[zaloguj się]
[pdf]

LEKARSTWO (1362) sb n

lekarstwo (1010), lekarzstwo (349), lekarstwo a. lekarzstwo [zapis: lekarztwo] (3); lekarstwo BierEz (6), ForCnR (2), PatKaz III, Mymer1, BielŻyw (5), GlabGad (8), MiechGlab, WróbŻołt, RejPs, RejRozpr, SeklWyzn, RejJóz (4), SeklKat (3), RejKup (7), HistAl (2), MurzHist (5), KromRozm II, Diar, BielKom (2), GliczKsiąż (4), GroicPorz (3), KrowObr (38), RejWiz (4), Leop (6), RejFig, RejZwierz, BibRadz (4), Goski (4), BielKron (21), GrzegRóżn (2), KwiatKsiąż, Mącz (62), SienLek (197), SienLekAndr (5), RejAp (5), GórnDworz (9), HistRzym (8), RejPos (30), BiałKat (9), BielSat, KuczbKat (18), RejZwierc (30), BielSpr (3), WujJud (5), BudBib (5), BiałKaz (7), CzechRozm (8), KarnNap (6), ModrzBaz (17), SkarJedn (3), Oczko (72), Calag, SkarŻyw (16), KochTr (2), StryjKron, CzechEp (3), KochFr, ReszPrz (2), ReszHoz (3), ReszList, WerKaz, WisznTr, BielSjem, ArtKanc (3), BielRozm, GórnRozm (8), ZawJeft (7), ActReg, Calep (20), GostGosp (2), GostGospSieb, Phil (4), LatHar (16), WujNT (9), WysKaz (2), SarnStat (7), SiebRozmyśl (3), PowodPr (5), SkarKaz (4), GosłCast (4), PaxLiz (3), SkarKazSej (5), KlonFlis, KlonWor; lekarzstwo TarDuch; lekarstwo : lekarzstwo OpecŻyw (1:1), FalZioł (227:347).

-é- (180), -e- (74); -é- KochTr (2), KochFr, SarnStat (7), SiebRozmyśl (3), też SienLek (81), SienLekAndr (5); -é- : -e- OpecŻyw (1:1), MurzHist (2:3), Mącz (1:61), BiałKat (7:2), Oczko (61:5), ZawJeft (6:1), GosłCast (3:1); -karstw- (w tym 20 r. błędne znakowanie), -kårstw (w tym 2 r. błędne znakowanie); o jasne.

Fleksja
sg pl
N lékarstwo lékarstwa
G lékarstwa lékårstw
D lékarstwu lékarstwåm, lékarstwóm
A lékarstwo lékarstwa
I lékarstwem lékarstwy
L lékarstwie lékarstwiéch, lékarstwach
V lékarstwo

sg N lékarstwo (470). ◊ G lékarstwa (130). ◊ D lékarstwu (30). ◊ A lékarstwo (165). ◊ I lékarstwem (97); -em (12), -(e)m (85). ◊ L lékarstwie (28). ◊ V lékarstwo (3). ◊ pl N lékarstwa (130). ◊ G lékårstw (60). ◊ D lékarstwåm (50), lékarstwóm (5); -óm Mącz (2), SarnStat; -åm : -óm SienLek (2:1), Oczko (5:1); ~ -åm (7), -(a)m (43); ~ -óm (3), -(o)m (2). ◊ A lékarstwa (110). ◊ I lékarstwy (53). ◊ L lékarstwiéch (16), lékarstwach (12); -éch Goski, RejZwierc; -ach Mącz (3), SienLekAndr; -éch : -ach FalZioł (11:4), SienLek (2:3), Oczko (1:1); ~ -éch (1), -(e)ch (15); ~ -ach (8), -(a)ch (4). ◊ N sg a. N pl skróty (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Środek dawany choremu w celu uzdrowienia, substancja naturálna lub syntetyczna stosowana w stanach chorobowych; zabieg leczniczy; medicamentum, remedium Mącz, Calag, Calep, Cn; pharmacum Mymer1, Mącz, Calep, Cn; catapotium, medicamen, medicina Mącz, Calep, Cn; acopum, medela Calep, Cn; ecbolima, ecligma enchrista, epispastica Mącz; sanatio Calag; anodinum atocion, fomentum Calep; antidotum Cn (1331): Mowią iż ſtroie bobrowe/ Ieſt lekárſtwo bárzo zdrowe. BierEz S3v, Qv [2 r.], Q2; ForCnR D2v [2 r.]; Mymer1 39v; Tho ziele zbieraią ku lekarſthwam kiedy iuż naſienie wnim dozrzeie FalZioł I 36b, + 2, +2v, + 6, +6v, +7 (288); Iako niemocny poki żyw ieſth zawżdy lekarſtwa patrzy iżby ku zdrowiu przyſzedł BielŻyw 139, 139; GlabGad C6v, F6v, Gv [2 r.], I3, K3, K7v; MiechGlab 22; RejRozpr Ev; LudWieś B3v; RejKup p6, q3v, q5; Pothym przykazał rycerzom/ áby znoſili ciáłá vmárłych y pochowáli w grobiech/ rannym áby dawáli lekárſtwá. HistAl F6, I5v; MurzHist Ev; GliczKsiąż C4 [2 r.]; GroicPorz k3v; KrowObr 57 [3 r.], 95; RejWiz 79; RejFig Ee2; BibRadz Ier 46/11; Goski ktv [3 r.]; [Florentyn] przypráwił mu [sołtanowi] lekárſtwo tákie/ kthorym trućinę ſniego wywabił BielKron 456, 9v [2 r.], 93v, 280v, 403, 450 (10); Medicamento sanum fieri, Zá lekárſtwy prziść ku zdrowiu. Mącz 367c, 36d, 41a, b, 43a, 80d (40); Tákżeć y człowiek/ gdy zdrowie raz vtráći/ á lekárſtwy ſye záś nápráwi/ dáleko łacwiey owo vpádnie co lekárſtwy podpieráią/ niżli owo co przyrodzoną mocą ſtoi. SienLek 32; Bowiem nagłym á vpornym niemocam/ Nagłymi á vpornymi lekárſtwy trzebá pomágáć. SienLek 33v; Trzebá wiedźieć iáka miárá á wagá w lekárſtwiech ma być SienLek 45v, a4 [3 r.], a4v [3 r.], 3, 15, 17 [2 r.] (112); SienLekAndr a2v, a3, a3v; RejAp 59, 188; GórnDworz R7v, Y7; Tedy rycerz kazał wnetki przywieść koniá ſzalonego/ á dał mu lekárſtwo wipić y ſtał ſie zdrow HistRzym 110v, 64, 111; RejPos 257 [5 r.]; KuczbKat 200, 285; RejZwierc 26v, 44v, 60 [3 r.], 152, Aaa3v; BudBib Eccli 34/19; CzechRozm 206 [2 r.]; ModrzBaz 52v; W pięrśiach [cieplice] mogą dośiąc phlegmy/ [...] ále iż ty rzeczy ſą głęboko bárzo/ y czáſem z gorączką/ inſzém lékárſtwóm poléćim Oczko 15; tákże zwiérzchówné [choroby] ieſli ná ſkórę wylázą/ przez pracéy wielkiéy ſpędźić ſye nie dádzą/ áni Cieplicam/ áni lékárſtwam inſzém. Oczko 34, A3v, A4, 1v [2 r.], 2, 10 (44); Calag 33a; SkarŻyw 161, 259, 460; ReszPrz 11; ReszHoz 121 [2 r.]; WisznTr 20; ArtKanc R17; GórnRozm C2, F3; Calep 18b, 73a, 110a, 171b, 432b (14); GostGospSieb +3v; Phil D3, R3; LatHar 115; WujNT Luc 9/11; Też y v nas iáko v Wenetów chćiano mieć Magiſtratum ſanitatis, którzyby lékarztw y Apték doglądáli. SarnStat 294, 273 [2 r.]; Cóż to zá lékárſtwá ſą? mázánie czy z trunkiem? GosłCast 39; PaxLiz E4 [2 r.]. [Cf aα)»lekarstwo duszne« SkarŻyw 120, ReszList 164.]

lekarstwo czego [= przeciw czemu] (6): O Lekarzſtwiech namienionych niemoczy dziecinnych porząd wypiſzę. FalZioł V 37v, IV 36c, 39c, V 5v; SienLek 93, S4.

lekarstwo czego [= z czego] (2): Zdało ſie nam [...] Regeſtr na wſzelkie niemoczy, ktore lekarzſtwem tich zioł bywaią vzdrowiony: wam przyłożyć. FalZioł [‡], I [1152]c.

lekarstwo czego [= na co] (2): Męſkiego łoná lekárſtwo. SienLek 118 marg, S3.

lekarstwo czego [= dla czego] (1): Bo ony ktoreś zábiiał kąſániem ſzáráńcżey y much/ ták iż żadne lekárſtwo nie mogło być ználeźione zdrowia ich/ gdyż godni byli tákiey pomſty. BibRadz Sap 16/9.

lekarstwo dla czego [= na co] (1): Ieſcże maſz lekarzſtwo niepoſpolite dla odſtania j ſnadnego wyſzcia tego to łożiſka FalZioł V 26.

lekarstwo dla czego od czego (1): Vrzędnik y Dworká ma mieć z látá źiołá ná lekárſtwo dla owiec/ od powietrza. GostGosp 104.

lekarstwo do czego (4): Collyrium, Lekárſtwo nieyákie do oczu Mącz 59d, 59d; SienLek 85v; LatHar 512.

lekarstwo od czego [w tym: dobre itp. (3)] (6): FalZioł I 99c, IV 39c; á tą Solą ſie lecżą/ to ieſt/ rozmąćiwſzy z wodą wypije/ to zá lekárſtwo ma od wielkiego gorącá BielKron 450; SienLek 84, 167. Cf lekarstwo dla czego od czego.

lekarstwo z czego (4): FalZioł I 32a, 142c; Salviatum, Genus medicamenti est, quo veterinarii, et mulomedici utuntur in agrotantium animalium curatione ‒ Liekarſtwo z ſzałwy. Calep 941a, 941a.

lekarstwo komu, czemu [w tym: dobre itp. (24)] (49): Ludziem wrzody, albo bolącżki maiączym: lekarzſtwo. FalZioł ‡‡3a, ‡‡4b, *2b, f, *3b, f (31); Leop Apoc 22/3; ktorym nagotowſze lekárſtwo ieſt Krwie puſzczánie SienLek 35; Rozmáitemu bydłu lékárſtwá. SienLek 191, 39v, 53, 90v, 98v, 108 (13); Oczko [41]v, [42]v. Cf lekarstwo komu naprzeciw czemu; komu w czym.

lekarstwo komu naprzeciw czemu (1): Lekarzſtwa dzieciom naprzeciw ſwiętego Walantego niemoczy. FalZioł V 43.

lekarstwo czemu [= na co] [w tym: pewne itp. (5)] (16): Włoſnoſci thego ziela ſą nawięcey prziwłoſzcżone na lekarſtwa ocżom. FalZioł I 49b, +2v, ++c, I 55b, IV 28a; SienLek 105, S3v, S4; Oczko 31v, [42] [2 r.], [42]v [2 r.], [43], [43]v. Cf lekarstwo czemu na co,

lekarstwo czemu na co (1): Pierſiam na choroby zaſtarzałe. lekarzſtwo. FalZioł ‡6b.

lekarstwo k(u) czemu [= na co] [w tym: dobre itp. (14)] (20): Lekarzſtwa ku zaſtanowieniu krwie znoſa płynączey zbytnie. FalZioł V 79, I 81b, IV 4a, 22d, V 25 [2 r.], 38v (12); Mącz 32a; Opuchnienie śledźiony poſpolićie polacy zową krą/ á ták kthey chorobie bárzo dobre lekárſtwo maſz SienLek 94v, 89v, 113v [2 r.], 122, 132, 177.

lekarstwo (na)przeciw(ko) czemu [w tym: dobre itp. (34)] (85): Theż ſok pozimek s cinamonem [...]. Też naprzeciwko boleſci ſercza y głowy ieſt lekarſtwem. FalZioł I 52d, [‡], ++4b, I 5b, 19c, 31d (69); Antidotum, Lekárſtwo przećiwko yádóm. Mącz 11c, 2d, 6d, 36d, 115b, 212d, 224d, [454]c; SienLek 50, 57v, 122, 155v; HistRzym 64; CzechRozm 206; Calep 76a. Cf lekarstwo komu naprzeciw czemu.

lekarstwo na co [w tym: dobre itp. (73)] (175): Scżaw. [...] Też ieſt lekarſtwo na vkąſzenie niedzwiatka y weza FalZioł I 4b, kt, ‡3b, d, ‡5f, ++e (127); GlabGad B4; Panchrestum, Nieyákie liekárſtwo ná kożdą niemoc dobre. Mącz 275a, 482d; Wſzyſtkich tych opiſánych lekarſtw ná piegi/ możeſz ich też vżywáć ná trąd/ liſzáie/ y węgry SienLek 79v, 52v, 55v, 56v, 59 [2 r.], 61v (37); RejPos 380v; BiałKat 116; RejZwierc 79v [2 r.]; Oczko 19, 23; Calep 216b; WujNT 508. Cf lekarstwo czemu na co.

lekarstwo po czym (1): Po przepiciu lekárſtwo FalZioł ‡‡3d.

lekarstwo o czym [= na co] [tylko w tytułach] (3): Lekarzſtwa o rozmagitych niemoczach Dziecinnych/ w ktore richło po porodzeniu wpadaią FalZioł V 37v, V 38, 79v.

lekarstwo w czym [zawsze: dobre itp.] (5): theż rozmarin vwarzony w winie/ [...] w opuchlinie ieſth barzo dobre lekárſtwo. FalZioł I 119b, I 112a, V 83; RejKup p6; BielKron 334v.

lekarstwo w czym [= w jakiej postaci] (2): Iako ſą rozmagite lekarzſtwa w piciu FalZioł V 26v. Cf lekarstwo komu w czym.

lekarstwo komu w czym (1): A gdy odnich pytano ktore by lekarſtwa dawali w piciu ludziem chorym/ powiadali iże mleko Soſnki z oleykiem Zyzaminowym FalZioł I 42c.

Ze zdaniem przydawkowym (1): Lekarzſtwo gdy komu zrzenicza z oka ku gorze wychodzi. FalZioł V 78v.

W połączeniu szeregowym (1): Ieſt [w Rzymie] o trzydźieśći Spitalow w ktorych [...] ránnych opátruią/ [,..] lekárſtwy/ ſyropámi/ plaſtrámi/ y inſzymi rátunkámi zákładáią. ReszHoz 118.

W przeciwstawieniach: »choroba (7), jad, trucizna ... lekarstwo« (9): BielKron 334v; SienLekAndr a3; Oczko [40]; Y Doctorá tego/ ktoryby miáſto lekárſtwá dał choremu trućiżnę/ ſrożeyby práwo ſkáráć miáło/ niż gdyby dobywſzy broniey/ iáwnie człowieká zábił. GórnRozm B4v; Iáko choroby pierwey ná ſtały niźli lekárſtwá GórnRozm D3, D3; Phil D3 [2 r.]; SkarKaz 7b.

W porównaniach (6): BibRadz I 353v; Cżłowiek mądry złym s poććiwym karániem ieſt iáko Doktor chorym z łágodnym lekárſtwem. RejZwierc B [idem] 78; Bo [...] práwá/ ſą iákoby lekárſtwo/ w ktorego dawániu/ żaden biegły Lekarz ná oſoby niema bacżenia/ doſyć iemu ieſt/ poznáć niemoc która chorego trapi ModrzBaz 71, 70v; iáko lekárstwá w áptece zgotowáne chorego nie vzdrowią/ ieſli ich nie vżywie [...]: Ták y te ſkárby y lekárſtwá od Páná Chriſtuſá hoynie zgotowáne nic nam nie pomogą/ ieſliże ich przez tę ofiárę S. [...] ſobie nie przywłaſzczem. WujNT 773.

W charakterystycznych połączeniach: apteczne (z apteki) lekarstwo (4), bogatym, bydlęce (bydłu) (4), chłopskie, częste, człowiekowi (2); czyste (2), długie, ([jaki) dobre (83), docześne, domowe, doskonałe (2), ([jak]) doświadczone ([jakiego] doświadczenia) (46), drogie (2), dzieciom (4), dziwne (4), godne, (po)gotowe (2), jadowite (2), końskie (7), krotkie, leguchne (lekkie) (2), ludzkie ([jakim] ludziem) (20), łagodne (2), mocne (4), nagłe (2), niegwałtowne, niemałe, niepodłe (2), niewymowne, olejkowe, osobliwe (16), osobne (9), ostateczne (ostatnie) (2), ostre, dla owiec, pewne (29), pierwsze (3), pomierne, ([jaki) pomocne ([jakiej] pomocy, ku pomocy) (9), poradne, (nie)pospolite (12), pozdne (2), pożyteczne (użyt(ecz)ne) (14), prędkie (5), (nie)proste (3), przednie (3), przezpieczne, rybam, sławne, słuszne (2), szkodliwe, szlachetne (2), ubogiem (2), uporne, wdzięczne, wielkie (5), wolne, wonne, (prze)wyborne (2), zacne, zamorskie, zdrowe (3), zioł, złe (2), znamienite (2), zwyczajne; lekarstwo cielesne (ciało naraszczające (roszczące)) (5), kolerykowe, melankolikowe (naprzeciw melankolijej) (2), oczne (oczom, na oczu) (17), ranne (na ranę, na gojenie ran) (11), sadzelne (na sadzel) (3), serdeczne (na serce) (2), żyłne; lekarstwo chorobę ulżające (ku, naprzeciw chorobie, chorobę, w chorobie) (9), czyniące purgacyją (purgujące) (2), czyściące (2), gnojące (2), gojące, miękczące (2), mocz wywodzące, odrażające (2), otwarzające wrzod, płod gubiące, potwierdzające (utwierdzające, zatwirdzające) (4), przegryzające (wygryzające) (2), rozpuszczαjące, spajające, wypędzające (na wypądzanie) (2), zapiekające, zjątrzające; lekarstwo gorączki macharzyny, męskiego łona, niemocy (ku niemocy, naprzeciw niemocy, na niemoc, o niemocy) (35); lekarstwo od gorąca, od kaszlu (naprzeciw kaszlowi (kaszłaniu), na kaszel) (5), do klisterowania, od napaści, do piersi (piersiam, na piersi) (4), od powietrza (naprzeciw powietrzu) (3), od ukropu; lekarstwo z pałek, z soku, z szałwi (2); członkom (na członki) lekarstwo (5), dychawicznym (naprzeciw dychawicy, na dychawicę, na ciężkie dychanie) (7), flegmatykowi, francy, jadowi (naprzeciw jadowi) (9), kurczowi (naprzeciw kurczowi) (3), nerkam, płucam (2), pragnieniu (3), żołądkowi (na żołądek, w posileniu żołądka) (4); lekarstwo ku poczęciu (2), ku (po)rodzeniu (2), zastanowieniu krwie (2); lekarstwo (na)przeciw(ko) boleści (boleniu, bolowi) (na boleść, na bolenie, na bolączkę) (18), naprzeciw(ko) febrze (2), naprzeciw glistam (na glisty) (3), naprzeciw gluchości, naprzeciw kolice, naprzeciw nieżytowi, naprzeciwko omdleniu, (na)przeciw(ko) opuchlinie (napuchniemu, na opuchlinę, na opuchnienie, w puchlinie) (7), naprzeciwko paraliżowi (na paraliż) (4), naprzeciw remie, naprzeciwko rzezaniu (na rzezawicę) (2), naprzeciw spaleniu (na spalenie) (2), przeciw spaniu (na spanie) (3), naprzeciw straceniu snu, naprzeciw suchotam, naprzeciw szczkawce, naprzeciwko świerzbiowi (na świerzb) (2), (na)przeciwk(ko) truci(z)nie (5), (na)przeciwko ukąszeniu (na ukąszenie) (7), przeciwko (naprzeciw) wrzodowi (na wrzod, na wrzedzienicę) (10), naprzeciw wydymaniu, naprzeciw wyściu pępka, przeciw zapaleniu (na zapalenie) (2), naprzeciw zapieczeniu, przeciw zarażeniu; lekarstwo na bielmo (3), na bożą kaźń, na dnę (2), na drzenie [czego] (2), na duszność, na fistułę, na głowę, na guzy, na języczek, na kamień (4), na kataraktę, na kichanie, na kości urażone, na liszaj (2), na miestca [jakie] (2), na nogi, na ogień, na oparzenie, na oszalenie (2), na parchy (2), na paznokcie, na piegi, na pleurę, na płynienie [czego] (2), na podogrę, na psa, na puszczanie [czego] (2), na rozokość, na rozpadłości ust, na sadno (3), na sapkę, na siność (2), na skwinancyją, na subet, na suchość [czego], na ślinogorz (2), na trąd (4), uraz (2), na wilkość, na włosy, na wyszłe jelito, na zegnanie jęczmyka; lekarstwo o biegunce, o chrobakach, po przepiciu; lekarstwo w kadzeniu, w mazaniu, w piciu, w umywaniu nog; książka lekarstw, (po)moc (7), nauka (2), opisanie; do lekarstwa rzecz (3); lekarstwo leczy (2), oddala [co] (3), pomaga (pomoże, daje pomoc) (20), traci bolenie, uśmierza boleść, uzdrawia (zdrowie wraca) (3), wypądza [co] (3); lekarstwa (do)da(wa)ć (danie) (6), doświadczyć, kosztować, (po)kusić (pokuszać) (3), mało, niechać, patrzyć (2), potrzebować ((po)trzeba) (11), pożywać (używać, pożywanie, zażywać) (26), pytać, szukać (2), zadzierżeć (2), zamieszkać; pijać dla lekarstwa (2); lekarstwu obwykły, przymieszany, służący; dobry ku lekarstwu (9), godny (5), godzić się (21), moc, należeć, potrzebny (3), pożyteczny (użyteczny, użytek) (10), przyłożyć, przysłuszający (2), służący (służyć) (5); lekarstwo brać (8), (u)czynić (czyniący) (12), da(wa)ć (przydawać, podać) (21), działać, gotować, mieszać, (wy)pić (4), pożywać, przyjąć (przyjmować) (4), przykładać (4), przynieść (przynosić) (2), przyprawi(a)ć (2), składać (2), sprawować (sprawiać) (3), umieć, wziąć (3); na lekarstwo chowan ((s)chować) (3), dobry (2), godzić się, nakładać, potrzebny, pożyteczen; w lekarstwo brać (obieran) (7), dawać, dobry, godzić się (3), kładzion (kłaść) (4), (w)mieszan (mieszać) (4), użyteczny, używać, wchodzić (6), wnić, wziąć; za lekarstwo brać (brany) (2), pożywać; lekarstwem (prze)czyścić (uczyścion) (3), drażnion, dzierżan, (u)leczyć ((u)leczon) (6), (na)mazać (pomaz(ow)ać) (7), nacierać, naolejkowany, naprawić się, obchodzić się, obłożyć, oddalić [co] (oddalon) (2), odganiać, odpędzony (wypędzić) (2), opatrzony, podpierać, pogoić (zagoić) (2), pomoc ((pod)pomagać, pomoc dana) (10), posilać [co], sprawować się, umordowan, uzdrowić (uzdrawiać, (wy)zdrowieć, uzdrowion) (5), wytrącać, zabieżeć, (po)zbyć (4); przez lekarstwo, za lekarstwem ku zdrowiu przyść (2); brać w lekarstwie, potrzebny, poźyteczny (pożytek) (5), używać (używany, pożywać) (11).

Przysłowia: bibl. [Eccli 18/19] Pocżątkowi zábiegay/ bo pozdne lekárſtwo nie thák pożytecżne. RejZwierc 80, 73v; Phil D3; Przed chorobą/ mowi Mędrzec/ ſzukay lekárſtwá SkarKaz 7b. [Ogółem 4 r.].

bibl. [Luc 5/31] KuczbKat 230; ponieważ lekárſtwá nietrzebá zdrowym/ chybá chorym [neque sanis opus esse medico, sed aegrotantibus]. ModrzBaz 58.

Zwrot: »lekarstwa (G), za lekarstwo, w lekarstwie pożywać (a. używać, a. zażywać); lekarstwo brać, przyjmować (a. przyjąć), wziąć; za lekarstwo brać, brany; lekarstwo brane; lekarstwa pożywanie« = medicaminibus curari Mącz; medicina uti Modrz [szyk zmienny] (23:1:1;7:4:2;1:1;1;1): BierEz K2v; PatKaz III 135v; kthorego ziela naſienia poſpolicie pożywamy wlekarſtwie FalZioł I 27d; Iucha z Kapłona za lekarzſtwo brana/ żywoth odmiękcża FalZioł IV 19d, I 15a, 112c, III 15c, V 18d, 20a (16); BielŻyw 55; RejKup q3v; GroicPorz h2; BielKron 124; Mącz 73b, [297]a; A chceſzli ſye vchronić trućiny/ tákiégo maſz záwżdy lékárſtwá pożywáć SienLek 155v, 18, 59, 83v, 84v, 100, 120v, 195; GórnDworz Q7v; HistRzym 17; RejPos 257; ModrzBaz 70v; Oczko 19, [40]v, [42]; SkarŻyw 224; ActReg 142; WujNT 323.
Wyrażenia: »lekarstwo wnętrzne (a. ktore ma być wnątrz, a. ktore wnątrz (a. we wnętrze) bierze)« [szyk 3:1] (4): FalZioł III 41c; Mącz [297]a; SienLek 133; których to [chorób]/ mogąć téż co rátowáć tákie wody/ ále przedtym j wnętrznémi lékárſtwy/ y niemniéy zwierzchnémi opátrzyć ie trzebá Oczko 13v.

»lekarstwo zwierzchnie« [szyk 3:1] (4): Krew Koniową miedzy lekarzſtwa zwierzchnie rado mieſzaią. FalZioł IV 10a, III 41c, V 63; Oczko 13v.

Szeregi: »ani lekarz, ani lekarstwo« (1): CZłowiek zdrowy á świeży/ gdy ieſt świebodny/ żadnym ſye zakonem niema obwięzowáć: áni Lekárzá ani żadnych lekarſtw potrzebowáć SienLek 9v.

»lekarstwo a(l)bo (i) pomoc« [szyk 2:1] (3): y naprzeciwko paraliżowi to będzie dobra pomocz albo lekarſtwo. FalZioł I 45d; RejPos 220, 255v.

»lekarstwo a (albo, i) syrop« [szyk 2:1] (3): áby ćiáło przedtém lékárſtwy/ y ſyropy/ dobrze przepuſzczóné było Oczko 21, 12 [2 r.]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»środek i lekarstwo« (1): iáko do záoſtrzenia oſłábiáłego áppetytu/ rozmáite środki y lekárſtwá ludzie wynáyduią LatHar 512.

Wyrażenie przyimkowe: »dla lekarstwa« (5): FalZioł V 64; BielSat C; Tylko nam ſámym żonam to korzenne pićie/ Wolno będzie ſzynkowáć [...] Dla lekárſtwá y innych potrzeb bárzo pilnych/ Ktore ná nas przychodzą cżęſto z chorob śilnych. BielSjem 23; BielRozm 16; Bo ieſlibyś ták lecżył ćiáło ſwoie/ żebyś dla niezdrowey ręki odćiął ſobie zdrową dla lekárſtwá owey [...]: pewniebyś ćiáło ſwe właſne oſzpećił KlonWor ded **3v.
Przen (279):
a) Sposób na coś, na zaradzenie czemuś; środek zaradczy; pomoc, ratunek, obrona (268): Skąpoſć zaiſte potrzebuie lekárſtwá, ale zyſk ſzkodi. BielŻyw 66; LudWieś B4; Gdi ſie nalepiey zbierzeſz/ ná ſwe goſpodárſtwo/ Przekáźi niemoc y ſmierć/ trudne tu lekárſtwo BielKom B2, C8; W ſpráwách záſye przećiw ſtronie gdy do Sądu ſtánie/ iż ten porządek ieſt/ że ſtroná obwiniona/ niż ſye s Powodem/ przes głowną odpowiedź ná żáłobę w práwo wda/ ty lekárſtwá práwne ma GroicPorz Cv; KrowObr 174; RejWiz 113v; Leop Prov 6/15; BielKron 197; GórnDworz Hh8v; RejPos 205v, 327v; BiałKat 336; Ale (oni) ſzydzili z posłow Bożych [,..]/ á nágrawali proroki iego/ á przyſzłá zápalcżywość Iehowy ná lud iego/ áż (żadnego) lekárſtwá nie było. BudBib 2.Par 36/16, Eccli 3/29; CzechRozm 80v, 94; ModrzBaz 11v, 63; SkarJedn 129; Ták ten S. mąſz y vcżniow ſwoich obronił/ y wielom innym tám ſię po lekárſtwo vćiekáiącym pomogł: przez Iezuſa Chryſtuſa SkarŻyw 213, 14; Lékárstwo ználeźionó w Proceśie, áby ſtroná przyśięgłá, że o piérwſzym pozwie nie wiedziáłá SarnStat [1281]; PowodPr 10; SkarKazSej 706b, 707a.

lekarstwo czego [= dane przez co] (2): RejPos 326v; ále ná ten czás będźie potrzebá lekárſtwem dawnośći [remedio eiusdem praescriptionis providere JanStat 578] ſie opátrzyć wedle tego/ iáko roſtérki y woyny ſą SarnStat 778.

lekarstwo czego [= przeciw czemu] (1): Przetoż Pan Bog tych przeklęctw/ ktore tám przez Máláchiaſzá wydał/ o ſkrzywdzenie Kápłanow ſług ſwoich/ to lekárſtwo zoſtáwuie: mowiąc: Náwroććie ſie do mnie/ á ia ſię náwrocę do was PowodPr 26.

lekarstwo czego [= na co] (1): Ale co ſie thycże ludzkiego ſmyſłu y rády/ prętkie wam vkaże wſzythkich rzecży lekárſtwo/ gdyż ták żadney rzecży trudney niemáſz/ ktorey by niemogłá wypráwić ludzka rádá BielKron 244.

lekarstwo czego [= w czym] (1): Przyiaćiel wierny ieſt lekárſtwo żywotá Leop Eccli 6/16.

lekarstwo komu (1): áſz prżyſſedł gniew Páńſki ná lud iego/ ktoremu niebyło żadnego lekárſtwá. Leop 2.Par 36/16.

lekarstwo przeciw czemu (2): Ingruenti periculo remedium quaerendum, Lekárſtwá ſzukáć przećiw nádchodzącey przygodzie. Mącz 150a; CzechEp 91.

lekarstwo na co (9): RejWiz 106v; A czo ták złego białegłowy vcżynić mężom twym mogą/ áby ná to wnet lekárſtwo niebyło GórnDworz Y5, C7v; RejZwierc 85 marg, 133, Aaa4v; GostGosp 18; SarnStat 754; PowodPr 11.

W przeciwstawieniu: »lekarstwo... jad« (1): Niepożytecżneć złych dobroći/ Zá lekárſtwo iad ći wroći BierEz I4.

W charakterystycznych połączeniach: lekarstwo pewne (2), prawne, prędkie, święte, trudne, wszystkich rzeczy, wymyślone, znalezione, żywota; lekarstwo przeciw musowi, na prawdę (2), przeciw przygodzie, na szkodę, na wrzod (2); lekarstwo ma pomoc; lekarstwa pokuszenie, potrzebować (potrzeba) (2), szukać (2); do lekarstwa ucieć się; lekarstwo brać, (po)dać (4), gotować, mieć (3), (wy)naleźć (3); po lekarstwo uciekający się.

Szeregi: »lekarstwo i preserwatywa« (1): Dobrze też y ná te zabáwy/ [...] bráć iákie lekárſtwá/ y preſerwátywy. LatHar 254.

»tak rada, jako i lekarstwo« (1): A tu obácż iż pokuſzenie káżdey rzecży pocżćiwey/ thák rády iáko y lekárſtwá/ ieſt s przeźrzenia Páńſkiego. RejPos 257.

α) Sposób na wybawienie lub ustrzeżenie się od grzechu i przestępstwa; sposób na uzyskanie łaski boskiej; łaska, miłosierdzie (163): OpecŻyw 70v; SeklKat Kv, K2v, K3v; A duſza gdy chcze do nieba Thego iey Lekarſtwa trzeba. RejKup Mv; GrzegRożn Ev [2 r.]; HistRzym 111v; RejPos C4v, 205v, 323v, 327; Kto tedy wątpi o miłoſierdziu Páńſkim/ prożno grzechy poznał/ ponieważ nie zna lekárſtwá/ ktorymby ony grzechy miał zgłádzić. RejPosWiecz3 98; BiałKat 171 [2 r.], 218v, 336; ták też ieſt nieiáki ſpoſob grzechu/ ktory dla tego odpuſzcżon niebywa/ iż właſne y zdrowe lekárſtwo/ to ieſt łáſkę Bożą precż odrzuca. KuczbKat 200, 225 marg, 315, 420; WujJud 221; BiałKaz B2, B2v, B3v; CzechRozm 206 [2 r.]; KarnNap C2, E3v; SkarŻyw 112, 320, 593; ArtKanc D19, H6; ZawJeft 34; LatHar 196; WujJud 773; WysKaz 26; PowodPr 66.

lekarstwo czego [= przeciw czemu] (7): BiałKat 336; iż Przyáięgá przeto ieſt tylko vſtáwiona/ áby byłá iákoby nieiákim lekárſtwem ludzkiey krewkośći KuczbKat 285; KarnNap B; LatHar 158, 201 [2 r.]; SkarKaz 350b.

lekarstwo czego [= na co] (6): IAłmużná lekárſtwo ran dnſznych [!]. KuczbKat 420 marg. Cf »lekarstwo duszy«.

lekarstwo czego [= na uzyskanie czego] (3): A ty vrotzyſte przyſle Swięthá były nam lekárſtwem wietznego żywotá. KrowObr 168; SkarŻyw 398; LatHar 186.

lekarstwo czego [= z czego wynikające] (3): MurzHist I4; A toż to namocnieyſze y napotrzebnieyſze Krztu świętego lekárſtwo/ náſz miły Pan w wodzie vſtáwić nam racżył KarnNap B, F3.

lekarstwo dla czego (1): Drugie lekárſtwo dlia z gładzenia grzechu/ ieſt przymowánie práwdźiwego ćiáłá/ y krwie/ Páná náſzego Iezu Chriſtá/ pod zwierzchnymi oſobámy/ chliebá/ y winá BiałKaz B2v.

lekarstwo do czego [= na co] (1): dobrze obacżył wſzyſtkę ſkłonnośc náſzey nátury ku złemu/ iákoż tedy niebędźie mógł z wielką chućią przyſtoynego ſzukác lekárſtwá do tey złośći ták wielkiey/ która nas zá náſzego przyrodzenia ſkáżenim bárzo ciśnie? KuczbKat 395.

lekarstwo czyje [= komu] (4): KrowObr 98v, 109v, 113; Nie czyń ſobie tákiego poniżenia: áby ſtan ſwoy niepokalány tym lekárſtwem grzeſznych zelżyć miał. SkarKaz 515a.

lekarstwo komu, czemu (13): MurzHist P3v; Zeſſli Boże Aniołá twoiego/ z niebá ktory by żegnał y poſwięćił ty popioły/ áby były lekárſtwem zbáwiennym/ wſzyſtkim imienia twego wzywáiącym KrowObr 92, 95v, 97v [3 r.], 98v, 99, 109v, 148v; RejPos 220; SkarŻyw 398; WerKaz 285.

lekarstwo czemu [= na co] (8): Iezu ktorys z ran thwogich lekarzſtwo ranam naſzem wypuſcić racżił. TarDuch C6v. Cf »lekarstwo duszy (D)«.

lekarstwo czemu [= przeciw czemu] (3): KuczbKat 315; Coſz gdy ią [jałmużnę] kto z dobrym ſercem/ y ochotnie cżyni/ iákie miłosierdzie v Bogá y lekárſtwo grzechom ſwoim naydzie? SkarŻyw 98; LatHar 509.

lekarstwo ku czemu (1): Ieſzcże też Iáłmużná/ iáko powieda Piſmo Boże/ ieſt przyſtoynym lekárſtwem ku zlecżeniu ran duſznych. KuczbKat 420.

lekarstwo przeciw czemu (14): SeklWyzn f3; i widźiác fwoie potępienié/ i lekárſtwo przeciw nięmu wpanu chriſtuſie znaiąc/ iednak go nie mógł otrzymać. MurzHist I; BiałKat 171; (marg) Lekárſtwo przećiw mężoboyſtwu. (‒) Nacelnieyſze tedy ieſt ono lekárſtwo/ áby rozumieli/ iáko to ćięſzki grzech ieſt ludzkie zábićie KuczbKat 315, 395 [2 r.]; WujJud 210v [2 r.], Mm5; BialKaz B2, B3v; ModrzBaz 55v; WujNT 595, Aaaaaa.

lekarstwo na co (26): RejAp 31v, 132v; RejPos 327, 327v; BiałKat 171 marg; RejZwierc B, [782]v, 79v [2 r.], 80, 81 (9); BudBib Prov 20/30; BiałKaz B3v; ModrzBaz 60; SkarJedn 30, 358; SkarŻyw 294 marg; LatHar 264; WujNT Dddddd; WysKaz 32; A gdyby tu z krewkośći czym obráźił iego Skoroby ſie náwróćił/ niechce pomnieć tego. Dał nam ná to lékárſtwo/ pokutę vſtáwił SiebRozmyśl A2v, E4; SkarKaz 515a.

W połączeniach szeregowych (2): RejPos 328; tákowym wſzyſtkim [grzesznikom] potrzebá ieſt oſobliwey z páſterzem rozmowy y ſpowiedźi/ áby iemu wſzyſtko ſumnienie ſwoie otworzył/ á lekárſtwá/ porády y poćiechy z ſłowá Bożego gruntownie doſtąpić mógł. WujJudConf 84.

W przeciwstawieniach: »lekarstwo ... jad, niemoc« (2): ábyſmy ſię grzeſzni bárzo y pomázáni/ przykłádu twego záwſtydzili: gdy ty pánno lekárſtwo bierzeſz/ á niemocy niemaſz SkarŻyw 112; GDyżeſmy iádu/ ktorym ſię przyrodzenie náſze rozſypuie/ ſkuśili; lekárſtwá/ ktorym ſię nápráwuie/ vżywamy LatHar 196.

W charakterystycznych połączeniach: (po)dane (przydawane) lekarstwo (3), doskonałe, gotowe (przygotowane, zgotowane) (4), łacniuchne (łacniuczkie) (2), najcelniejsze, namocniejsze, napotrzebniejsze, niepochybne, (nie)omylne (2), ostatnie, pewne (9), pierwsze (4), potężne, przystojne (3), skuteczne, trudne (2), wdzięczne, wieczne (4), wielkie, własne, zdrowe (2); lekarstwo choroby (na chorobę) (3), grzechu (grzechom, grzesznemu, grzesznych, dla zgładzenia grzechu, na oczyścienie z grzechu, na grzech, przeciw grzechowi) (12), krewkości, krztu, małżeństwa, modlitwy, niemocy dusznej, nieśmiertelności (2), ran dusznych (ranam, ku zleczeniu ran, na rany) (4), wiecznego żywota; lekarstwo bliźniemu, rodzajowi (narodowi) ludzkiemu (rodzaju ludzkiego) (9), wszystkim wiernym; lekarstwo przeciw mężobojstwu, przeciw pokusie (na pokusę) (4), przeciiv pożądliwości, przeciw pysze, przeciw zlości (do złości) (3); lekarstwo na gniew (6), na sumnienie [jakie], na upadek, na wrzod (przeciw wrzodowi) (3), na złe sprawy (na złego, na wszystko złe) (4); lekarstwo pomoże; do lekarstwa ochotny; lekarstwa potrzebować ((po)trzeba) (7), szukać (4), używać (4); dać ku lekarstwu; lekarstwo brać, da(wa)ć (14), mieć (5), naleźć (4), nieść, odrzucać (3), przyjąć (3), przykładać, ukazać (3), wziąć, znać (2); lekarstwem naprawować się.

Wyrażenia: »lekarstwo duszne (a. duchowne), duszy (D), duszy (G)« [szyk 15:7] (10:7:5): WróbŻołt H3; MurzHist E2v; KrowObr 95v [4 r.], 96, Tt; Leop *B4v; RejPos 75 marg; A tyc ſą duſze chorey lekárſtwá/ Pokutá y Boże Ciáło. KuczbKat 420, 420 marg; RejZwierc 133 marg, Bbb3; Owo lud sławi tego/ ktory was (S. Męcżennicy) vkoronował/ y z wielkim weſelem ſtoi około kośći wáſzych: chcąc otrzymáć błogosłáwieńſtwo / y odnieść duſzne y ćieleſne lekárſtwo. SkarŻyw 120; ReszList 164; LatHar 126, 199, 280, 647; 132; SiebRozmyśl Dv.

»lekarstwo zbawienne« [szyk 18:1] (19): Ieſliże thák ieſth/ iż popiol vtzárowány/ ieſth lekárſtwem zbáwiennym/ błogoſláwieńſthwem duſznym/ y od grzechow otzyśćienim? KrowObr 92, 92, 92v, 95v, 97v [3 r.], 98 (18); CzechEp 84.

Szeregi: »lekarstwo a agaryk« (1): też temu záſtárzáłemu wrzodowi duſznemu [...] lekárſtwá á ágáryku potrzebá. RejZwierc 60v.

»lekarstwo i miłosierdzie« (1): Iż tobiem iedno ſámemu zgrzeſzył á przewinił o moy miły Pánie/ á v ciebie też lekárſtwá y miłoſierdzya ſzukam/ á ty ſie rácż zmiłowáć nádemną RejPos 327. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»lekarstwo a opatrzenie (a. opatrzność)« (2): iż on nie prziſzedł dla wiernych/ iedno dla tich ktorzy potrzebowáli á záwżdy potrzebuią ſwiętego lekárſtwá iego á opátrzenia iego. RejPos 165, 309v.

»plastr a (albo) lekarstwo« (3): A ták ſłuchay coć tu zá plaſtr álbo zá lekárſtwo ná thę ránę twoię ten dobrotliwy Pan przykłádáć racży RejAp 31v, 132v; RejPos 327v.

»pociecha, (i) lekarstwo« (2): RejPos 226v; Toć ſą twoie cżłowiecże Chrześćijańſki poćiechy to liekárſtwá przećiwko grzechowy. BiałKaz B3v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»pomoc i (ani) lekarstwo« (2): OpecŻyw 168v; á iżbj też ſkłonność nátury ku grzechowi/ zá pomocą y zá lekárſtwem máłżeńſtwá świętego/ mogłá od grzechu być záchowána. KarnNap F3.

»lekarstwo a (i) ratunek« [szyk 1:1] (2): żadnego inſzego pewnieyſzego rátunku á lekárſtwá ná then okrutny wrzod ſwoy ználeść nie możeſz/ iedno v tego Páná ſwoiego. RejPos 327; LatHar 76.

»lekarstwo, syrop« (1): A wiernie iemu dufamy Serczę czyſte kniew [!] mamy. Toć ieſt Lekarſtwo/ toc ſyrop RejKup 12.

»uzdrowienie i lekarstwo« (1): Bo doſyć vcżynne ſpráwy/ ſą nieiákie vzdrowienia y lekárſtwá/ ktore pokutuiącemu cżłowiekowi ku złych namiętności vzdrowieniu dáne bywáią KuczbKat 225.

»lekarstwo i wspomożenie« [szyk 1:1] (2): Oznáymuye nam wolą bożą/ á okázuye krewkoſć y nyedoſtátek náſz/ ábyſmy tym chćiwyey wſpomożenya y lekárſtwá ſſukáli KromRozm II k3; HistRzym 76.

Wyrażenie przyimkowe: »dla lekarstwa« (1):
~ Szereg: »dla lekarstwa i rozgrzeszenia« (1): ktory [kapłan] tákże iáko y oni cżłowiekiem ieſt/ y grzeſznym cżłowiekiem: á ktory też ich wyſtępow ſłucháć powinien: Nie dla pośmiechu áni dla obmowy/ ále dla lekárſtwá y rozgrzeſzenia pewnego. KarnNap C4v. ~
β) Pociecha w smutku, strapieniu (34): W waſni wſzelkiey a w gniewie iako ſie maſz miec. [...] Miey przy ſobie ſpiewaki (ieſtli możeſz) gędzcze, y inſze ludzi weſołe á krotochwile cżyniące. A wſzakże to lekarzſtwo nad wſze inne: [...] tym to lekarzſtwem w cżas ſie opatrzywſzi á ſprawiwſzy FalZioł V 66, V 66; RejJóz Q4 marg; RejZwierz 22v; BibRadz I 26b marg; Naylepſzećiem lekárſtwo/ gdy co miłego ſtráćiſz/ co narychley zápomnieć. SienLek 13v; gdzie [w więzieniu] Czo dźień ſmierći ſie nádziewáiąc/ przedſię káżdy ſzuka tey drogi/ tego lekárſtwá/ iákoby cżym ſwe ſtrapione ſerce pocieſzyć mógł. GórnDworz O2v, Mm; BudBib Prov 13/17; KochTr 25; CzechEp 135; ZawJeft 20, 22, 29, 48 [2 r.]; milcżćie proſzę was/ ten wáſz wiérſz ſpiérány/ Otwarza blizny świéże/ y poruſza rány. (‒) Mychmy to zá lékárſtwo ſobie poczytáły. GosłCast 41.

lekarstwo czemu [= na co] (1): Com ſię tedy nádźiewał poćiechy od ćiebie/ To ćię ſam ćieſzyć muſzę/ zápomniáwſzy śiebie. A lékárſtwá inſzégo niewiem téy chorobie/ Ieno gdźieś zgubę ſtráćił/ tám iédź po nię ſobie. KochFr 68.

lekarstwo na co (7): RejJóz B6v marg, I5; Bo to wielkie lekárſtwo ná ſmutną chorobę/ Gdy kto ma iáką wdzyęcżną przy ſobie oſobę. RejWiz 34; RejZwierc 151, 151 v; KochTr 18; ZawJeft 27.

lekarstwo w czym [= na co] (5): RejPs 210v; Bowiem to ieſt nawiętſze lekárſtwo w załoſći Poſtanowić ſwoy vmyſł/ w beſpieczney ſtałoſći. RejJóz B6v; RejAp 135v; Są lékárſtwá w miłośći GosłCast 39, 42.

W charakterystycznych połączeniach: ciężkie lekarstwo, gotowe, najlepsze, pewne (2), pozne, pożyteczniejsze, prędkie, prożne, wielkie (4); lekarstwo chorobie (na chorobę) (2), na frasunk, w miłości, w potrzebie, na rany, na [jaką] rzecz (2), w ucisku (w ucisnieniu) (2), na umysł troskliwy, na żałość (w żałości) (2); lekarstwa czekać, pokuszać, potrzebować, szukać (2); dać lekarstwo, gotować, mieć (2); lekarstwem opatrzyć się.

Zwrot: »lekarstwo wziąć« (1): Gdy w tym ſmutny bárzo chodził/ iednemu ſię towárzyſzowi zwierzył ćięſzkośći oney ſwoiey: ktory mu rádził/ [...] áby ſię ſtym Papieżowi Grzegorzowi [...] otworzył: y od niego [...] porádę y lekárſtwo wziął. SkarŻyw 290.
Szeregi: »pociecha i lekarstwo« (1): Toć oſtátnia poćiechá y lekárſtwo náſze/ prawdą ſłowá Páńſkiego ſie rátowáć PowodPr 85.

»podpora a lekarstwo« (1): A ſą w tey ſtárośći záiſte ku wielkiey pomocy [ty nauki]/ choćia náprzećiw słábey gnuſnośći podpory á lekárſtwá ſzukamy/ álbo piecżołowliwym pracam ochłody á weſela. KwiatKsiąż F4v.

»porada i lekarstwo« (1): SkarŻyw 290 cf Zwrot.

γ) Sposób naprawienia błędów i wad (też środek zapobiegający ich powstawaniu) w życiu społecznym i politycznym narodu (25): GliczKsiąż I3v [2 r.]; BielSpr 26; Co ieſliże ná nas przyidźie/ że ſię mſzcżąc krzywdy poddánych y Rzecżypoſpolitey náſzey/ muśimy woynę podnieść/ ponieważeſmy inſzych lekarſtw [alia remedia] prozno doświadcżáli: tedy dopiero zwierzchny Rzecżypoſpolitey Pan [...] niema nie omieſzkáwáć ModrzBaz 104v, 37v, 64v [2 r.], 102, 108; Ci práwá kierowáli ku zdrowiu R.P. á te práwá ieſli rátowáć R.P. nie mogły/ vćiekáli ſię do ſrożſzego lekárſtwá/ á tego ná on czás żaden Tyráńſtwem nie zwał/ áni tego Tyráńſtwo ieſt/ co zwierżchni Pan cżyni dla Rzeczypoſpolitey zdrowia y iey cáłośći GórnRozm M3, K2; SarnStat 902, 904.

lekarstwo przeciwko czemu (1): Iuż tedy/ y to [mierny dostatek ludzi]/ y czo drugiego ktemu/ niechaiby miał pan zá iedno lekárſtwo przećiwko temu/ żeby poddáni nowych rzecży w páńſtwie zácżynáć/ ábo nowego páná prágnąć nie mogli GórnDworz Hh8.

lekarstwo na co (6): temv co złe á ſzkodliwe Rzecżypoſpolitey zámieſzánie ſwoim roſtyrkiem álbo iáką płochośćią, ktory vcżyni/ niemáſz inſzego lekárſtwá ná to [...]/ iedno tákiego wywieść ná oſtátecżne ſkaránie/ áby ſie drudzy tą winą y plagą karáli. BielSpr 26, 25v; ModrzBaz 140v; GórnRozm D3; SkarKazSej 664a, 673a.

W przeciwstawieniach: »lekarstwo ... jad (3), niemoc, szkoda, trucina« (6): Diar 70; BielKron 199; ták też y to práwo ma być pochwalone/ ktore iednákie cnoty iednákiemi zapłátámi nágradza/ á niemocam y wyſtępkom iednákiem/ iednákie lekárſtwá/ y iednákie karánia ſtanowi. ModrzBaz 70v; ReszPrz 110; Y owſzem ſeymy ktore wam były lekárſtwem ná wſzytki Rzeczypoſp: choroby w iad ſię wam obroćiły. SkarKazSej 673a, 673a marg.

W charakterystycznych połączeniach: prędkie lekarstwo (2), sroższe, stateczne; lekarstwo na choroby (domowe, Rzeczypospolitej) (2), na niemoc; lekarstwo pomoglo; lekarstwa doświadczyć, szukać; do lekarstwa uciekać się; lekarstwo brać, dać, mieć, najdować, pokazać, przyłożyć; lekarstwem zabieżeć [czemu].

b) O Chrystusie, Matce Boskiej i świętych (11): Napewnieyſze lekárſtwo Kriſtus. RejPos 327 marg.

lekarstwo czyje (5): Przydz mátko łáſki/ Zrzodło miłoſierdzia/ nędznych lekárſthwo. KrowObr 176v, 164v, 175 [2 r.], 217v.

lekarstwo na co (2): Ná zakon lekárſtwo. RejPos 179v marg; Iezuſá Chiſtuſá dał Bog lekárſtwem ná zárázę ludzką. CzechRozm *4v.

Wyrażenie: »lekarstwo zbawienne« (3): Ktoſz może ieſztze więtſze bluznierſtwo náprzeciwko/ Pánu Iezu [...] wymyſlić? Ktory on tylko ſam ieſt/ lekárſtwem zbáwiennym duſz náſzych odkupienim KrowObr 109v, 96v, 98.
a. Środki służące do pielęgnacji i ochrony ciała (7): Mącz 82a; Calep 306a; Málteria/ Kálánder bráć ná płát Szárłatny/ Tym pilnie twarz poćieráć/ będzie cżłek vdátny. Lecż ná to po Iágodach/ bárwickę świeżuchną/ Tákże ná wárgi w puſzcżáć/ z kraſą potężniuchną. [...] To ránne ieſt lekárſtwo/ lecż záś ná noc inſze PaxLiz D2v.

lekarzstwo na co (1): Też Kamphora z rożaną wodą rozpuſzcżona [...] ieſt lekarzſtwo ſilno dobre na licze/ płeć wyiaſnia y flakhi [...] z licza ſciera. FalZioł III 26a.

Ze zdaniem przydawkowym [aby (2), iżby (1)] (3): Nalepſze lekarzſtwo aby pchły niekąſały/ piołynem na każdy wiecżor ciało pocierać tak ſorowo FalZioł IV 16c; Lekarzſtwa iżby licze było czudney płci. FalZioł V 88v, V 77v.

2. Leczenie, kuracja; medicina Mącz (17): Był tedy ránion krol Izráelſki Iorám/ przeto z woyſká wyiechał ná lekárſtwo BielKron 86; Diaetica medicina, Lekárſtwo vſtáwione w yedzeniu y w piciu/ którego ſie nie godźy przeſtępowáć choruyącym. Mącz 84b; Ieſli ſye członek poruſzył/ ná ſwé mieſtce ij poſtáwić. A ku lekárſtwu bárzo ſłuży/ pokoy/ á nienaruſzáć ſye SienLek 147v, 32, 45, 95; HistRzym 17v; [niewiasta] w ſadzawce Cieplicznéy vtopić ſye chćiáłá: gdźie że iey y miáłkość/ y wody ónéy wdźięczność vtonąć nie dáłá/ po godźin kilku/ świéżſzą á zdrowſzą wyſzedſzy/ nápotym lekárſtwá kóńczyła: y ludźiém w tákichże/ y w inſzych flukſách znácznie záléćiłá. Oczko 12, 13 [2 r.], 18, 18v, 24v, 28, 28v, [43]v; StryjKron 537.
3. Nauka, wiedza, dyscyplina lekarska; medicina Mącz, Calep (12): FalZioł I 151b; [Aleksander] kxięgi ogwiazdach o lekarſtwie, o rozmaitey mądroſci wſzitki do Macedoniey wziąć kazał. BielŻyw 154; Gállenus lekarz/ ktory w lekáſtwie wiele popiſał kſiąg/ ktorych y dziś lekárze ieſzcze vżywáią. BielKron 150; Mącz 12c, 372c; SienLekAndr a3; Calep 645b; Drugie rzemięſłá ábo zabáwy ſą Liberales [...]. Iáko ieſt żołnierſtwo/ oráctwo/ [...] budownictwo/ lekárſtwo/ [...] málárſtwo. KlonFlis A2v.
Wyrażenie: »doktor w lekarstwie« [szyk 3:1] (4): Dzienne ſprawy wedlie Niebieſkich Biegow ná rok Panſki Przeſz Caſprá Goſkiego wliekarſtwiech Doctora pilnie opiſſane. Goski kt; BielKron 143v, 378, 419.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Medicina, Liekárſtwo. Mącz 212c.
*** Błędne tłumaczenie jednego ze znaczeń łacińskiego „medicamen” ‘czary'’ (1): kthorych thy nienawidziż/ przez lekárſthwá [per medicamina; przez czarnodźieyſtwá WujBib Sap 12/4]/ y offiáry nieſpráwiedliwe Leop Sap 12/4.

Synommy: 1. lektwarz; 3. medycyna.

Cf LECZENIE, LEK, LEKA, LEKOWANIE

BZ, ZCH