[zaloguj się]
[pdf]

KOKOSZ (133) sb f

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl
N kokosz kokoszy
G kokoszy kokoszy
D kokoszy kokoszóm, kokoszåm
A kokosz kokoszy
I kokoszą kokoszami
L kokszy
inne pl G a. A - kokoszy

sg N kokosz (59). ◊ G kokoszy (9). ◊ D kokoszy (5). ◊ A kokosz (26). ◊ I kokoszą (1). ◊ L kokszy (1). ◊ pl N kokoszy (9). ◊ G kokoszy (5). ◊ D kokoszóm (3), kokoszåm (1); -óm Mącz, BielRozm; -óm : -åm BierEz (1 : 1); ~ -óm (1), -(o)m (2). ◊ A kokoszy (12). ◊ G a. A kokoszy (1). ◊ I kokoszami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Samica ptaka domowego Gallus domesticus Briss. (Rost); kura; gallina Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; ova ferens, ovifera Mącz (132): Kur ktory kokoſzy wodził/ Z drugim kurem záwżdy ſie bił BierEz K4v; [kur] Wſzyſtkim kokoſzam pánował. BierEz L, H4, 14 [2 r.], L3 [2 r.]; Murm 86; Mymer1 25; FalZioł +7a, I 46b, IV 19a, b [3 r.], V 88v [5 r.], 94, 116; Dayże czynſz dayże kokoſſy Zać więc mało tey roſkoſſy RejRozpr D4, D4v; RejWiz 4v, 16, 79; RejFig Aa2v, Bb2 [2 r.], Dd2v; RejZwierz 110v; Wilk owcy/ iáſtrząb kokoſzy/ pies záiącowi/ izali przyrodzonym nieprzyiaćielem nieieſt? OrzRozm G3v; BielKron 260; Mącz 7a, 58a, 142b, 269b, 271d, 352c, 422d; Ale gdyby mu żyłę zábito/ álbo ią zákłoł/ tedy czarną kokoſz rozdárſzy/ onę mu nogę obłoż SienLek 178, 6v, 101, 101v, 151 [2 r.], 245, X2; Iż nędznie tá kokoſz ſiedzi/ ktorą wyrzucą z gniazdá. GórnDworz Q6; RejZwierc 160v, 248; Ześ do rády dał pobráć nikcżemne młokoſy/ Ktorym nie ludzi rzędzić dáć było kokoſzy. PaprPan Ff3; SkarŻyw 496,[3 r.]/ BielSjem 32; Day kokoſzom brog żytá/ przedśię będą grzebły. BielRozm 25; GórnRozm M; Calep 446b, 447a, 1142b, 1143a; Kokoſzy dańne do iednego folwárku rządnego dawáć/ á tám ſtąd iáycá odebrawſzy/ kokoſzy podkarmić/ y do kuchniey zieść. GostGosp 106, 108 [2 r.], 120; KmitaSpit C3.

W połączeniach szeregowych (5): Przypłodek wſzelki/ ſtádá/ bydłá/ owiec/ świni/ gęśi/ kokoſzy/ y wſzelki przyłodek piątnowáć GostGosp 114, 70, 120, 167, 168.

W porównaniach (23): y ták wychował/ iáko kokoſz kurcżę pod ſkrzydłem ſwym. á pánienká bráłá we wſzytkim dobrem prętki pochop SkarŻyw [236]; CzechEp 178 [2 r.]; Niemieli bi ſmi ſie lapac po noci yako Kokoſzi/ gwalti y mordi tziniac nad bracia PaprUp D4. Cf »gdakać jakoby kokosz«, Zwroty, »rozmokły jako zmokła kokosz«.

W charakterystycznych połączeniach: kokosz chuda, czarna (3), karmna, pstra, tłusta (2), utuczona; (u)warzyć kokosz (5); kokosz grzebie (2).

Przysłowia: Ano więc wrzeſzcży Kokoſz/ kiedy dwá Iáſtrząbi/ Ieden ráno á drugi/ z wdecżorá ią gnąbi. RejZwierz 90v; O Tę ſie Kokoſz cżęſto/ Iáſtrząbi drapáli RejZwierz 108v; ácż więc bywa biedá tey kokoſzy/ ná ktorey láſtrząbá łowią RejPos 49v; CzahTr 12. [Ogołem 4 r.].

Delphinum natare doces, Proverbium, Proſtak doktora vczy/ yáye chce być mędrſze niſz yego máć kokoſz. Mącz 81a; mędrſze ſię iáycá náyduią/ niż kokoſzy ktore ich nálęgły. CzechEp 197.

Frazy: »kokosz gdacze; gdakać jakoby kokosz« [szyk zmienny] (3; 1): Słucha gdzye kokoſz gdacże áby ználaſł iáie. RejWiz 56v, 83v; Glocido, Gdaczę yákoby kokoſz/ álbo kur. Mącz 146c; WerKaz 287.

»kokosz siedzi na jajcach; sadzić kokosz na jajcach; nasiedzenie (a. nasiędzienie) (na jajcach) kokoszy« = cubatus gallinarum, pullatio Mącz [szyk zmienny] (1; 1; 3): Pullatio, Lężenie/ Náſiedzenie ná yáycách/ ták kokoſzy yáko y ynſzich ptaków. Mącz 330d, 70a; Powiedz [...]/ iż kokoſz ſiedzi ná iáycach. GórnDworz Q6; CzechEp 178; co w niey [w przyłbicy] páni Dobrochowſka ſádziłá kokoſzy ná iáycach. CiekPotr 41.

Zwroty: »kokoszyć się by kokosz nad swemi jajcy« (1): Naydzye tákowych doſić/ ktorzy nic nye vmyawſſy/ ſadzą ſie ná wyelkye rzecży/ będąc proſtemi żakámi kokoſſą ſie by kokoſz ſámá nád ſwemi yáycy/ s kthorych ſie tylko kurcżętá á nye orłowye wylągáyą. GliczKsiąż L6.

»jako (a. by) kokosz krokorać« [szyk zmienny] (3): A ták iákomći mowił/ nie wſzytkoć to roſkoſz/ Chociay drugi krokorze chodząc by pſtra kokoſz. RejWiz 72; RejZwierc 145, 225.

»by kokosz kwokać« (1): POlak przyſzedł do Niemcá/ by Kokoſz kwokáiąc RejFig Dd6.

»pod kokosz (na)sadzić [w tym: jajec (2)]« (3): FalZioł IV 19a; iáiec [...] pod kokoſz náſádźić/ tedy ſie to wylęże GostGosp 112; Indiyſkie kury pod ſwoyſkie kokoſzy Polſkie ſádźić GostGosp 122.

»siedzieć (a. sieść) jako (a. by) (na, w gniaździe) kokosz« (3): Aliecz to ſnacz panſka roſkoſs Siedziecz iako wgniazdzie kokoſs RejRozm 396; RejKup cc7v; Bo byś był nagodnieyſzym iuż ſiądź iáko kokoſz RejWiz 57v.

bibl. »zgromadzać itp. jako kokosz kurczątka pod skrzydła« = (super)congregare ... quemadmodum gallina (a. avis) (congregat) pullos (a. pullitiem, a. nidum) suos(-am, -um) sub atas (a. pennis) PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (9): ilekroć żem chćiał zebráć dźiatki twe ták iáko kokoſz kurczątká pod ſkrzydłá ſwoie/ a niechćieliſćie? BibRadz Luc 13/34; RejPos 166v, Ooo2v; A gdym cie chciał iáko kokoſz kurcżątká przygárnąć pod ſkrzydłá ſwoie/ niechciáłoś á vciekáłoś przedemną. RejZwierc 195; BudBib 4.Esdr 1/30; BudNT Matth 23/37; WujNT Matth 23/37, Luc 13/34, Zzzzz2v.

Wyrażenia: »kokosz domowa« (1): Szpetna Wroná nie vmie nigdy iedno krákáć/ Proſta Kokoſz domowa zniozſzy iáie gdákáć. RejWiz 49.

»dworna [= podwórzowa] kokosz« (1): Chortalis gallina, Dworna kokoſz. Mącz 52b.

»folwarkowa kokosz« (1): Villares gallinae, Folwárkowe kokoſzy. Mącz 496d.

»rozmokły jako zmokła kokosz« (1): Ani ćiepli ani źimni: ále rozmokli/ iáko zmokła kokoſz SkarKaz 313b.

Zestawienie: »indyska kokosz« (1): Meleagrides – Indyskie kuri, kokoſzi. Calep 649a.
Szeregi: »kokosz albo kapłun« [szyk 2 : 1] (3): FalZioł I 46b, V 67v; iż kokoſz álbo kápłuná ponurzywſzy/ wnet piérzé opádnie Oczko 10v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»kokosz, (albo) kur« [szyk 3 : 1] (4): FalZioł V 94; w báráná záſię włożą kurá álbo kokoſz BielKron 260; Mącz 146c; JanNKarKoch F.

»kokosz albo kwoczka« (2): KOkoſz albo Kwocżka żona Kogutowa FalZioł V 19a, IV 19a.

W przen (6): BielŻyw 149; RejRozpr Ev; HistAl B3v; (marg) Kokoſz duch święty. (–) (gdyż Theofilákt ſtáry pater, tą kokoſzą cżyni [errata dodaje: ſámego ſyná] CzechEp 178; LatHar 642.
a. Obscenum (1): BAbá byłá zuchwáłá/ iednego ſpráwili/ Iż v niey ná Kokoſzy ćwiká vłápili. RejFig Cc2.
2. Zestawienie w funkcji nazwy astronomicznej:
»Kokosz z Kurczęty« = Plejady, gromada gwiazd w konstelacji Byka (1): Pleiades, signum coeleste, etc., pliades, gallina, vel babky vel cocosz s kurcząty BartBydg 117b.

Synonimy: 1. kura, kwoczka.

AŻ