[zaloguj się]
[pdf]

KROLOWA (866) sb f

krolowa (829), krolewa (20), kralewa (2), krolowa a. krolewa (15) [skróty]; krolowa Mymer1, KlerWes (4); krolowa : krolewa LibLeg (53 : 1), OpecŻyw (14 : 9), LibMal (1 : 1), Mącz (7 : 1), GórnDworz (8 : 1), ActReg (13 : 1), SarnStat (32 : 1); krolowa : kralewa MetrKor (6 : 2).

Pierwsze o pochylone; drugie o oraz e jαsne; kralewa z tekstu nie oznaczającego pochyleń; w końcowym a wahania.

Fleksja
sg pl
N królowå królow(e)
G królowéj królowych
D królowéj królew(a)m, królewem
A królową królow(e)
I królową królowymi
L królow(e)j
V królowå

sg N królowå (361); -å (312), -a (8), -(a) (41); -å : -a HistAl (23 : 3), RejZwierz (24 : 1), RejPos (3 : 1), BudBib (3 : 1), SkarŻyw (8 : 1), SarnStat (6 : 1). G królowéj (220); -éj (21), -(e)j (199). ◊ D królowéj (58); -éj (3),-(e)j (55). ◊ A królową (76) [w tym: -am (1), -a (1)]. ◊ I królową (81) [w tym: -am (1), -a (1)]. ◊ L królow(e)j (12). ◊ V królowå (47); -å (45), -a (1), -(a) (1); -å : -a SkarŻyw (1 : 1). ◊ pl N królow(e) (6). ◊ G królowych (1). ◊ D królew(a)m (1), też błędnie: królewem (1). ◊ A królow(e) (1). ◊ I królowymi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

1. Żona monarchy, koronowana władczyni; regina Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; domina Vulg; regnatrix Cn (854): A yzbi Krolowa bila panią s sinem swoym syedmygrodzkiey zyemie y tich panstw wſzitkich y zamkow myasth ktore są na te strone Czyssi LibLeg 11/32v; BierEz N3v; OpecŻyw 180, 189; PatKaz III 131 [2 r.], 131v; Murm 174; Regina. Kunigin. Krolewa. Mymer1 11v; KlerWes Av, A2 [3 r.]; RejPs 68v; HistAl A3, A3v [2 r.]. A4v, G5v, H3v (26); MurzNT Luc 11/31; LubPs M3; RejWiz 155v; A ktora ſie ze wſſech vlubi Krolowi/ tá niech będzie Krolową miáſto Wáſthy. Leop Esth 2/4, Esth 2 arg, 2/17, 9/12, Ier 29/2, Apoc 18/7; Krolowi Etreyſkiemu/ zá więźniá ią [Polikratę] dano. Ten ſie iey rozmiłował/ y wziął ią zá żonę/ Dawſzy iáko Krolowey/ pocżciwą koronę. RejZwierz 46; nigdy nie prożnuiąc/ tkanecżki robiłá/ Chociay byłá Krolową RejZwierz 47v, 19v, 27v, 33, 34, 45v (9); BibRadz *3, 2.Reg 10/13, 2.Esdr 2/6, Esth 4/4, 10/6; OrzRozm R [2 r.], R2; Krol theż Fráncuſki w gonitwie domowey zábit [...] Krolowa rzecżpoſpolithą ſpráwuie/ áż dorośćie ſyn młody Delfinſkie Kſiążę. BielKron 239; korlową [!] y krolewnę bez bácżnośći ſtanu zá włoſy z wozá zwlecżono/ przy koniech ná zamek wiedziono BielKron 303; Názaiutrz [...] ſthałá ſie koronácya Krolowey/ máło też nie podobná małżonkowey/ oprocż niektorych rzecży pániam niepotrzebnych. BielKron 330, 49, 77v, 78 [2 r.], 83 [2 r.], 84v (131); Regina, Królowa/ Też rządźiećielká/ Albo páni pánuyąca. Reginae, Bogáte niewiáſty. Mącz 349c, 84b; OrzQuin E2v; RejAp 30, 149, 150v [2 r.].; HistRzym 7 [3 r.], 16, 17v, 36, 36v (9); GórnDworz B6, V7v, X4v, Y3, Z6v; RejPos 81v, 113, 127 [4 r.], 127v, 322 [2 r.]; RejZwierc 154v [2 r.], 201; BudBib 2.Esdr 2/6, Esth 4/4; BiałKaz I3; StryjWjaz A4v; PaprPan Hh2; KochOdpr B3; KochPs 68; SkarŻyw 299, 310, 311 [3 r.], 478; StryjKron 472 [3 r.], 477 [2 r.], 482 [2 r.], 507, 547 (13); KochFr 49 [2 r.]; BielSjem 8; KmitaPsal A3; KochWr 33 [2 r.]; PaprUp C3v, D, Dv, I2v, I3v; ActReg 9, 10, 71, 82, 83 (11); Calep 906b; GrochKal 9, 12, 21; GórnTroas 57, 69; KochPij C4; KochFrag 46; OrzJan 13; LatHar 627, 745; WujNT Matth 12/42, Luc 11/31, Apoc 18/7, s. 238; ná dobrách Kśięſtwá Mázoweckiégo ſpólnie innym Królewem [królewom JanStat 21] opráwy bydź nie máią czynioné SarnStat 1148, 13, 25 [4 r.], 99, 170, 1047 (11); KlonKr A4v, F4; KmitaSpit A4; CiekPotr 15; KlonFlis G4; SapEpit [B2].

krolowa czyja [ = nad kim] [w tym: ai poss (121), G sb (12), pron poss (5)] (138): Krol Alfonſus był dźiad po mátce krolowey náſzey Bony. BielKron 252v, 60v, 215v, 218, 271, 273v, 462; Mącz 458a; RejAp 150v; iákoś tu ſłyſzał [...] o tey Nabálowey żenie/ iż prze cnotę ſwą potym zoſtáłá żoną iego á wielką krolową kroleſtwá onego. RejZwierc 204v, 154v; SkarŻyw 31; StryjKron 762; LatHar 627; SarnStat 1121; SiebRozmyśl Mv; SkarKaz )(4. Cf W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej.

W połączeniu z imieniem [krolowa + imię (134), imię + krolowa (71)] (205): OpecŻyw 58v; PatKaz III 112v; BielŻyw 147; MiechGlab *8v, s. 47; MetrKor 59/75v; Alexander ſyn Filipow y krolowey Olimpiey Atenom to powiádamy. HistAl D5, A4, L4, L4v, L6v, L8v [2 r.] (32); LubPs hh5; KrowObr 83v; Leop 3.Reg 10 arg, 1, 4, 18/4, 13, Esth 1/19; RejZwierz bb2, bb2v, 7v, 27v, 47v (7); BibRadz Esth 5/2, 3, 9/29, 31, I 451a marg; Goski A9; BielKron 57 [2 r.], 60v, 75v, 78 [2 r.], 84v (90); RejAp BB8; GórnDworz Bb7; RejPos 81v; RejZwierc 201, Aaa; WujJud 75; BudBib Esth 9/29, 31; BiałKaz I2 [2 r.], 13, K marg; StryjWjaz A4; SkarJedn 43, 310; StryjKron 472, 512, 557, 637, 762 [3 r.] (16); BielSen 7; BielSjem 20; Katharzina [...] Sioſtra Auguſtowa y Anni krolowei dziſieiſzei zali tu wſpomnienia niegodna PaprUp Dv, C, F2; ActReg 45; GórnTroas 7; OrzJan 128; LatHar ++3v; WujNT Matth 12 arg, s. 8, 777; SarnStat 99 [3 r.], 108, 636, 1121, 1147 (9); SkarKaz 7a, 83b, 122b, 517b.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej [krolowa + przymiotnik [w tym dodatkowo z imieniem (37)] (103), przymiotnik + krolowa [w tym dodatkowo z imieniem (12)] (18)] (121): LibLeg 10/64v [2 r.], 113v [2 r.], 115, 11/13, 40 (24); MiechGlab *8v, [88]; Ku naiaſnieyſzey Kxiężnie Izabelli Krolewnie Polskiey/ na ten cżas Krolowey Węgierskiey y Cżeskiey/ krotka przemowa. RejJóz A2; HistAl A2v, H2, H2v [2 r.], H3v, L4; okázuye ſye z onego podſkárbyego Murzynſkyey krolowey/ o ktorym tćimy w ſpráwách ápoſtolſkich KromRozm II g4v; Leop Act 8 arg; RejZwierz aa, aav [2 r.], 15v [2 r.], 47v, 49v (14); BibRadz Act 8/27, II 69c marg; BielKron 51, 59, 78, 112v, 124v (36); Mącz 24c, 33b, 57a, 88a, 263d; RejPos 153v, 282, 284; RejZwierc 48v, 163, Bbb2; RejPosRozpr b3v; Bárbárá Coronowaná/ zá práwam Krolowam Polſkam. BiałKaz K, Bv; SkarŻyw A2, 31, 310; StryjKron 427, 452, 472 [2 r.], 473 [2 r.]; BielSjem 17; PaprUp Dv; LatHar + +3v [2 r.]; WujNT Act 8/27; WysKaz X2; SarnStat 179, 960, 1047; SiebRozmyśl [A2]; KlonKr kt.

W połączeniu z zaimkami dzierżawczymi: swoj (5), jego (2), ich (1), odnoszącymi się do króla jako małżonka (8): Krol Wacław [...] iechał do Prági y z młodą krolową ſwoią Elżbietą. BielKron 368v, 373v; HistRzym 7, 27v; RejPos 43 marg; BudBib Is 49/23; SkarŻyw 486; KmitaSpit C6.

W połączeniu z przymiotnikiem dzierżawczym od imienia króla (9): Krolowa Edwigá Włádźisłáwowa ná zamku Krákowſkim vmárłá BielKron 382v, 103, 305, 377 [2 r.], 395, 402v, 458; [Hester] ſie sſtáłá byłá wielką krolową Aſweruſową RejZwierc 201.

W formułach grzecznościowych [w tym: jej miłość (87), najjaśniejsza a miłościwa (4), pani (nasza) (3), jej milość miłościwa pani (1)] (95): LibLeg 4/26, 7/10, 35v, 100, 113v (54); Wdvnayowye Kralewey yey mczi od wozv ſſoly po 30 A od proznego wozv po 2 denarios MetrKor 57/116v, 59/275, 61/223 [2 r.], 223v [4 r.]; LibMal 1543/68, 1548/139v; RejJóz A2; Diar 72; GórnDworz O5v, R5; BiałKaz I2; KochOdpr kt; SkarŻyw A2; ReszPrz 107; PaprUp G4; ActReg 171, 172; OrzJan 128; SarnStat 25, 26 [3 r.], 97, 105 [2 r.], 367 (17); NAiáśnieyſza Miłośćiwa Królowa/ [znam] po wſzytkié ſwé czáſy wielką á Miłośćiwą łáſkę W.K.M. przećiw ſobie SiebRozmyśl [A2]; KlonKr kt.

W porównaniach (3): RejAp 150v, Ee4v; Bo Kośćioł Boży rozlicżnośćią (bez ſprzećiwnośći) przybrány ieſt iáko Krolowa/ w fárby ſzat y kámieni á pereł rozmáitych. SkarJedn 370.

Wyrażenia: »z łaski Bożej krolowa« [w tym: polska (2)] = Dei gratia Regina Poloniae JanStat (3): Náiáſnieyſzey Pániey á Pániey Annie Iágiełownie z łáski Bożey Krolowey Polſkiey/ Wielkiey Kſiężnie Litewſkiey/ Ruſkiey/Pruſkiey/ Mázowieckiey SkarŻyw A2; ActReg 45; SarnStat 179.

»krolowa macierz« (1): [Krolewic węgierski] wyiechał y z Krolową máćierzą z Polſki záſię do Węgier BielKron 316v.

»krolowa stara« = matka króla [szyk 4 : 3] (7): Krolowa ſtára iádąc s Krákowá do Węgier/ áby Polacy kogo innego zá krolá nie koronowáli/ wzyęłá koronę [...] s ſobą do Węgier. BielKron 377, 60, 377v marg; Słyſzał kto kiedy z w.m. páná Ianá Ocieſkiego [...] Ochmiſtrzá Krolowey Iey M. ſtárey/ powiedáiącz o pánu Thęcżyńſkim GórnDworz O5v; StryjKron 425 [2 r.], 667.

Szereg: »krolowa pani« [szyk 2 : 1] (3): RejPos 127; łgał y ſzczekał niecnotliwie iáko pies/ o cnotliwey Krolowey Pániey ſwoiey. StryjKron 482; Zupnik będźie powinien dárowáć Królá ſtem czerwonych złotych: á pánią Królową [dominam Reginam JanStat 41] pięćdźieśiąt SarnStat 376.
W przen (12): Pychá á Niecżyſtotá/ trzecia ſproſna Głupość [...] niewiem ná ten feſt ábyć tám nie były Przy krolowey [Rozkoszy]/ boć cżęſto z nimi krotochwili. RejWiz 23, 22v, 23, 25v marg, 33v, 36, Dd2; Vpátrzył ſędźia/ iż nád Xiężnę owá/ Oſobliwſzego coá miáłá Krolowa. [...] Skazał iż głádſzą Krolowa/ rzecż iſta/ Niżli ſłużbiſtá. Narew y z brácią/ wnet ſię rozgniewáłá/ A inſzą drogą płynąć ſię wezbráłá. KlonFlis G4v, G4, G4v [2 r.].
Przen (20):
a) O cnocie, sprawiedliwości, prawdzie, sławie (18): vważ czo tho ieſt cnotliwie á poććiwie żyć/ y pánem bez kłopotu być/ y ſławę onę wielką krolową záwżdy po ſobie mieć RejZwierc 82v; Chcaſzli być práwie ſzcżęſliwym ná ſwiecie/ Zdobże ſie prawdą łeż cie niech nie gniecie. Zacna ieſt práwdá krolowa ná ſwiecie/ Co zacne zdobi wſzetecżniki gniecie. RejZwierc 216, A5v, 22v [4 r.], 23, 68 [3 r.], 231a (15).

krolowa czego (2): Phil B3; Tám podobieńſtwo zda ſię być cżłowieku/ Sáturnowego y złotego wieku/ Gdy byłá cnotá w one święte látá Krolową świátá. KlonFlis G2.

Szereg: »pani i krołowa« (2): RejZwierc 142v; W tey tedy miłey zgodzie [...] miłoſnik Oycżyzny ma ſie kocháć/ [...] gdyż thá cnotá [...] ieſt pánią y Krolową pańſtw y Kroleſtw názwána Phil B3.
b) Najbardziej godna podziwu, wyróżniająca się (2):

krolowa czego [= nad czym] (1): [sprawiedliwość] pánná oná z niebá/ wſzytkich inych cznot krolowa: ábowiem vcży nas thego cżynić/ czo przyſtoi GórnDworz Ff8.

krolowa nad co (1): piętnaśćie licżą Inſuł wielkich/ miedzy ktoremi nalepſza Fionia [...] wżdy Zelándia nádewſzytki krolowa/ która ieſt y kroleſtwá głowá. BielKron 292v.

a. O Matce Boskiej (71): OpecŻyw 41v, 183v, 184v, 185v, 189; byla krolouą bo ſkrolewſkyego rodu poſzla [Maryja] PatKaz III 131v, 97v, 130v, 131, 131v, 132 [2 r.]; Krolowa weſoła/ Rátz nas poſádzić/ kędyś teraz s twoim Synem/ w niebieſkim páłacu KrowObr 171v; LatHar 478, 482, 484, 496.

krolowa czyja [ = nad kim] [w tym: ai poss (25), G sb (16), pron poss (2)] (43): OpecŻyw 185; LatHar 505 [7 r.], 646; Kłádę oto przed oczy/ tę Królową náſzę/ Która [...] v niego [anioła] pilnie wymawiáłá/ Aby przy téy czyſtośći ná wieki zoſtáłá SiebRozmyśl M. Cf »krolowa anielska«, »krolowa nieba i ziemi«, »krolowa niebieska, nieba«, »krolowa świata«.

W przeciwstawieniu: »krolowa ... poddana« (1): ſkąd mi to przyſzło iż mátká Páná niego przyſzłá do mnie niegodney/ ták wielka krolowa do poddáney? SkarKaz 578b.

W połączeniach szeregowych (4): SkarŻyw 393 [2 r.]; Przycżyń ſię/ o goſpodze y páni/ y krolowa/ y mátko Boża zá námi. LatHar 8; Zowie ią [pannę Maryję] oſobną nádzieią y vfnośćią ſwoią: pokoiem/ weſelem y zbáwienim świátá: vćieczką y obroną/ pośrzedniczką y iednaczką świátá/ pánią/ krolową y vliczką niebieſką/ y nádzieią Chrześćijánow v Páná Bogá. WujNT 397.

Wyrażenia: »krolowa anjelska« (1): iéy mily ſyn/ náwiętſſą iéy po ſobie motz dál/ ij krolową ią anielſką ij ziemſką vdzialál OpecŻyw 186.

»krolowa nad krolownami« (1): yako papyeſz rzeczon ſluga nad ſlugamy panna marya rzeczona kroloua nad krolownamy. PatKaz III 140.

»krolowa miłosierdzia, miłosierna« (2 : 1): od wſſytkich przywitána/ vchwálona/ vtzciona/ ij vwielbiona/ iako krolewá miloſierná/ ij cafarzowá motzná. OpecŻyw 181v, 183v; LatHar 484.

»krolowa nieba i ziemie« (2): Przenaiáśnieyſza y przenaſłáwnieyſza P. Márya/ mátko Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá/ Krolowa niebá y źiemie LatHar 228, 551.

»krolowa niebieska, nieba« [szyk 24 : 2] (24 : 2): OpecŻyw 3, 10v, 11v, 20v, 137 (10); PatKaz III 106v, 116; O poćieſzyćielko vbogich Márya/ wyſluchay nas nędzne/ niebá krolowa/ Swiátá thego Páni KrowObr 176; SkarŻyw 244; CzechEp 109; KRolowa Niebieſka weſel ſię. Alleluia. LatHar 481, 37, 47, 362, 410, 414 (10); SiebRozmyśl B.

»krolowa (wsz(ytki)ego) świata« [szyk 3 : 1] (4): OpecŻyw 185; wzyuoczye ſzwyątey anny (począta) lezy pany anyelſka kroloua wſzego ſzwyata PatKaz II 76v; PatKaz III 115; WujNT 398.

Szereg: »krolowa i pani« (2): Wſzelkimi cnotámi y łáſką ozdobiona, Bogu zá rodźićielkę/ á nam zátym/ zá krolową y pánią náznácżona. LatHar 672, 646.
b. O bogini pogańskiej (9):
Wyrażenie: »krolowa niebieska« = regina caeli Vulg, PolAnt (8): KrowObr 154; od onegoż cżáſu iákożeſmy przeſthali offiáry cżynić Krolowey niebieſkiey/ y wylewáć iey napoyne offiáry/ wſſyſtkiego nam nie doſtáie Leop Ier 44/18, Ier 44/17, 19, 25; Synowie zbieráią drwá/ á oycowie podpaláią ognie/ á żony ich dźieże mieſzáią ku pieczeniu pláckow Krolowey niebieſkiey [...] iżby mię gniewáli. BibRadz Ier 7/18; GrzegRóżn G2; BudBib Ier 44/25.

peryfr. »krolowa bogatego Cypru« = Wenus (1): Maſz wdżięczny ſwóy kwiát różány/ To biały/ á to rumiány. Tym ćię błagam/ o królowa Bogátégo Cypru/ owa Abo rózné ſercá zgodźiſz/ Abo y mnie wyſwobodźiſz. KochFr 97.

2. Figura w szachach (w antropomorfizowanym opisie gry w szachy) (12): Ledwe tknął pálcem: á ten/ iáko s kuſze/ Porwał Krolową wnet zá federpuſze KochSz B2; Sam ſie Krol bárzo do kątá nápiera/ Bo nań Krolowa iuż bárzo náciera. KochSz Cv, A3v, A4, B, Bv [2 r.], B2 (12).

Synonimy: 1. pani; 2. baba.

Cf KROLEWNA

AK