliczánim káżdego zoſobná. WujNT 478.

Synonimy: 1. lekki, mały, pospolity, potoczny, powszechny, prosty, robotny, zwyczajny, zwykły; 2. dzienny; 3. pospolity, powszechny.

Cf NIEPOWSZEDNI, POWSZEDNIOWY, POWSZEDNY

KW, ZCh