[zaloguj się]
[pdf]

PRZESTRZEGAĆ SIĘ (70) vb impf

sie (61), się (9).

Pierwsze e oraz a jasne, drugie e pochylone.

Fleksja
inf przestrzégać się
indicativus
praes
sg pl
1 przestrzégåm się przestrzégåmy się
3 przestrzégå się przestrzégają się
praet
sg pl
1 m -em się przestrzégåł m pers
3 m przestrzégåł się m pers przestrzégali się
f przestrzégała się m an
fut
sg pl
1 m m pers przestrzégać się będziemy
3 m będzie się przestrzégåł, przestrzégać się będzie m pers
imperativus
sg pl
2 przestrzégåj się przestrzégåjcie się
conditionalis
sg pl
2 m byś się przestrzégåł m pers
3 m by się przestrzégåł m pers bychmy się przestrzégali, bysmy się przestrzégali, by się przestrzégali
f by się przestrzégała m an

inf przestrzégać się (26). ◊ praes 1 sg przestrzégåm się (1). ◊ 3 sg przestrzégå się (6). ◊ 1 pl przestrzégåmy się (2). ◊ 3 pl przestrzégają się (1). ◊ praet 1 sg m -em się przestrzégåł (1). ◊ 3 sg m przestrzégåł się (2). f przestrzégała się (1). ◊ 3 pl m pers przestrzégali się (1). ◊ fut 3 sg m będzie się przestrzégåł (3), przestrzégać się będzie (2); będzie się przestrzégåł BibRadz, RejPos; będzie się przestrzégåł : przestrzégać się będzie RejZwierc (1:2). ◊ 1 pl m pers przestrzégać się będziemy (1). ◊ imp 2 sg przestrzégåj się (2). ◊ 2 pl przestrzégåjcie się (1). ◊ con 2 sg m byś się przestrzégåł (3). ◊ 3 sg m by się przestrzégåł (3). f by się przestrzégała (1). [n by się przestrzégało (1) cf PRZESTRZEGAĆ con impers.] ◊ 1 pl m pers bychmy się przestrzégali (4), bysmy się przestrzégali (1); bychmy LubPs, RejZwierc; bychmy : bysmy RejPos (2:1). ◊ 3 pl m pers by się przestrzégali (5). ◊ part praes act przestrzégając się (3).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI w.

1. Mieć się na baczności, być ostrożnym; praecavere Calep (5): A toć ſą przycżyny przecż ſie Pan rozmawiał z zwolenniki o tey męce ſwoiey/ y przecż był zákrył to niedowiárſtwo ich y to nierozumienie ich/ ábyś ſie też thy przeſtrzegał á miał ſie ná piecży/ á nie dał ſie nic vwodzić ſwiátu temu/ áni ſpráwam iego RejPos 67v, 52; Calep 829a.

przestrzegać się kogo (1): [Chroń ſię nieprzyiaćioł twoich/ á przeſtrzegay ſię przyiaćioł twoich. BibRadz Eccli 6/13 (Linde)]. Cf »przestrzegać się siebie«.

Zwroty: »pilnie się przestrzegać« (1): A ták moy miły brácie miey to ná bácżnośći/ Byś ſie pilnie przeſtrzegał w tákiey omylnośći. Bo wierz mi ze ſtá ieden/ kto ſie ich [czartów] vchroni/ Aż go zá iego wiárą Pan mocą obroni. RejWiz 170.

»przestrzegać się siebie« = ukrywać coś przed sobą nawzajem (1): Obu [starych] miłość opętáłá/ y niebácżna ſpráwá. Więc ſie obá w ſpolnym żalu ſiebie przeſtrzegáią/ A zápálcżywośći ſwoiey odkryć ſie ſrumáią. KochZuz A2v.

2. Obawiać się [w tym: kogo, czego (9)] (10): RejWiz 171; WDowá młoda gdy rychło iákoś zá mąż chciáłá/ Iedno iż ſie przymowek ludzkich przeſtrzegáłá. RejFig Eev; A nalepiey go [dziecko] domá do cżáſu pochowáć/ bo wżdy y rodziczow y precepthorá potroſze ſie przeſtrzegáć będzie RejZwierc 7v; y przestrzegaiąc się czego P. Canclerz perswadował. Panu Baltazarowi iego Bratu aby zludem kuniemu [staroście śniatyńskiemu] iachał. ActReg 65; [Lecż Bog wſzech ludźi ſercá widźi/ y o káżdego doległośći dobrze wie: [...] Nie przeſtrzega ſie też nikogo/ áni ſie zámyka/ gdyż ieſt nieśmiertelny BudUrzęd 32; Zbiſzek Biſkup Krákowſki ná ten cżás nie był/ bo ſie go [Spytka z Melsztyna] przeſtrzegał/ gdyż nań nawiętſzą miał waśń/ bo go klął. BielKron 1597 354 (Linde), 96].

przestrzegać się o co (1): Oznaymuyemy [...] yz prziſchedſchi do nas Wielmozny Mikolai Wolſki [...], proſil nas abiſ my mu dozwolily do vrodzonego Bernatha Prethwicza iachacz. rannego. y przeſtrzelionego [...] ku opitanyv thego tho prethficza. [...] A tho przeſtrzegaiącz sye o ſmyercz tego Prethwicza. MetrKor 61/223.

W charakterystycznych połączeniach: przestrzegać się krzywd, preceptora, przymowek ludzkich, rodzicow, świeckich przypadłości, trudności, uciskow, upadku przyszłego; przestrzegać się o śmierć; mało się przestrzegać.

W połączeniu szeregowym (1): Acż rozne á rozne fráſunki ná ten cżás muſzą ruſzáć káżdego/ bowiem ieden ſie fráſuie iż mu máłe dzyatki zoſtáną w śiroctwie w domu iego/ drugi ſie boi vpadku w goſpodárſtwie ſwoim/ drugi ſie przeſtrzega krzywd/ vćiſkow/ á trudnośći iákich od ſwiátá tego. RejPos Ooo3.

Zwrot: »niebezpieczeństwa przestrzegać się« (1): a wybawiwſſy nas racz łaskawie kazac doprowadzic nas do oney ziemie w ktorey iuſz zadnego nie beſpieczenſtwa przeſtrzegac ſie nietrzeba. RejPs 56v.
Szereg: »bać się (a. obawiać się) a (i) przestrzegać się« (2): ktory [Herod] ácż był pogánin/ ále wżdy gdy ſłyſzał o ſpráwach y o náukach tego to ſwiętego cżłowieká [Jana Chrzciciela]/ tedy piſze Ewányeliſtá/ iż ſie go bał/ á przeſtrzegał ſie go we złych ſpráwach ſwoich/ wiedząc go być cżłowiekiem ſwiętym. RejPos 320; Bogći prawdźiwy nie ieſt iáko cżłowiek/ ktoryby ſię miał odmieniáć y nie cżynić tego co kiedy wyrzekł vſty ſwymi. Nie ieſt też bez mocy/ żeby mu ſię kogo obáwiáć y przeſtrzegáć trzebá CzechEp 204. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
W przen (1): Acż ſie znaydą co przedſię będą dawać ſznupki. Ale wierna myſl záwżdy ieſt tey beſpiecżnośći/ Ze ſie máło przeſtrzega ſwieckich przypádłośći. RejWiz Cc3.
3. Wystrzegać się, unikać; caveri PolAnt [w tym: kogo, czego (37)] (39): Day vſtam mym by wymyſłow ludzkich nye mowiły/ Ale áby ſłow ſwyętych twych záwżdy pilne były/ Bocyem ſie záwżdy przeſtrzegał złego káżdey drogi LubPs D3v, V6 marg; Bo Pan s ſwoiey dobroći nikogo nie ſądzi/ Aż ſam kto dobrowolnie od niego zábłądzi. Gdyż dał rozum y duſzę w zacney roſtropnośći/ Aby ſie przeſtrzegáłá márnych wſzetecżnośći. RejWiz 169v; PRzitym tego ktory ieſt mdłym w wierze/ prziymuycie (marg) To ieſt/ przyłączayćie ku ſobie nierzkąc ábyſćie dla ledá przycżynki mieli ſię przeſtrzegáć towárzyſtwá iego. (–) BibRadz Rom 14/1; A ieſli mię od niego [przyjaciela] podka co złego/ ktokolwiek o tym vſłyſzy będzie ſię go przeſtrźegał [cavebit ab illo]. BibRadz Eccli 22/30, Deut 18 arg; A iżby wiedzieli á vcżyli ſie iáko ſie máią przeſtrzegáć rzecży tych prziſzłych y káżdego niebeſpieczeńſtwá ich RejAp AA7v, BB8; RejPos 129v, 186v [2 r.], 302, 322v; áby vſtáwicżnie wędrował po głowie á po rozmyſle ſwoim/ á rozſądki ſobye w niey powoli rozmyſlne cżynił y rozmierzał/ ták iż czo ma być ſłuſznie pogániono áby pogánić vmiał á thego ſie przeſtrzegał. RejZwierc 21; á kto záwżdy myſli weſołey á beſpiecżney/ ten záwżdy może rzec iż błogoſłáwionego á wolnego żywotá vżywa/ gdy ſie ktemu ieſzcże będzie przeſtrzegał wſzetecżnych bieſiad á ſwowolnych ludzi/ tylko iż będzie żywotá ſwego vżywał z vććiwemi/ s pomiernemi/ á cnotą á rozumem ozdobionemi ludźmi. RejZwierc 74, A6, A6v [2 r.], 12v, 57, 68v (11); Tego we dnie y w nocy, ábyś ſię przeſtregał [!] [errata zmienia: wyſtrzegał] Przykázuięć CiekPotr 19; Toć ſą Charybdes, to Scylle domowe/ Y Polſkie Syrtes y ſzkopuły owe Co ſię ich trzebá/ vchodząc przygodźie/ Przeſtrzegáć w wodźie. KlonFlis F3.

cum inf (2): Ale ſnadź nie dla nich Ewányeliſtá ſwięty zoſtáwił ty tho ſłowká w piſmie ſwoim/ iż go pytáli kuſząc go/ iedno dla nas nieboracżkow ná potym: ábychmy ſie przeſtrzegáli kuśić Páná Bogá ſwoiego. RejPos 230; iż obacżiwſzy go w tym vpornego á niedbáłego może ſie przeſtrzedz/ áby mu nie dał nicz ná ſobie wyłudzić/ á od prawdy ſie vwieść/ y towárzyſtwá z nim mieć iuż ſie też przeſtrzegáć będzie. RejZwierc 83.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze z zapowiednikem: tego; zaimek względny (2), żeby (1)] (3): áby oni niebożąthká vznawſzy á obacżywſzy ſproſność grzechu thego á tey márney ſpráwy/ przeſthrzegáli ſie ná potym tego/ co ieſt przykrego á przemierzłego przed Máyeſtatem ſwiętym iego RejPos 200; RejZwierc [283]; BYwáią téż w Stáwiéch álbo w Sadzáwkách Póniki/ którémi Wodá z Stáwu ginie/ ták/ że iéy nigdy nie przybierze [...]. A ták tu o tym nápiſzę kródko iákobyś ſye tego miał przeſtrzégáć/ żebyś Póników w Stáwiéch álbo w Sadzawkach miewał. Strum O.

W charakterystycznych połączeniach: przestrzegać się bluźnirzow, grzechow, łakomstwa (2), marnych (złościwych) spraw (2), marnych wszeteczności, postaw a obleśnych sprawek białychgłow, pychy (2), rzeczy przyszłych i niebezpieczeństwa ich, rzeczy szkodliwych a niepoczciwych, stolice ludzi obłudnych, swowolnych ludzi, towarzystwa [czyjego] (2), wad a przymiotow przyrodzenia człowieczeństwa, wszeteczeństwa, wszetecznych biesiad, (omylnych a fałszywych) wymysłow i nauk świata (2), złego, zwyczajow pogańskich; słusznie się przestrzegać; przestrzegać się na potym (3).

W połączeniu szeregowym (1): Ale tá ich ſławá bárzo ſmierdząca ieſt/ á práwie iedno pocżćiwym ludzyom ná przykład zoſtháwiona/ áby ſie onemi márnemi ſpráwámi ich brzydzili á zá nie ſie wſtydáli/ á pilnie ſie tákich márnych ſpraw ich przeſtrzegáli/ ktore ony wſzemu ſwiátu ohydziły/ oſzkárádziły/ y w złej ſławie zoſtáwiłj. RejZwierc 23.

Zwrot: »pilnie się przestrzegać« (5): A iż záwżdy zá nic ma cżłeká złośćiwego/ A pilnye ſie przeſtrzega towárzyſtwá yego LubPs D2v, B; ANo y pogáńſcj krolowie nie máiąc nic iedno cnotę przed ocżymá/ tedy ſie tego wſzetecżeńſtwá záwżdy pilnie przeſtrzegáli. RejZwierc 47, 23, 56v.
Szeregi: »karać się i przestrzegać się« (1): iż [Platon] bárzo rad pátrzał ná ty ſwowolne á wſzetecżne krotofile á ſpráwy ludzkie/ to ſie im vſmiawſzy á nádziwowawſzy záſię to powoli diſcipułum przyſzedſzy rozważał iáko to ſą rzecży zelżywe á ſproſne/ á pocżćiwemu nieprzyſtoyne/ áby ſie s tego karáli/ á ná potym ſie tego przeſtrzegáli. RejZwierc 17.

»przestrzegać się a omijać« (1): (marg) Kto w dym wlezie dymem ſmierdzi. (–) A ták poććiwy cżłowiek y tego dymu/ y tego błotá káżdego ſłuſznie by ſie przeſtrzegáć á omijáćby miał/ czoby mu było nie przyſtoynego RejZwierc 91v.

a. Zabezpieczać się na przyszłość, zapewniać sobie coś [ze zdaniem dopełnieniowym] (1): To wszyćko tam Rzeczpospolita ukazała kancelaryji a przestrzegając się tego, aby z wielem osob o to kiedy z więtszem zatrudnieniem czynić nie musiała, poruczyli jej tego strzec a pilnować Diar 73; [A włodzimirskie, łuckie, bełskie, chełmińskie, brzeskie państwa do dwu lat nienaruszone, przy litewskich książętach zostawił, albowiem się przestrzegał, by mu na przeszkodzie nie byli, gdyby się do gruntowania czego inszego udał. StryjPocząt 259].
4. Dokładać starań, uważać na coś, dbać o coś; custodire PolAnt [zawsze ze zdaniem dopełnieniowym; w tym z zapowiednikiem: tego (4); (a)by, iżby; z zaprzeczonym orzeczeniem (6)] (8): Abowiem to pociechá ieſt w káżdey przygodzye/ Gdy ſie więc ieden dowie o drugiego ſzkodzye. A potym ſie przeſtrzega/ by vchodził tego/ A zową więc tákiego iście ſzcżęſliwego. RejWiz 158v; Poznáć też to iáko ſie tego przeſtrzegáć/ áby go [Boga] nie gniewáć. RejPos 139v; A przeto ty ſłowá ſwięte tego to Páná náſzego [Nápiſano ieſt/ iż dom moy dom modlitwy ieſt wezwan/ á wyſcie z niego vcżynili łotrowſką iaſkinią etc.] ſą tu naprzod wſpomienione/ ábychmy ſie vmieli przeſtrzegáć/ iżbychmy iemu obudwu tych domow nie zgwałćili á nie plugáwili żadnemi wymyſły ſwiátá tego/ á nie cżynili mu z nich łotrowſkiey iáſkinie. RejPos 194v, 84v, 119v; Przeſzłe dobrze pámiętáy á vmiey ſię karáć/ Ludzkimi przygodámi á o to ſię ſtáráć. Byś iáko nie doświadcżył vpadku moiego/ A nie przyſzedł nań głupie przeſtrzegay ſię tego. CzahTr C4.
Zwrot: »przestrzegać się napilniej (a. z pilnością)« [szyk zmienny] (2): A przethoż przeſtrzegayćie ſie z pilnośćią ábyśćie miłowáli Páná Bogá wáſzego. BibRadz Ios 23/11; WujJudConf 139v.
5. Stosować się do czegoś, postępować, zachowywać się zgodnie z czymś [czego] (3): RejAp 125; Tákże y pocżćiwy cżłowiek/ [...] niechże ſie łamie á ma vſtáwicżną burdę z niecnotámi márnemi ſwiátá tego/ á niech ie tępi/ niſzcży/ á záciera kędy może/ á s ſiebie niech inym piękny przykład dawa/ [...] áby ſie ini tákże tego przeſtrzegáli. RejZwierc 23v.
Szereg: »i nadziewać się i przestrzegać« (1): oznaymić im [Pan zwolennikom] racżył/ y ná potym wſzytkim wiernym ſwoim/ tyſz náuki y tyſz rozmowy ſwoie ſwięte/ ná piſmiech ku pámiątce wiecżney zoſtáwiwſzi/ ábychmy ſie też thego wſzytkiego y nádzyewáli y przeſtrzegáli/ co ieſt tym ſwiętym ludzyom w oſobie wiernych wſzythkich iáſnie znáć dano y opowiedzyano. RejPos 316.
6. Brać przykład odstraszający, uczyć się na czyichś błędach [zawsze w przysłowiu i nawiązaniu do niego] (4):

przestrzegać się z czego (1): Ale gdy piſmá cżytaſz/ rozważay ſobie ſkąd maſz y pociechy w niebeſpiecżeńſtwiech ſwoich bráć/ á z onych ſtráſzliwych przygod ktore ſie nád złośćiwemi działy iáko ſie maſz przeſthrzegáć/ y iáko ſie maſz ſpráwowáć/ iákobyś ich záwżdy vchodził/ á iákobyś záwżdy był w obronie á w opiece Páńſkiej RejZwierc 198v.

przestrzegać się czym (3): KTo chcze prżecżyſc wſzak niewadźy Bo więcz ludźie barżo radzy Z czudżych ſie ſzkod naprawuią A cżo gorſze odmietuią A gdzie czo lepſzego znaią Przy tym radſzey żoſtawaią (marg) Dobrze ſie cżudzemi ſzkodami prżeſtrzegać (–) RejJóz A3; HistAlHUng A3; RejPos 196v.

7. Obserwować, badać, brać za temat rozmyślań (1):
Zwrot: »przestrzegać się dobrze [za czym]« (1): ſtrzeż więc tego rácży. Byś ſobie lekce nie kładł ták nieprzyiaćielá/ [...] Dokąd go nie bacżyſz. Poważay go ſobie/ Pokładáiąc z pilnośćią ná ſtronie więc obie. Y przeſtrzegay ſię dobrze zá przemyſłem iego/ Pátrz byś iáko nie popadł nieſzcżeśćia iákiego. CzahTr I3.

Synonimy: 2. obawać się, obawiać się; 3. chronić się, ochraniać się, wiarować się; 6. kazać się.

Formacje współrdzenne cf STRZEC.

Cf PRZESTRZEGANIE, PRZESTRZEGANIE SIĘ

MP