Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DZIENNIK

Następne hasło: [DZIENY] »

DZIENNY (42) ai

dzienny (41), dzienni (1); dzienny : dzienni Mącz (7 : 1)

e jasne.

Fleksja

sg
m	N	dzienny	f	N	dziennå	n	N	dzienn(e), dzienni(e)
	G	dzienn(e)go		G	dzienn(e)j, dzienny		G	dzienn(e)go
	D			D	dzienn(e)j		D
	A	dzienny		A	dzienną		A	dzienn(e)
	I	dziennym, dzienn(e)m		I	dzienną		I	dziennym
	L			L	dzienn(e)j		L	dziennym

pl
N	subst	dzienné
G		dziennych
A	subst	dzienn(e)

sg m N dzienny (7). ◊ G dzienn(e)go (1). ◊ A dzienny (2). ◊ I dziennym (1) LatHar, dzienn(e)m (1) MiechGlab ◊ f N dziennå (3). ◊ G dzienn(e)j (2) HistAl, dzienny (1) Mącz. ◊ D dzienn(e)j (1). ◊ A dzienną (2). ◊ I dzienną (1). ◊ L dzienn(e)j (1). ◊ n N dzienn(e) (1) LatHar, dzienni(e) (1) 88c. ◊ G dzienn(e)go (2). ◊ A dzienn(e) (1). ◊ I dziennym (1). ◊ L dziennym (2). ◊ pl N subst dzienné (6); -é (1), -(e) (5). ◊ G dziennych (3). ◊ A subst dzienn(e) (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. Dotyczący dnia jako czasu od wschodu do zachodu słońca (często w przeciwstawieniu do nocy), we dnie, za dnia (23)
- a. Jako jednostka miary długości drogi (1)
2. Dotyczący doby jako jednego dnia kalendarzowego; codzienny (18)
- a. O pracy, płacy, wikcie itp., obliczanych według dni roboczych, dniówek (13)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Dotyczący dnia jako czasu od wschodu do zachodu słońca (często w przeciwstawieniu do nocy), we dnie, za dnia; diurnus Cn (23): NIechćiey ſtráconym mieć/ Boże wſzechmocny/ Dźienne wzdychánie/ y płácż przyimi nocny GrabowSet M4; LatHar +8v, 3.

Wyrażenia: »godzina dzienna (i nocna)« (4): tedy ſie sſtáłá ciemnoſć práwie áż do oſtátniey godziny dzienney HistAl A6v, K7; niektorzy mnimáią/ że ieden dźień pośćić máią/ drudzy dwá/ drudzy więcey. A niektorzy z nich cżterdźieśći godźin dźiennych y nocnych w dźień ſwoy policżáią. WujJud 194; LatHar 69.

»dzienne i nocne godziny« = modlitwy brewiarzowe, stanowiące codzienny kult publiczny Kościoła (tzw. oficjum) (1): á ſkoro trochę podroſł/ zá vpominánim rodzicow/ Klerykiem zoſtał [Dunstanus] [...] cżytał/ śpiewał/ dzienne y nocne godziny SkarŻyw 507.

»modlitwy dzienne« (2): MODLITWY DZIENNE. Skoro wſtánieſz/ moẃ z Kośćiołem BOżym. W Imię Oycá +y Syná +y Duchá świętego +Amen. LatHar 4, 3 żp.

»nabożeństwo dzienne« (3): Rozlicżny ſpoſob krotkiego nabożeńſtwá dźiennego/ przez rozmyślánie y modlitwę. LatHar 51, [+12], +++2v.

astron. »rowność dzienna a nocna« = zrównanie dnia z nocą (1): AEquinoctialis, Co ku rownośći dzienney á nocney zależy. Mącz 4c.

wojsk. »straż dzienna« (1): A przeto ná Hetmáná należy/ [...] ſtraż dźienną zákázowáć [excubias mandare]/ á nocną koleią rozdáwáć ModrzBaz 115.

»dzienna(-e) światłość, światło« [szyk 1 : 1] (1 : 1): Kołem póydźie gwiaźdźiſta noc zá świátłem dźiennym. KochPs 211; GrabowSet X.

»dzienna zorza« (2): IEſcze było nic nie znáć/ áby dźienna zorzá Wychodźić miáłá ná świát z głębokiégo morzá PudłFr 66, 71.

Szereg: »dzienny i (a) nocny« (3): Mącz 4c; WujJud 194; SkarŻyw 507 cf Wyrażenia.

W przen (3): Mgła ieſt noc dzienna á pracza ocżu. BielŻyw 136.

Szereg: »dzienny i nocny« (2): rácż ſerce moie zránić/ áby płácż zá grzechy moie był mi dźiennym y nocnym chlebem. LatHar 301, 232.

a. Jako jednostka miary długości drogi (1):

Zwrot: »dziennym chodem mierzyć« (1): nie maią [Tatarzy] drog ani przewozow tylko dziennem chodem ſwe mile mierzą. MiechGlab 23.

2. Dotyczący doby jako jednego dnia kalendarzowego; codzienny; dialis, hemeresios Cn; quotidianus PolAnt (18): Miey ſumnienie iáko xięgi iákie/ y piſz na nim dźienne grzechy. LatHar 4; PIęć rzecży w ſobie záwiera Dźienne z ſwym ſumnieniem obráchowánie. LatHar 69.

Tytuły (3): Dzienne ſprawy wedlie Niebieſkich Biegow ná rok Panſki 1563 Przeſz Caſprá Goſkiego wliekarſtwiech Doctora pilnie opiſſane. Goski kt.

Wyrażenie: »rzeczy (dniow) (albo) dzienne« = tłumaczenie hebr. tytułu ksiąg Starego Testamentu zwanych Paralipomenon, Kroniki (2): Pierwſze kśięgi kronik Te kſięgi Iwreycżycy Dybre Háiámim (to ieſt/ rzecży dniow/ álbo dźienne) zową. BudBib 1.Par arg, 1.Par arg.

a. O pracy, płacy, wikcie itp., obliczanych według dni roboczych, dniówek (13):

Wyrażenia: »dzienny chleb« (1): iż o powſzedni y iákoby dźienny chleb prośić w Ewángeliey świętey nas náucżono LatHar 2.

»dzienn(i)e myto« (2): Mącz 88c; że byś to wſzytko coć Chryſtus w práwie [.,.] zoſtáwił/ ochotnie/ iáko ſyn pełnił/ y zá to ſię nie dziennego mytá/ iáko robotny przychodźień/ ále dziedzictwá/ iáko ſyn ſprzjſpoſobiony ſpodziewał. SkarŻyw 3.

»dzienny obrok« [szyk 1 : 1] (2): Chenix, [...] Miárá winna/ około dwu kwart trzymáyąc/ á ták wielki był dzienny obrok sług v Grekow. Mącz 52a, 288b.

»dzienny pokarm« = diarium Cn (1): Diarium, Obrok/ Dzienny pokarm Mącz 85a.

»dzienna praca, robota« = diurnum, iusta, pensum Cn [szyk 1 : 1] (1 : 1): Quadrans operae, Czwarta część obroku álbo roboty dźienny. Mącz 334d; SkarŻyw 106.

»służba dzienna« (1): A Wte dni gdy ſię przymnáżáło veżniow/ było ſzemránie Grecżynow ku Ebreom/ iż przeglądáne bywáły wſłużbie dzienney [in ministerio quotidiano] wdowy ich. BudNT Act 6/1.

»dzienny żołd« (1): Merces, Myto/ Zápłátá/ dźienny żołd Mącz 217b.

Szereg: »powszedni i jakoby dzienny« (1): LatHar 2 cf »dzienny chleb«.

W przen (3):

Wyrażenie: »grosz dzienny« [szyk 2 : 1] (3): LatHar +8v; Bo wiele ieſt mieſzkánia w niebie. Iedno niebo/ iedno ſzczęśćie błogoſłáwionych: ieden groſz dźienny/ ktory robotnicy w winnicy prácuiący biorą SkarKaz 549a; Dźienny groſz wſzytkim iednáki ktory goſpodarz rozdáie/ przez ktory ſię znáczy żywot wiecżny SkarKaz 549b.

*** Bez wystarczającego kontekstu: (1): Diurnus, Dzienny. Mącz 88c.

Synonim: 2. powszedni.

Cf CODZIENNY, CZTERDZIENNY, CZTERODZIENNY, CZWARTODZIENNY, CZWORODZIENNY, DNIOWY, DWUDZIENNY, JEDNODZIENNY, NAKOŻDODZIENNY, STARODZIENNY, SZEŚCIODZIENNY, TRZECIODZIENNY, TRZYDZIENNY