[zaloguj się]
[pdf]

NIEDŹWIADEK (99) sb m

niedźwiadek (98), miedźwiadek (1), [miedźwiodek]; niedźwiadek : miedźwiadek Mącz (5:1).

-dź- (40), -dz- (59); -dk- (49), -tk- (8).

Oba e jasne; -å- (48), -a- (3); -a- LeovPrzep, też HistAl; -å- : -a- Murm (1:1).

Fleksja
sg pl
N niedźwiådek niedźwiådkowie, niedźwiådki
G niedźwiådka niedźwiådków
D niedźwiådkowi niedźwiådk(o)m
A niedźwiådka niedźwiådki
I niedźwiådkiem niedźwiådkami, niedźwiådki
L niedźwiådku niedźwiådkach

sg N niedźwiådek (42). ◊ G niedźwiådka (7). ◊ D niedźwiådkowi (7). ◊ A niedźwiådka (8). ◊ I niedźwiådkiem (5); -em (2), -(e)m (3). ◊ L niedźwiådku (3). ◊ pl N niedźwiådkowie (9), niedźwiådki (1) [w znacz. 5.]. ◊ G niedźwiådków (7); -ów (1), -(o)w (6). ◊ D niedźwiådk(o)m (3). ◊ A niedźwiådki (2). ◊ I niedźwiådkami (2) Leop, BudBib, niedźwiådki (1) BielKron. ◊ L niedźwiådkach (2).

Sł stp: miedźwiadek, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Dem. od „niedźwiedź” ‘ssak drapieżny z rodziny niedźwiedzi (Ursidae)’; niedźwiedziątko; ursulus Mącz, Cn; catulus a. pullus ursi Cn (2): Ursulus, Niedzwiadek Mącz 509b; [Lepiey ſie podkáć zniedzwiedzicą zábiwſſy iey niedzwiatki [Expedit magis ursae occurrere raptis foetibus]/ niſli z ſzalonym ktory duffa w ſwym głupſtwie. Leop Prov 17/12 (Linde)].

W porównaniu (1): vźrzyſz iákoć mrucży/ By Niedźwiadek v miodu/ kiedy go w nos łucży. RejZwierz 73.

2. zool. Scorpionidea, niedźwiadki czyli skorpiony, rząd stawonogów z gromady pajęczaków (Arachnida); w FalZioł może też skolopendra, stawonóg z gromady pareczników (Chilopodae); w HistAl jakieś inne groźne zwierzę wodne zamieszkujące kraje południowe; scorpio Murm, Mymer1, HistAl, Vulg, PolAnt, Cn; scorpius PolAnt, Mącz, Calep, Cn; nepa, nepas Mącz (67): BierEz L3; Murm 100; Mymer1 28; NIedzwiadek ieſt robak ziemny/ poſtawę ma łagodną: iakby dziewcżą/ ale w ogonie ma iadowite żądło kthorym zatnie y iad wpuſci. FalZioł IV 15c; PIſze Auicenna, iże Paiąk Morzki ieſth podobny ku niedzwiadkowi FalZioł IV 30b; Diaſcorides powiada iż Agatek pomaga gdy kogo niedzwiadek vkąſi FalZioł IV 46d, +7a, *3b, *4d, *5c, I 33d [2 r.] (29); Gdi iuż kſiężyc pocżął ſwiećić/ nátichmiaſt z wielką nawałnoſcią niedzwiatkowie [myedzwyothkow(ye) HistAl 1510 313] okrutni/ á bárzo wielcy pocżęli do onego ieziorá przychodzić HistAl H6, I4 [2 r.]; Leop Luc 11/12; BibRadz Apoc 9/10; Mącz 51b, 245c; RejPos 220v; Calep 956b; y miáły ogony podobne niedźwiadkom/ á w ich ogoniech żądłá były WujNT Apoc 9/10, Luc 11/12; [Niedźwiadek/ gdźieć ſie kolwiek tu w Herbarzu przytráffi/ rozumiey wſzędy ſzkorpá [...]. Scorpio terreſtris. SienHerb K4#].

W porównaniach (6): ſą waśniwi/ pyſzni/ [...] ná oſtatek kłamliwi y iádowići iáko niedźwiadkowie. BibRadz II 138b marg, II 138a marg; Iáko Niedźwiadek niż vkąśi liże/ Tákżeć pochlebcá pirwey wełnę ſtrzyże. RejZwierc 216v, 49v, 89; KlonWor ded **3.

W charakterystycznych połączeniach: niedźwiadek okrutny; niedźwiadek uje (4), ukąsi (5), zje (2).

Zestawienie: »niedźwiadek ziemny (a. ziemski)« = scorpio terrae PolAnt, Vulg (4): GDy kogo zije niedzwiadek, choć ziemny, choć morzki gdy z thym mułem ranę pomaże [...], tedy będzie zdrow. FalZioł IV 37c, IV 39c; BibRadz Apoc 9/3; iáko máią moc niedźwiadkowie źiemſcy WujNT Apoc 9/3.
Szereg: »wąż (a. żmija) i (albo) niedźwiadek« = serpens et scorpio PolAnt, Vulg; scorpius et vipera PolAnt [szyk 8:3] (11): FalZioł I 4c [2 r.], 6b, 101d, IV 3a; MurzNT Luc 10/19; Pan Bog [...] Karmił ie [Żydy]/ nápawał ie [...] w thak wielkiey á ſzerokiey puſzcży/ ktora áni wody ma ku pićiu/ thylko ieſt mięſzkanie Wężow y Niedźwiadkow BielKron 263v; SienLek 153; BudBib Deut 8/15, Eccli 39/34[36]; Oto dałem wam moc deptáć po wężách y niedźwiadkách/ y po wſzyſtkiey mocy nieprzyiaćielowey WujNT Luc 10/19.
Przen: Zły człowiek (3): boć niedowiárkowie y wykrętowie ſą ſtobą/ á zniedzwiatkámi mieſſkaſz Leop Ez 2/6; A zaż ten/ co ſię o błądzącego brátá ſtára/ onego piekielną hydrą názywa y niedźwiadkiem? CzechEp 96, 96.
3. zool. Zestawienie: »niedźwiadek morski« = Scolopendra cingulata; skolopendra, jadowity stawonóg z gromady pareczników (Chilopoda) z rodziny skorpenowatych (Scorpaenidae); scorpio, scorpoena Cn (5): Gdy kogo niedzwiadek z ije morzki/ tedy ſokiem z miętki pomazać/ albo też prziłożić na ono mieſcze/ á odpędzi wſzytek iad. FalZioł IV 39b; Zołć morzkiego Niedzwiadka, blizny gładzi FalZioł IV 39c, +7c, IV 39b, c. [Cf 2. »niedźwiadek ziemny« FalZioł IV 37c].
4. Bicz spiczasty, często zakończony ostrymi haczykami, też ostre zakończenia bicza (2): To ſie w ten cżás nágo bijáli bicżmi z niedźwiadki żeláznemi BielKron 152; Oćiec moy karał was bicżmi/ á ia was będę karał głogiem (marg) Abo bicżmi ſpilcżáſtemi po żydowſku ſtoi Niedzwiadkámi. (–) BudBib 2.Par 10/11.
5. Przedmiot żelazny w postaci sterczących ostrych ramion, służący jako narzędzie wojenne (3): Byli też kowale co niedźwiadki cżynili żelázne/ ná trzy álbo cżterzy rogi oſtre ná kſztałt wodnego orzechá/ ktore po polu kłádli w táiemne mieyſcá/ s kąd nieprzyiaćiel ćiągnął/ á gdy przyſzli ná ony mieiſcá/ konie ſobie ná nich pochromili (marg) Niedzwiadki (–) BielSpr 9, 9.
6. n-pr astron. Jeden z gwiazdozbiorów (20):
a. Skorpion, gwiazdozbiór zodiaku; scorpio Murm, Mącz; scorpius Mącz, Cn; nepa Cn (19): Murm 4; Trzecia [część] ieſt Ieſień [...], Troie znamion w ſobie zawiera, Wagę, Niedzwiadka, Strzelecza. FalZioł I [*8]v; Goski *, *3v; Mącz 373d [2 r.]; Abowiem toż przerzecone w przećiwnych známionách niebieſkich zwierſchnich Plánetow położenie/ będźie zá dźiewięć lat od látośiego Roku w Byku á w niedźwiádku LeovPrzep E2v; KochPhaen 4 [2 r.], 12 [2 r.], 16, 17, 19 (11); PaxLiz C2.
b. Mała Niedźwiedzica (1):
Zestawienie: »Mniejszy Miedźwiadek« (1): Cynosura. Canis cauda intepretatur, quae et minor ursa dicitur Gwiazdá niebieska/ którą mnieyſzym miedzwiatkiem zową/ leży ná pułnocy. Mącz 76c.

Synonimy: 2. szkorpijon; 3. »skolopendra morska«, skorek, »szkorp morski«.

Cf [MISIEK]

MG