GĘSTY (293) ai
gęsty (292), husty (1); gęsty: husty BielKom (1 : 1).
-ę- (284), -e- (8).
comp i sup (15 + 5) -gęstszy (19), -gęści(e)jszy (1); -gęstszy : -gęści(e)jszy GrabowSet (1 : 1). sup nå- (4) RejPs (2), RejWiz, KochSat, nåj- (1) GrabowSet; ~ nå- (1) RejWiz, na- (1) RejPs, n(a)- (2).
Fleksja
| sg |
| m | N | gęsty, gęstszy |
f | N | gęstå, gęst(a) |
n | N | gęst(e) |
| G | gęst(e)go |
G | gęstéj |
G | gęst(e)go, gęstsz(e)go |
| A | gęsty, gęst(e)go |
A | gęstą |
A | gęsté, gęstszé |
| I | gęstym |
I | gęstą, gęstszą |
I | gęstym |
| L | gęstym |
L | gęst(e)j |
L | någęstszym, nagęstsz(e)m |
| pl |
| N |
m pers |
gęści, gęstszy |
| m an |
gęści |
| subst |
gęsté, gęstszé, någęstszé |
| G |
gęstych, gęstszych |
| D |
gęstym |
| A |
m pers |
gęst(e), gęsté, gęstszé |
| I |
m |
gęstémi, gęstymi |
| f |
gęstémi, gęstymi |
| L |
gęstych, gęstszych |
| V |
subst |
gęsté |
sg m N gęsty, gęstszy (46). ◊ G gęst(e)go (5). ◊ A gęsty (18), gęst(e)go (1). ◊ I gęstym (10). ◊ L gęstym (5). ◊ f N gęstå (15), gęst(a) (6). ◊ G gęstéj (5); -éj (1), ”(e)j (4). ◊ A gęstą (22) [w tym zapis -a (1) FalZioł]. ◊ I gęstą, gęstszą (7). ◊ L gęst(e)j (4). ◊ n N gęst(e) (16). ◊ G gęst(e)go, gęstsz(e)go (4). ◊ A gęsté, gęstszé (8); -é (1), -(e) (7). ◊ I gęstym (5). ◊ L någęstszym (1) RejWiz, nagęstsz(e)m (1) RejPs. ◊ pl N m pers gęści, gęstszy (3). m an gęści (1). subst gęsté, gęstszé, någęstszé (36), gęsty (1) CzahTr; -é (5) KochPieś, KochProp (2), OrzJan, GosłCast, -e (1) KochJez, -(e) (30). ◊ G gęstych, gęstszych (9). ◊ D gęstym (1). ◊ A m pers gęst(e) (1). gęsté, gęstszé (41); -é (6), -(e) (35). ◊ I m gęstémi (5) FalZioł, RejPs (2), BibRadz, SarnStat, gęstymi (2) CzechRozm, SkarŻyw; -émi (1) SarnStat, -ęmi (1) BibRadz, -(e)mi (3). f gęstémi (3) KochJez, GosłCast, SzarzRyt, gęstymi (2) BielŻyw, PowodPr; -émi (2), -(e)mi (1). ◊ L gęstych, gęstszych (10). ◊ V subst gęsté (1).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XIX w.
1.
Zawierający znaczny procent substancji stałej lub nasycony innymi ciałami (o konsystencji);
crassus, densus, spissus Mącz, Cn; confertus Mącz; condensus, spissatus Cn (65):
W przeciwstawieniu: »gęsty ... rzadki« (1): To ziele ma mocz ſcieńcżaiączą z materijey gęſthey rzadką vcżynic FalZioł I 94c.
a.
O substancjach ciekłych i papkowatych (36):
A z kthoreyby żyły obphicie krew płynęła/ zaciſni ręką dziurę iżby ſie krwią zatkała gęſtą FalZioł III 31a;
thedy ſie trą [węgorze] w ciaſnych mieſtczach/ albo na kamieniu/ albo na twardey ziemi/ á tamo zoſtawiaią ſliſkoſć geſthą y lipką FalZioł IV 29d;
vcżyń miękką maſć/ albo gęſtą polewkę/ á ono mieſtcze maży gdzie ieſt ogien FalZioł V 75;
á potym z ſytą barzo ſlodką vcżyń iakoby rzadkie ciaſto/ albo gęſtą gruczę FalZioł V 89,
II 1d,
3c,
IV 1d 55b,
V 4 (
14);
GlabGad D7v;
RejWiz 146,
151;
Biádá temu ktory nie ſwoie zgromadza/ y pokądże tego cżynić będźie/ długoż ták iáko błoto gęſte [lutum densum] ná ſię gárnąć będźie? BibRadz Hab 2/6;
BielKron 261;
Mącz 214a;
Mocz iáko mleko gęſty/ w niewiáſtach nieták ſzkodny/ iáko w mężoch SienLek 26v;
Albo chceſzli poczęćie płodu pośpieſzyć/ maſz bobkow záięczych z miodem z czyſtym rozmieſzáć/ y vczynić iáko gęſte ćiáſto SienLek 112, 26v [2 r.], 27 [3 r.], 33, 39v,: 112v (11); CzechRozm A6W charakterystycznych połączeniach: gęste(-y, -a) błoto (2), ciasto, krew (4), (jako) mleko (3), mocz (3), polewka, uryna, wilkość.
Szeregi: »gęsty a miąższy« (
1):
Cżemu mleko wypuſzcżone z pierſi gdy bywa gęſte á miąſſze znamionuie otroka GlabGad D7v.»(ani) gęsty, ani rzadki« [szyk 1 : 1] (2): [mleko] Niema też być barzo rzadkie/ ani barzo gęſte. FalZioł V 36; Naypierwey tedy Mocz, naylepſzy ieſt/ w ludźiech zdrowych/ á dobrego ſtanu: przy żołć/ álbo przy czyrwień/ mierny: áni gęſty/ áni rzadki SienLek 25.
b.
O powietrzu, chmurach itp. (26):
Lecż ieſt gęſte powietrze/ á wilgotne práwie RejWiz 151;
Crassus et concretus aer, Gęſty wiátr. Mącz 67b,
68c.Szereg: »gęsty a gruby« (2): FalZioł V 72; gdyż ciepło cżyni powietrze geſtſze á grubſze niżli zimno. GlabGad C7V.
α.
O chmurach, mgle, dymie: bardzo nieprzejrzysty (14):
á wnet dymy wſtały/ Gęſte ku niebu/ á wśi budowne gorzáły. KochJez Bv;
KochFr 69.Wyrażenia: »gęsta mgła« [
szyk 3 :
1] (
4):
FalZioł V 61v;
A widziſz v ſámego iáka párá z gęby/ Leći iáko gęſta mgłá RejWiz 169v;
Densa nebula, Gęſta mgłá. Mącz 82a;
KuczbKat 265.»obłok gęsty« [szyk 5 : 3] (8): RejPs 24; á obłok bárzo gęſty [nubes densissima] iął zákrywáć gorę Leop Ex 19/16; BibRadz Ps 17/12; BielKron 32; Prot A3v; CzechRozm 192v; SkarŻyw 372; Co ſie nie przytrafia iedno tym, którzy wielkośćią á tłumem cnót ſwoich mogą odia ludzkié zágáśić, á iákoby obłokiem gęſtym zátłumić. SarnStat 862.
β.
Nieprzenikniony (o ciemności). (7):
Kazał pan/ á w południé noc gęſta wſtáłá/ Która dźień z oczu ludzkich nagle zágnáłá. KochPs 158.Wyrażenie: »gęsta ciemność« [szyk 1 : 1] (2): BibRadz Ex 10 arg; Mieſzkamy w iáſnem świetle/ iákoby w gęſtych ćiemnośćiách [tanquam in tenebris densissimis]. ModrzBaz 144.
W przen (4):
Wyrażenie: »gęsta ciemność, czarność« (3 : 1): Abowiem onemu nielza idz iedno zá przodki ſwemi ktorych też y zebránia y obyczáiow vżywał/ á gdzieſz ie indziey znaydzie iedno wonych gęſtych ćiemnoſciach ktorych iuż żadne ſwiátło ſnadz oſwiećić niemoże. RejPs 73v, 33v; Wſſytki nocne burzliwe mgły y gęſte cżarnośći/ Ty ſie práwie odmieniáyą nam k wdzyęcżney ſwiátłośći LubPs eev; CzechRozm 120.
c. O substancjach stałych: twardy, ciężki (2): ZElazo ieſth przyrodzenia zimnego, Natura iego twarda gęſtha/ y wſzelką rzecż przecinaiącze FalZioł IV 53b; Spissa et solutioris humi regio contraria, Gęſta álbo tłuſta ziemiá. Mącz 409b.
2.
Złożony z wielu jednakowych częsci, elementów;
densus Mącz, Cn; acinosus, impeditus Mącz; condensus, confertus, densatus, spissus Cn (119):
BierEz Kv;
OpecŻywList C;
Oczy byly czudne y yaſne [...] bruy czarne nye barzo gąſte albo wloſyſte ale ſluſchne PatKaz III 121;
SPicaceltica [...] Lepſza ieſt ſwieża maiącza wonią/ gęſthych korzeni/ á twardych ku łamaniu. FalZioł I 138a;
GlabGad A7v,
O5v;
RejPs 32v,
124v;
LubPs R6v;
Ieſli nie deſzcż tedy grad plutá iáka pewnie/ Rozumie że mu zmoknąć przy nagęſtſzym drewnie. RejWiz 125v;
tráfił pod dąb ktory miał gęſte gáłęzye BielKron 72v;
tylko ſłyſzął wielkość ptakow śpiewáiąc w gęſtych chrośćiechBielKron 441,
66v,
416,
452;
Impeditissimae sylvae, Łasy bárzo żámotáne to yeſt gęſte/ bárzo przerosłe. Mącz 294b,
2c,
28a,
82a,
274d,
300a;
SienLek 187;
RejPos 54;
BielSpr 26v,
58;
Ieſliſz głoſu moiego słucháć nie będziećie/ záiſte ten ták wielki gęſty lud ktory bęcży iáko roy pſzcżoł w málucżki ſię pocżet obroci [multitudo haec magna conuertetur in minimam] BudBib Bar 2/26[29],
Nah 1/10;
CzechRozm 228v;
KochPs 169;
[Sabbę] po ćierzniu oſtrym y gęſtym włocżyli/ kiymi y bicżmi go bijąc. SkarŻyw 328,
478;
NiemObr 40;
KlonŻal D [2 r.];
Z śiebie rządne niebioſa doſyć vcżyniły/ Gdy zſwych ćiemnych obłokow gęſte dżdże puśćiły. WisznTr 7;
Záiſte łzy ćięſzki bol z ſercá wybijáią/ Gęſtym płácżem żale ſię nieco vmnieyſzáią. WisznTr 10;
GórnRozm Nv [2 r.];
A iać moy Boże dźięki Więc będę oddawał/ Y chwałę w gęſtym gminie twą będę wyznawał. CzahTr Kv,
H2;
KlonFlis B4v;
Záſzedſzy zá gęſty kierz/ ieſli puſzká ćiężka: Wnet ią tám rewiduie KlonWor 49,
5.W charakterystycznych połączeniach: gęsta(-y, -e) broda (2), brwi, chrosty (3), deszcz (2), krzewy, lud (4), sierść (2), trzcina (2).
Wyrażenia: »gęsty(-a) las, szelina, puszcza, dąbrowa« =
atrum nemus,
densa silva,
opacum nemus,
saltus Mącz;
silvosus Calep [
szyk 30:
8] (
30 :
4 :
3 :
1):
Nienáyduie ten ſtrzáły wczás/ ktory ſtrzela ná gęſty lás. March1 A4;
March3 V3v;
RejPs 199;
HistAl K6;
Idą iuż w onę drogę po gęſtey ſzelinie RejWiz 22v,
158;
BielKron 72v,
365,
399,
433,
459v;
A to moy dom był zawżdy/ gdzie nagęſtſze laſy. KochSat A2,
Bv;
Mącz 18a,
d,
82a,
264c,
365d;
RejZwierc 132,
164v;
Strum E2;
wolałem po gęſtych dąbrowach Prętkie ielenie gonic KochOdpr B3v;
KochPs 125;
iſz miedzy láſſy w gęſtych y zárosłych puſzczach mieſzkáli. StryjKron 115,
442 [3 r.],
627;
KochJez A4,
B2;
WisznTr 30;
BielSen 16;
KochPieś 9;
KochSob 63;
Calep 1040a;
GostGosp 106;
GrabowSet H4v;
LatHar 347.»gęsta strzelba« [szyk 5 : 4] (9): puſcili ſtrzelbę z łukow ták gęſtą áż Słońcá widáć nie było. BielKron 451, 202v, 315; BielSat N; BielSpr 31, 42v, 63; z obozu záś ſtrzelbę gęſtą ná drugich Tarnowſki Hetman kazał wypuśćić StryjKron 757; BielSjem 35.
»gęsty szyk« (2): A to zaś Idomeneus stoi z drugiej strony, Właśnie jako bog jaki miedzy Kreteńczyki, Ktorych około niego stoją gęste szyki. KochMon 27; Phalanx ‒ Geſtiſzik, w kwadrat vſzikowani. Calep 797b.
»włosy gęste« = densus capillus Mącz [szyk 3 : 2] (5): Włoſi gęſte na ręce ale małe á ſubtilne/ ſą znamię oſtrego rozumu GlabGad P3, O4v; BielKron 72v; Mącz 34c, 82a.
Szereg: »miąższy i gęsty« (1): Aż gdy oni ku latam przychodzą, tuż więc włoſi roſtą męſſze y gęſtſze GlabGad O4v.
W przen (7):
Wyrażenia: »gęsty las« (
4):
Iákoż nie dźiw/ iż w ták gęſtym leśie dźiwnych Artykułow: ludzkich świádectw: nieſpoſobnych mow [...] iam tego proſtak vpátrzyć nie mógł. CzechEp 138,
4,
148,
183.»gęsty szyk« (1): Niech huczą rzéki/ niechay głośné wáły Swym gęſtym ſzykiem vdérzáią w ſkáły KochPs 141.
»gęsty worek« = dużo pieniędzy (2): Szynkarz co piwo wárzy á gorzałkę pali/ Y then ſie Więc też cżáſem gęſtym workiem chwali. RejWiz 97, 97.
a.
O tkaninach, plecionkach itp. (14):
á potym przez gęſtą chuſtę płocienną przeczedz FalZioł I 77a,
III 26d,
V 76v;
Pollinarius, Co k temu należy. ut cribum pollinarium, Pytel álbo śito bárzo gęſtę [!]. Mącz 308c;
potym przecédź przez gęſté ſukno SienLek 161v,
63v,
69v,
107,
161,
165v;
Vplećie koſz barzo gęſty Strum G3v;
Bo wnet/ z iey włoſow od głowy/ ták gęſtą zaſłonę vcżynić rácżył SkarŻyw 69,
160.W charakterystycznych połączeniach: gęsta(-e) chust(k)a (8), płotno, sieć, sit(k)o (2), sukno, zasłona.
Zwrot: peryfr. »gęstym siać mąkę sitkiem« = być uczciwym (1): Kto z cżyią ſzkodą żywie/ á kto z ſwym pożytkiem/ Kto gęſtym á kto rzadkim śieie mąkę śitkiem. BielRozm 9.
Szereg: »gęsty a rzadki« (1): BielRozm 9 cf Zwrot.
b. O czynności prowadzonej z udziałem licznych uczestników (1): wyſzło też ſnimi Iáncżárow około dwuſet/ podkáli ſie wſzytcy gęſtym boiem. BielKron 314v.
3.
Rozmieszczony blisko siebie, w niewielkich odległościach;
densus, condensus Mącz, Cn; multus Vulg (38):
gałąſki polnych gwozdzykow gęſte roſzcżki s ſiebie wypuſzcżaią FalZioł I 54d;
Ieſt ziele niebarzo wielkie maiącz gałąſki gęſte FalZioł I 122d;
BDły morſkie ſą dwoiakie, iedny ſą pobielałe albo ſzare á gęſte małe dziurki maiącze FalZioł I 142a,
I 55c,
109a,
127d,
IV 14a,
31c;
Nie ieſt też potrzeba wyſokich grodow ſtawiać á ie gąſtimi wieżami ogradzac BielŻyw 144;
A wſſyſtcy będą ſlyſſeć głos iego/ y będą przepaśći gęſtę [!] ná wielu mieſc [et chaos fiet per loca multa] Leop 4. Esdr 5/8;
BibRadz 4.Reg 3/16,
Eccli 45/10;
ieſt Kráiná wſzytká mokra dlą [!] gęſtych ieźior y łáſow BielKron 433;
KochSat B3v;
Mącz 82a,
b,
184b [2 r.];
RejZwierc 180,
243v;
Rzowſki to tu iuż powiát wśiámi vſádzony Gęſtémi KochJez B2,
B2v;
KochPhaen 8;
KochSz B3v;
poczęłá nań wálić kámienie ták gęſté/ że zſtámtąd żadnym obyczáiem wynidź mu nie dáłá KochWz 140;
KochPieś 46;
KochProp 15;
Calep 207b,
824b;
któré miáſtá tákié ſą/ że budowánié ich/ y obrony rozmáité/ oſády wielkié y gęſte/ nie vſtąpią inſzym wſzyſtkim OrzJan 79;
KmitaSpit C5;
GosłCast 56.W charakterystycznych połączeniach: gęste drzewa,gałązki (3), kamienie (4), łistki, roszczki, zęby.
Z rzeczownikiem w sg w funkcji pl (6): liſth ma zielony y gęſty. FalZioł I 140a, I 80b; Wierz mi iżći gęſty pryſzcż ná ręce vſiędzye. RejWiz 111; WyprKr 62; przyſżliſmy ku iednym wyſpom gdźie ták było gęſte drzewo Sándálowe/ áż ſie tám trudno wedrzeć do niego. BielKron 451v; ſtraż gęſtą [vigilias crebras] miewał ModrzBaz 112.
W charakterystycznych połączeniach: gęste(-y) drzewo, list (2).
[
Niektore przykłady mogą też być zaliczone do znacz. 4.].
4.
Liczny (w funkcji przydawki ilościowej: wiele) (39):
Záwżdy ſporzey do komory Gdzie bywáią gęſte wory RejRozpr C4v,
H3;
Gdzye dobytká nie będzye/ tám obory puſte/ Gdzye dobytká doſtátek/ tám dochody huste. BielKom B8;
RejWiz 78,
187v;
Nakażdy rok pływaiąc do Gdańſka z traftami/ Widzicie gęſte miaſta/ y zamki budowne KochSat A3v;
BielSat Ev;
Ták iż ſię śmiele może rzec/ okrom Grecyey w ktorey gęſtſzy ſą Chrześćiánie/ więcey teráz w iednym Arcybiſkupſtwie Láćinſkim Chrześćiáńſtwá SkarJedn 165;
Oczko 7;
SkarŻyw A5v;
StryjKron 16;
KochSob 70;
BielRozm 33;
KochProp 11;
Calep 610b;
Widzę y pocżty ze wſzyſtkich ſtron gęſte/ Ogromne trąby/ y ſtrzelby ták cżęſte GrochKal 18;
GrabowSet R3v;
Ale gdźie częſté grády przechodzą/ rdzá gęſta pádnie/ zwłaſczá ná nowinie/ kto tám nie ſzwánkuie? JanNKar A3v;
rzeki ſą zámknione Iázy gęſtémi [obstaculis multis JanStat 1098]/ y płoty SarnStat 917;
Ná potrzeby voluntáriuſzewſkie ochotnieyſzy byſmy byli/ y gęſtſzy/ gdyby nam niegotowość nie przeſzkadzáłá. GrabPospR K4,
L3v;
PowodPr 5,
41;
Padł krwawy/ gęſtemi przywálon ſtrzałámi/ Godny Syn oyczyzny mężnymi ſpráwámi. SzarzRyt C2v.Z rzeczownikiem w sg w funkcji pl (8): RejRozpr I4v; Oſobliwa to vciecha/ Gęſty groſz ſypáć do miechá BielKom F2v; A to w niwecż gdy on ſpi wſzyſcy o nim cżuią/ A co we dnie źle ſpráwił w nocy oſzácuią. A gęſtego ſędzyego káżdy ma o ſobie RejWiz 12, 183; BielKron 408; Co śię wielkim y gęſtym świádectwem Piſmá świętego pokázáć może. KuczbKat 315; BielSpr 58; ále człowiekowi/ Kiedy ſie raz ná twarzy źimá poſtánowi/ A włos śniegiem przypádnie/ gęſta Wioſná minie/ Niżli z głowy przeźiębłéy ten źimny rok zginie. KochFrag 21.
α. W funkcji rzeczownika (3): Gęſty/ co ſłowy zdobi/ ſwą ochotę/ Gęſty/ w przyięmną poſtáwę/ odźiány GrabowSet Y, Yv.
a.
O tekście (4):
SkarJedn 285;
O Częſtey modlitwie do BOgá [...] mamy Páná náſzego IEzu Chryſtá gęſte w Ewángeliey náuki y vpominánia. SkarKaz 608a,
80a.Z rzeczownikiem w sg w funkcji pl (1): Boſtwá Chryſtuſowego v Ianá ś. gęſte wyświádczenie SkarKaz Ooooa.
5.
Częsty, powtarzający się w niewielkich odstępach czasu;
creber, plurimus Calep (22):
BierEz O2v;
poſty gęſtymi y wielkimi trapił cżłonki ſwoie SkarŻyw 353;
Y niſkąd inąd nie idą ták gęſtę [!] v was morderſtwá/ iedno z tego wáſzego dźiwnego práwá GórnRozm Fv;
KochProp 14;
GrabowSet A3;
Z Henrykiem weſzły w te Lechyſkie kráie, Częſte vtarczki, gęſte krwáwe boie. KlonKr D4;
PowodPr 25;
SkarKaz 277a.Szereg: »częsty, (a, i) gęsty« [szyk 5 : 2] (7): á rozgłośiło ſie imię iego/ áż do gránic Egiptſkich/ prze zwyćięſtwá iego/ cżęſte á gęſte [propter ċrebras victorias]. Leop 2.Par 26/8; Quotuplus, Yáko gęſti/ częſty. Mącz 344e; SkarJedn 344; Calep 267b, 679a; SarnStat 971 [2 r.].
Z rzeczownikiem w sg w funkcji pl (7): SkarJedn 169; Druga iſz z ſercá ludzkiego wſpominánie gęſtſze ná Bogá y rozważánie dobrodzieyſtw iego/ wykráść y wybić chcą. SkarŻyw 301, 353, 369; Bo tám niedoſtátek gęſty/ Y fráſunek bárzo częſty. KochMRot A3v; O gęſtey modlitwie. SkarKaz 608a marg; Brák pokármów/ cnienié á gęſté/V pań choroby częſté. GosłCast 22.
*** Bez wystarczającego kontekstu (10): Densus, Gęſty. Mącz. 82a; Praedensus, Bárzo gęſti. Mącz 317c, 118b, 136c, 409b; Calag 125a; Frequens ‒ Gęſty, pelny. Calep 434b, 306a, 776b, 83lb.
Synonimy: 1. 2. 3. 4. nabity, nadziany, pełny; 1.a. gruby, zsiadły, miąższy; 5. częsty, ustawiczny.
Cf GĘSTOGROSZ, GĘSTOOK, GĘSTOROD, GĘSTOWŁOSY, NIEGĘSTY
AL
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.55d5b47a78d5.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[Słownik Polszczyzny XVI wieku]](/static/img/spxvi-logo.9e6c364a84ff.png){kind=logo}
![[Szukaj]](/static/img/icons/magnifier-left.03d386f15d93.png){kind=icon}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.783deef3e87f.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}