[zaloguj się]
[pdf]

CHRONIĆ SIĘ (185) vb impf

sie (139), się (46).

W inf: chro- (12), chro- (3); chro- ForCnR, KochCn, SarnStat; chro- OrzQuin (2); chro- : chró-. Mącz (9 : 1); w pozostałych formach: chrón- (11), chron- (10); chrón- KochPieś, KochFrag, GosłCast; chron- OpecŻyw, KochPs, KochProp, ZawJeft (2), SarnStat (2); chrón- : chron- Mącz (7 : 2), KochPhaen (1 : 1).

Fleksja
inf chronić się
indicativus
praes
sg pl
1 chronię się
3 chróni się chrónią się
praet
sg pl
1 m chroniłem się, -m się chronił m pers
2 m m pers -ście się chrónili
3 m chrónił się, chróni(e)ł się m pers chrónili się
f chróniła się m an
fut
sg pl
3 m chronić się będzie m pers
n subst chronić się będą
imperativus
sg pl
2 chr(o)ń się chr(o)ńcie się
3 niechaj się chróni niech się chrónią
conditionalis
sg pl
1 m m pers byśmy się chrónili, by my się chrónili
2 m byś się chrónił m pers byście się chrónili
3 m by się chrónił m pers by się chrónili
n by się chróniło subst by się chroniły
con praet
sg
1 m bych się był chrónił

inf chronić się (43). ◊ praes 1 sg chronię się (4) [w tym; -e (1)]. ◊ 3 sg chróni się (28). ◊ 3 pl chrónią się (14). ◊ praet 1 sg m chroniłem się, -m się chronił (4). ◊ 3 sg m chrónił się (11), chróni(e)ł się (1); -ił: -(e)ł LibMal (1 : 1). f chróniła się (2). ◊ 2 pl m pers -ście się chrónili (1). ◊ 3 pl m pers chrónili się (2). ◊ fut 3 sg m chronić się będzie (2). ◊ 3 pl subst chronić się będą (1). ◊ imp 2 sg chr(o)ń się (24). ◊ 3 sg niechaj się chróni (1). ◊ 2 pl chr(o)ńcie się (10). ◊ 3 pl niech się chrónią (1). ◊ con 2 sg m byś się chrónił (1). 3 sg m by się chrónił (8). n by się chróniło (1). ◊ 1 pl m pers byśmy się chrónili (2) GliczKsiąż, ArtKanc, by my się chrónili (1) RejPs. ◊ 2 pl m pers byście się chrónili (1). ◊ 3 pl m pers by się chrónili (7). [subst by się chroniły.] ◊ con praet 1 sg m bych się był chrónił (1). ◊ part praes act chróniąc się (14).

Sł stp s.v. chronić, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Wystrzegać się, stronić, unikać; uchylać się; cavere, fugere, vitare Mącz, Calag, Cn; declinare, fugitare, se sub- trahere Mącz, Cn; abscedere, aversari, decedere Mącz; abhorrere, defugere, devitare, discavere, refugere, subterfugere Cn (174): Fugitant omnes hanc provinciam, Nikt ſie tego vrzędu/ álbo rzeczy nie chce podyąć/ wſziſci ſie chrónią. Mącz 138c, 38c, 138c; SarnStat 477.

chronić się kogo, czego (154): Chroń ſie cżłowieká łżywego/ Szkodneć towárzyſtwo iego BierEz F4v; Mądryćiem ſie chroni tego/ Kto vmyſłu dwoiſtego. BierEz S3v, Iv, K, M, Mv, M2v, Rv; OpecŻyw [34]v; ForCnR E2v; Ten tak ſie ſlońca chroni, iż też dzieci ſwoie z gniazdem około krza za cieniem obnoſi albo obwłocży FalZioł IV 25d; chroń ſie oracżow y ludzi ſtarich FalZioł V 52; miley ſię chroń y nie oblapiay iey nieiako. FalZioł V 52, I 53d, 116d, V 65v, 94v; BielŻyw 31; Gdyż zaſię glupiego każdy ſie chroni á brzydzi. GlabGad A5; gdyż każdy z nas kthemu ciągnie aby thrzymał rzecż dobrą á zaſię chronił ſie rzecży złey. GlabGad L8v, A5, I, Iv, M; March3 V7; RejPs 124v; y thak dlugo ſzye poznanya chronyl aſch do tharaznyeiſzego poymanya LibMal 1552/168, 1544/87v; LudWieś B5v; KromRozm I B3v; Prácuy ná końſkich nogach chroń ſie prożnowánia BielKom C6v, C4v; GliczKsiąż E3, K4v, K5v [2 r.], K6, L5, N5, P; LubPs Gv marg, V6, Y2 marg; zwłaſzczá gdy ten kto kogo zámorduie/ záwżdy ſye Práwá chroni GroicPorz n4, n4v; Leop Iob 19/17, Iac 4 arg; OrzList d2v, g4; BibRadz Ps 17/4, Eccli 27/24, 32/19, II 90c marg, 2.Tim 2/22; Miod iedz/ a chron ſie zimnego. Goski A6 [idem SienLek 43]; áby ſie ludzye chronili złośći ná ſwiecie BielKron 3v; roſkazał im/ áby ſwe kápłany vpomináli/ coby ſie miernie/ poććiwie záchowáli/ [...] pijańſtwá/ nierządnych niewiaſth/ thego ſie chronili BielKron 219; proznowánia ſie chroń BielKron 258; y ieſt náſzych doſić miedzy imi łotrow/ co też chronią ſie robot BielKron 262, 5, 123v, 153v, 171v, 200 (14); KochSat B3; E conspectu meo abscedebat semper, Chronił ſie żáwżdy oblicznośći moyey. Mącz 43d; Lucifuga, Który ſie świátłá chróni Mącz 139a, 16b, 41d, 44a, 57d, 78b (13); OrzQuin Q2, Q4v; Prot B, D2v, D3v; Winá ſye chroń SienLek 43; chronic ſye trzebá wilgich á chłodnych pokármow SienLek 48; tegoż záwżdy á częſto pożyway: chroniąc ſye rzeczy źimnych SienLek 88v, 7, 10v, 14, 15v, 30 (22); RejPos 261v; BielSat B4, C; RejZwierc 53; BielSpr 2; WujJud ktv; RejPosWstaw [1433]; BudBib Eccli 29/20; PaprPan E3, H, Cc3; ModrzBaz 131v; Calag 31b; KochPs 56; Ocżu ludzkich pánny chronić ſię máią SkarŻyw 341 marg, 284, 440; CzechEp [413]; NiemObr 86; KochPhaen 23; ReszList 178 [2 r.]; KochPieś 19; ArtKanc M19v; BielRozm 14, 16; KochProp 11; PaprUp L3; ZawJeft 28, 47; KochCn B3; KołakSzczęśl C; WujNT Mar 8/15, Rom 16/17, l.Tim 6/11, 2.Tim 2/22, s. 738, 2.Tim 3/5; SarnStat 1235; CiekPotr 18; CzahTr H2; GosłCast 15; KlonFlis Ev; Są też y drudzy ludźie/ ktorzy dla gnuſnośći Więźniámi ſię Więc cżynią/ chroniąc ſię dźielnośći. KlonWor 53; [Za wielką tedy przyczyną pán Chriſtus i ſłudzy iego/ owieczki ſwé przeſtrzegaią aby śię takowych zdradziec chroniły MurzNT 30].

chronić się od czego (3): FalZioł V 46; a on ſzyą pothem od dolſka chronyell LibMal 1551/160; BudBib Eccli 29/10.

chronić się z czego (1): OBrzezuią twe święte/ Pánie/ ciáło/ By ſtąd/ ludzkiemu poddáne ſię sſtáło/ Zakonu tegoż/ by wolą pełniło/ Z poſłuſzeńſtwá ſię nigdźie nie chroniło. GrabowSet Kv.

chronić się przed kim (2): Vmyslnieście ſie chrónili przed Ceſárzem/ álbo oblicznośći Ceſárskiey. Mącz 78b; KochPhaen 11.

cum inf (7): Kożdyćiem się draźnić chroni/ Kto nátychmiaſt krzywdy broni. BierEz O3v; LudWieś B3v; RejJóz L5; BielKron 54; Mącz 57d; SienLek 107v; NiemObr 25.

Ze zdaniem dopełnieniowym [żeby (2) aby (1)] (3): GliczKsiąż Ev; NiemObr 86; Abowiemem ſię nie chronił/ żebych wam nie miał oznáymiáć wſzelkiey rády Bożey. WujNT Act 20/27.

W charakterystycznych połączeniach: chronić się białych głow (3), (od) człowieka (4), grzechu (2), ludzi (11), niewiast, obcowania (2), obliczności (2), oczu ludzkich (2), pobożności (2), prace (2), prożnowánia (2), roboty (4), [cum attrib] rzeczy (6), słońca (4), swaru (2), wina (2), złości (4).

Przysłowie: Kto ſie chroni wilká/ rad ſie ſtyka zelwem. March3 V7.
Szeregi: »chronić się, (i) bać« (2): tych ſye oni chronią y boią. OrzList d2v; ZawJeft 47.

»strzec (a. wystrzegać) się, (a, i) chronić (się)« [szyk 4 : 3] (7): GliczKsiąż N5, P; Periculum mihi est ab eo, quem ipse armavi, Muſzę ſie ſtrzedz á chronić/ tego/ któregom ſam wſpomogł. Mącz 16b; Caveo, Strzegę ſie/ Chronię ſie. Mącz 41d; Pietatem cavere, Strzedz ſie/ Chronić ſie pobożnośći. Mącz 41d; Co napilniey wſzyſtkich ſye lekarſtw mocnych ſtrzedz a chronić trzebá. SienLek 37; Chronić się Wyſtrzegáć [śię]. Vitare, cavere. Calag 507a.

»(nie) chronic się ani (i) uchodzić« (2): cżłowyek [...] zá młodu ku temu zwycżáić ſie ma/ áby ludzi ſie nye chronił/ áni od nich yáko koń boyáźliwy nye vchodził. GliczKsiąż K5v, E3.

2. Kryć się; abdere Mącz (11): Abowiem złego dłużniká [...] mógł by nigdy nie wyſzpiegowáć/ gdy by ſye iuż chronił vchodząc ná ſye przezyſkow GroicPorz q2; Mącz 92a; Mnie/ wſzetecżnie kázáć/ po gorách ſię chronić GrabowSet G2.

chronić się czego (1): Pod wyſokiego drzewá gáłęźiámi w chłodzie/ Południowego ſłońcá gorącośći/ ſnádnie Chroniłá ſie WisznTr 12.

chronić się od czego (4): RejPos 312v [3 r.]; Vſtáwiamy tedy/ iż gdy kto [...] bywa pozwan/ á nie ſtánie/ y od ſądu niepoſłuſznie ná Roku ſobie náznáczonym chronić ſie będźie SarnStat 691.

chronić się z czym (2): i nikt się z tym nigdy nie chroni, co dobrze uczyni DiarDop 100; GliczKsiąż B4v.

W charakterystycznym połączeniu: chronić się od nawałności (3).

Szereg: »kryć się a chronic się« (3): á będzye iáko mąż kthory ſie kryie od wiátru/ á chroni ſie od nawáłnośći RejPos 312v, 312v [2 r.].
W przen [przed czym] (1): Iego porząkiem [!] Láto Wioſnę góni/ A czuyna leśień przed Zimą ſie chroni. KochFrag 16.

Synonimy: 1. bać się, stronić, strzec się, uciekać, wiarować się, wystrzegać się; 2. chować się, kryć się, zataić się.

Formacje pochodne: schronić się, uchronić się; pochraniać się.

Cf CHRONIĄCY SIĘ, CHRONIENIE, CHRONIENIE SIĘ

MM