[zaloguj się]
[pdf]

PILNOWAĆ (388) vb impf

o oraz a jasne.

Fleksja
inf pilnować
indicativus
praes
sg pl
1 pilnuję pilnuj(e)my
2 pilnujesz pilnujecie
3 pilnuje pilnują
praet
sg pl
1 m pilnowåłem, -em pilnowåł m pers
3 m pilnowåł m pers pilnowali
f pilnowała m an
n subst pilnowały
fut
sg pl
1 m pilnować będę m pers będziem(y) pilnować, pilnować będziemy
2 m będziesz pilnowåł, pilnować będziesz m pers
3 m będzie pilnowåł m pers pilnować będą, będą pilnować
imperativus
sg pl
1 niech pilnuję pilnujmy
2 pilnuj pilnujcie
3 niechże pilnuje, niech będzie pilnowåł niechåj, niech pilnują
conditionalis
sg pl
1 m bym pilnowåł m pers bychmy pilnowali, bysmy pilnowali
2 m byś pilnowåł m pers byście pilnowali
3 m by pilnowåł m pers by pilnowali
f by pilnowała m an
con praet
sg pl
2 m byś był pilnowåł m pers
3 m by był pilnowåł m pers by byli pinowali
impersonalis
praet pilnowåno
participia
part praes act pilnując

inf pilnować (94). ◊ praes 1 sg pilnuję (17). ◊ 2 sg pilnujesz (1). ◊ 3 sg pilnuje (37). ◊ 1 pl pilnuj(e)my (4). ◊ 2 pl pilnujecie (2). ◊ 3 pl pilnują (27). ◊ praet 1 sg m pilnowåłem, -em pilnowåł (2). ◊ 3 sg m pilnowåł (30). f pilnowała (2). ◊ 3 pl m pers pilnowali (22). subst pilnowały (2). ◊ fut 1 sg m pilnować będę (1). ◊ 2 sg m będziesz pilnowåł (3), pilnować będziesz (1); będziesz pilnowåł KołakSzczęśl; będziesz pilnowåł : pilnować będziesz Strum (2:1). ◊ 3 sg m będzie pilnowåł (2). ◊ 1 pl m pers będziem(y) pilnować (4) BudBib, SarnStat (3), pilnować będziemy (1) WujNT; ~ będziemy (4) WujNT, SarnStat (3); będziem (1) BudBib. ◊ 3 pl m pers pilnować będą (1) SarnStat, będą pilnować (1) KołakSzczęśl. ◊ imp 1 sg niech pilnuję (1). ◊ 2 sg pilnuj (30). ◊ 3 sg niechże pilnuje (1) PaxLiz, niech będzie pilnowåł (1) HistLan. ◊ 1 pl pilnujmy (1). ◊ 2 pl pilnujcie (10). ◊ 3 pl niechåj, niech pilnują (3). ◊ con 1 sg m bym pilnowåł (1). ◊ 2 sg m byś pilnowåł (7). ◊ 3 sg m by pilnowåł (9). f by pilnowała (2). ◊ 1 pl m pers bychmy pilnowali (2) RejPos, GosłCast, bysmy pilnowali (1) BibRadz. ◊ 2 pl m pers byście pilnowali (4). ◊ 3 pl m pers by pilnowali (16). ◊ con praet 2 sg m byś był pilnowåł (1). ◊ 3 sg m by był pilnowåł (1). ◊ 3 pl m pers by byli pinowali (1). ◊ impers praet pilnowåno (2). ◊ part praes act pilnując (40).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Zajmować się czymś, poświęcać się czemuś; attendere PolAnt, Vulg, JanStat, Cn; intendere PolAnt, JanStat, Cn; studere Mącz, Modrz; vacare Mącz, Calep; navare, operam dare Mącz, Cn; servire Mącz; curare, excolere Modrz; indulgere Mącz; assidere Cn (77): Navo, Pilnuyę/ przikłádam pilnośći/ przicziniam ſie. Mącz 242d, 471d; Przyiáciele zábitego/ abo ſyn/ ábo brát/ vczyni proteſtatią ná mężoboyce/ y położy complices śiłá/ ludźi dobrych/ y namniey nie winnych. [...] A ći niebożętá z wielką ſwą ſzkodą pilnowáć muſzą. GórnRozm Iv; Calep 1098b.

pilnować czego (70): ListRzeź w. 11; RejWiz 161v; CHłop niegdy od gromády/ pilnie coś ſpráwował/ Woyt co inſzego mowiąc/ nic go nie pilnował. RejFig Ee3v; A Kápłáni ſynowie Aaronowi ſłużą Pánu / y Lewitowie pilnuią vrzędu ſwego. BibRadz 2.Par 13/10, 1.Par 23/4, 24; BielKron 330v; Culturae servire, Orániny á goſpodárſtwá pilnowáć. Mącz 388c, 388d, 423b, 443c; SienLek 183v; RejZwierc 20v, 54, 158; Sloſárze też ſwego pilnowáli rzemioſłá BielSpr 9; WujJud 143; BudBib 2.Esdr 13/10, Ier 29/8; BudNT 1.Tim 1/4; CzechRozm 63, 159v, 223; więcey tańcow niżli poważnych ſpraw pilnował ModrzBaz 23v, 91v, 120v, 143v; SkarJedn [d9]; Zmłodośći náuki pilnował SkarŻyw 297, 55, 291, 300, 334, 371 (9); CzechEp 91 marg; KochFr 49; Calep 621a, 844b; GostGosp 8, 56, 100, 166; OrzJan 49, 50; WujNT Act 6/4, 1.Tim 4/13, Hebr 7/13; REfferendarze náſzy tylko ſkarg á nie ſądów/ wedle Státutów Króleſtwá/ pilnowáć będą SarnStat 324, 39, 310, 482, 557, 944, 1247; KlonKr C2; SkarKaz 44b, 421a; KlonFlis H4; KlonWor 15. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, »swego, spraw swoich pilnować«.

[pilnować na co: on od Páná napozniey odchodźił/ á narániey przed inymi ná ſłużbę pilnował. HistFort A7; iż źle trzymáli o Bogu/ pilnuiąc ná báłwány [attendentes idolis; iż podawſzy ſię báłwánom źle o Bogu rozumieli BibRadz; gdyż źle o Bogu rozumieli/ pátrząc báłwánów WujBib]/ y przyſięgáli nieſpráwiedliwie Leop Sap 14/30 (Linde); GębMemor 192.]

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (3); zaimek względny] (4): FalZioł V 24; CzechRozm 97; Záś gdy káżdy pilnuie tego co ná iego vrząd należy/ tedy śię ſpráwy rychley y lepiey odpráwuią ModrzBaz 25v; NiemObr 52.

W przeciwstawieniach: »pilnować ... omieszkać, pozostawić, [zaniedbywać]« (2): tobie Ceſarzu świeckie páńſtwo y woyſko zlecone ieſt: tegoſz ty pilnuy. á ſpráwy kośćielne páſterzom y doktorom pozoſtaw. SkarŻyw 300, 371; [Biádá którzy cytry/ ſkrzypiec/ [...] po bieſiádách/ kędy biés ſiada/ pilnuią/ á ſłużby Páńſkie zániedbywáią. JanSyjon Q4].

W charakterystycznych połączeniach: pilnować baśni, biesiady (2), czytania, dworu, gospodarstwa (5), grabarki, jazow, jeziorek, kozery, modlitwy (2), najazdu, napominania, nauki (4), nierządow, niewiast nierządnych, obrządkow, ognia, kościelnych plotek, posług domowych, posługowania domu pańskiego (2), powinności swych, praktyk swoich, rzeczy (cielesnej, lekkiej, samej) (4), rzemiosła swego, sądow, skarg, służby zakonnej, snow, spasi, spraw (potrzebnych, poważnych, sejmow koronnych) (3), stawow, szkod, tajemnic, tańcow, urzędu (13), usługowania słowa [Bożego], wolej ojcowskiej, rodzajowych wywodów; pilnować barzo, czujnie, pobożnie, wedle statutow, wielce, więcej.

Zwroty: »pilno pilnować« (1): Ktemu baba ma pilno pilnować czo przyſluſza ku łacznemu porodzeniu FalZioł V 24.

»swego, spraw swoich pilnować« [szyk zmienny] (3:2):GroicPorz 1v; CzechEp 64; GostGosp 8; [prosimy was] ábyśćie ſpokoynymi byli/ á káżdy ſwey ſpráwy pilnowáli [et ut vestrum negotium agatis]/ y rękámi ſwemi robili WujNT 1.Thess 4/11; Wnet nápomniony [Kazimierz] iął pilnować [!] ſwego, Y dwakroć Miſtrzá poráził Pruſkiego. KlonKr E4v.

Szereg: »pilnować i dosyć czynić« (1): Sędźiowie Ziemſcy [...] niech pilnuią vrzędów im należących: y ſámi przez śię niech im doſyć czynią. SarnStat 557.
W przen [w połączeniu z rzeczownikiem konkretnym symbolizującym czynność] (3): Ano ſnadź było lepiey pilnowáć motyki. RejWiz 161v; KRólowa do mſzéy chćiáłá/ ále Kápellaná Domá nienáleźiono/ bo pilnował dzbaná. KochFr 49; Dobrze gdy zoná pilnuie kądziele KlonKr C2.
Przen (2):

pilnować czego (1): Dziwné ſą twé táiemnice/ których myśl pilnuie KochPs 184.

cum inf (1): Oſtrzeyſzy nád náoſtrzoną Brzytwę ięzyk twoy/ pilnuie Nieprawdę zmyśláć ſzaloną SzarzRyt A4.

2. Starać się, zabiegać; attendere PolAnt, JanStat, Cn; studere PolAnt, Modrz; agere Modrz, Cn; intendere JanStat, Cn; ducere rationem, instruere, promovere Mącz; ferre Modrz (56):

pilnować czego (38): Y mądry gdy dom buduie Co rychley końcá pilnuie. RejRozpr F4v; Diar 84; Rationem commodi ducere, Pożytku ſwego pilnowáć. Mącz 347a, 234c, 423a; Strum O4, P2v; ModrzBaz 131; SkarJedn 122; iam cżłek proſty y nie náto wyſadzony/ ſam tylo ſwego zbáwieniá pilnuię/ á teſz náuki nie mam. SkarŻyw 165, 334, 573; OrzJan 58; WujNT 1.Petr 4 arg; VotSzl E3v; SkarKazSej 658a, 665b. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

[pilnować o czym: Haec cum ita ſint tanto magis te aduigilare aequum eſt To gdy ták ieſt tem więcey czuy ábys o tym pilnował. TerentMatKęt M3v.]

cum inf (1): PIlnuyćie ſpráwiedliwośći wáſzey nie cżynić przed ludźmi BudNT Matth 6/1.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (20); aby, by, żeby (32), jakoby (3), zaimek względny (1)] (36): FalZioł +2; RejPs 83, 163; Diar 73; GliczKsiąż E2v, L6; RejWiz 156v; Pilnuy tego abyś ſię ſtáwił doświádcżonym Bogu robotnikiem BibRadz 2.Tim 2/15; BielKron 225v; SienLek 152v, 184; GórnDworz Q4v; RejPos 204v; RejZwierc 51, 109v, 129, 158; Chorążowie wſzyſcy [...] tego nawięćey pilnowáli/ iákoby woyſko głowne w cáłośći iáko máćicá ſtało w ſpráwie ſwey nie poruſzone BielSpr 14v; MycPrz I [D]; Strum D2, K2, N4, O4, P2v; CzechRozm 100v; á nawięcey tego pilnowáć/ żeby to mieyſce/ ile może być/ od wſzytkich powiátow rowno leżáło ModrzBaz 93, 35v, 111; Oczko 19v, 33v; ReszPrz 128; SarnStat 462; CiekPotr 21; PaxLiz B, C2; Może tobie Axámit/ ćienki Atłas płużyć/ Tego pilnuy by ſię nań mąż nie chćiał zádłużyć. ZbylPrzyg Bv.

W połączeniu szeregowym (1): á on [człowiek zacny] nie myſli ni o cżym inym iedno żeby ſie we wſzytkim podobał [białej głowie]/ pilnuie/ zábiega/ vlata/ z náſzcżyrbieniem zdrowia GórnDworz Bb5.

W przeciwstawieniu: »pilnować ... zaniechać« (1): Politycy dźiśieyſzy/ [...] náucżáią pánow y krolow: áby [...] tylo docześnego pokoiu y dobrego mienia poddánych ſwoich pilnuiąc/ zbáwiennych potrzeb ich zániecháli. SkarKazSej 658a.

W charakterystycznych połączeniach: pilnować końca, królestwa Pana Boga, łupu, dobrego mienia, społecznej miłości, modlitwy, docześnego pokoju, porządku w kościele bożym, pospolitego [= dobra], pożytkow swoich (2), rządu, rzeczy [czyjej] (2), dobrej sprawy, zbawienia (2), zgody; pilnować iście, napirwej, co rychlej, ustawicznie; trzeba pilnować (5).

Zwroty: »[w czym] pilno pilnować, pilnem staraniem pilnować« = studiosissime intendere JanStat (2): [nieprzyjaciele] Dziwną nienáwiſćią á pilnem ſtáránim pilnuią tego/ áby gdzie mogli vćiſnąć mnie RejPs 163; SarnStat 260.

»ustawiczną robotą pilnować« (1): Florian ſwoiego wielkiego nakładu, nie telko nie litował, Ale też vſtawicżną robotą ſwą około tego tako pilnował, Iakoby na ſnadniey/ na lepiey/ [...] ty Polſkie kxięgi ozdobił FalZioł +2.

Szeregi: »mieć się na pieczy i pilnować« (1): Trzebá ſie tedy myeć ná pyecży/ y owſſem pilnowáć/ áby rodzicy dobrem powodem ſtawáli ſie dzyecyom ſwym. GliczKsiąż E2v.

»pilnować i przestrzegać« [szyk 2:1] (3): ReszPrz 128; VotSzl E3v; Awo záwſzem pilnował y przeſtrzegał tego Bym cię niezáfráſował oycá ſwego nigdy. CiekPotr 21.

»pilnować a starać się« (1): A ták tu pilnuy/ tu ſie ſtáray/ ábyś ſie tymi cnemi pánienkámi [cnotami]/ thák iákoś ſłyſzał/ iáko Dawid oną Sunánitką obłożył RejZwierc 129.

»pilnować a strzec« [szyk 1:1] (2): poruczyli jej [kancelaryi] tego strzec a pilnować aby ona nic przećiwnego prawu [...] nie wydawała Diar 73; BielKron 225v.

3. Strzec, bronić, chronić; attendere Mącz, Vulg, Cn; observare Calep, Cn; asservare, invigilare, vigilare Mącz; custodire PolAnt (45): Bo to vrząd náſz niewieśći/ Dzyatecżki rodzić w boleśći/ Káżdey godziny pilnowáć/ Kto ie chce dobrze wychowáć BielKom G3v; MIła pokorá iedźie á pokóy piáſtuie/ Wożnicá boiaźń woźi ze wſzech ſtrón pilnuie KochMRot C2; Calep 717a.

pilnować kogo, czego (34): RejPs 48v; (nagł) Stani. Odrowąż [...] (–) Sławy ſwey s pocżćiwoſcią/ nawięcey pilnował. RejZwierz 51v; Mącz 444b, 496a, b; HistLan B2v; RejPos 341v; RejZwierc 271; BudBib Eccli 34/18; BudNT Mar 6/21; CzechRozm 72; Anyołom ſwoim każe ćię pilnowáć Gdźiekolwiek ſtąpiſz KochPs 139; Oſobliwie niemocnych bráćiey pilnował y o chorobách ſię ich pilnie pytał SkarŻyw 333, 184, 333, 352; Náſzá rzecż/ wam pieniądze dáć A wáſzá/ grobu pilnowáć. MWilkHist B3v; CzechEp 113 [2 r.]; NiemObr 50; PudłFr 19; GostGosp 10, 82; OrzJan 56; WujNT Act 20/28; SarnStat 456; WitosłLut A3; KlonKr D2; A wozow y okopow ſtrzelcy pilnowáli. KmitaSpit A4v, B2v; CzahTr Fv; SzarzRyt A4. Cf pilnować [komu czego], kogo w czym, »jako oka pilnować«.

pilnować czego [= przed czym] (3): Máią też bydź náznácżeni kiedy gore/ ktorzyby złodźieyſtwá pilnowáli GostGosp 144, 102; Straż vſtáwnie pilnuie naiázdu iákiego KmitaSpit B.

pilnować około czego (1): A páſterze ná on cżás byli w oney kráinie kthorzy pilnowáli á ſtrzegli cáłą noc około trzody ſwoiey. RejPos 18.

[pilnować komu czego: á on [pijany] we błoćie leży/ chodźić niemoże/ á pśi mu gęby pilnuią. BiałPos 199.]

pilnować kogo w czym [= przed czym] (1): Dydo będąc s tego [z zabójstwa męża] żáłośćiwá/ chciáłá ſie wielekroć zábić á z mężem w iednym grobie leżeć/ ále iey w tym pilnowano. BielKron 75.

pilnować nad czym (1): Cżemuſz nie cżuieſz? cżemuſz nie pilnuieſz nád tym domem ſwoim RejPos 346.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Gdy ſie też iuż powietrze zaymie/ ten vrząd co domá zoſtawa ma pilnowáć/ áby od vmorkow nie łupiono GostGosp 146.

W połączeniach szeregowych (3): Mącz 496b; RejZwierc 101; Ciężar tákże dómowy ſpółeczny námá Teraz w méy niebytnośći muśi niéść ſámá [żona]: Strzegąc w domu porządku/ wáruiąc ſzkody/ Dźiatek lichych pilnuiąc/ zakłádów zgody. KochPieś 52.

W charakterystycznych połączeniach: pilnować borow, braciej niemocnych, bydła, chorągwie, dusze (2), dziatek (dzieciny) (2), granicy, grobu, krola, lasow, ludzi pobożnych, łożka, okopow, rządu, (ktorej, czyjej) rzeczy (2), Rzeczypospolitej, sławy, wozow, zboreczku, złodziejstwa; pilnować około trzody; pilnować z dzieciństwa; pilnować nad domem swoim; pilnować najwięcej, na wszem, obyczajem nie widomym, ustawnie.

Zwrot: »[kogo, czego] pilnować jako (źrenice) oka« [szyk zmienny] (2): RejPos 341v; Borow/ láſow/ iáko oká ták ma pilnowáć GostGosp 12.
Szeregi: »czuć, pilnować« (1): RejPos 346 cf pilnować nad czym.

»pilnować a (i) strzec« [szyk 4:1] (5): RejPs 48v; RejPos 18, 341v; Pilnuy y ſtrzeż bárzo duſze twey CzechEp 113, 113. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (3): o błogoſłáwionaſz to opátrzność/ iż ieſzcże thu nas nędznych robacżkow ſtrzeże á pilnuie/ [...] nie inácżey iáko źrzenice oká ſwego RejPos 341v.
Fraza: »oko (pańskie) pilnuje [kogo]« (2): RejPs 48v; Ocży páńſkie pilnuią tych ktorzy go miłuią [Oculi Domini super amantes eum] BudBib Eccli 34/18.
4. Doglądać; observare Modrz, Cn; intendere JanStat, Cn; tendere JanStat; assidere Cn (38): Strum F, Fv; á ták kędy cżego potrzebuie náuká/ niechay Vrzędnicy pilnuią. GostGosp 154.

pilnować czego (32): GroicPorz zv; HistLan C3v; Pilnuy polá ktore żną BudBib Ruth 2/9; A potrzébá tego pilnie temu ſtrzédz kto Wági pilnuie/ áby óni dwa co Synwagę trzymáią nie opuśćili wagi. Strum B2v, E4, F; Plewidłá pilnowáć bárzo/ nietylko w ogrodźiech/ ále y w zbożu GostGosp 102, 46, 144, 165; Podźielili ſię ſzátámi moimi: á o ſukienkę moię/ los puśćili. A śiedzący pilnowáli go. LatHar 700; SarnStat 17, 44, 337, 369, 382, 558, 764; CiekPotr Bv. Cf pilnować czego w czym, Ze zdaniem dopełnieniowym.

pilnować czego w czym (1): Z ſtrony myńce/ trzebá ná bacżeniu mieć/ y cáyg/ y wagę/ y kſtałt poſpolity. Pirwſzych dwu rzecży nieledá iáko poznáć/ y niepilnuią tego w máłych pieniądzách ModrzBaz 34v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (12); aby, gdyby, żeby (15), zaimek względny (1)] (16): DiarDop 102; Pilnuyćież thego gdy przyidźie ten poſeł żebyſćie drzwi zámknęli BibRadz 4.Reg 6/32; A niech iuż hauſknecht będzie wſzytkiego pilnował/ Cżego iedno pan ociec tuby potrzebował. HistLan C3v; á pilnuy tego áby wſzyſcy równo w ſtáwie źiemię bráli. Strum E4, B3, C, C2, E3v, F (8); StryjKron 400; GostGosp 42; SarnStat 44, 342, 361.

W charakterystycznych połączeniach: pilnować cła, młodzieży, plewidła, robot (3), swej rzeczy (2), wagi, wszytkiego (2); pilnować [czego] w małych pieniądzach.

Szeregi: »mieć na pieczy a pilnować« (1): Vrzędnik rządny/ Stáwy/ Táráſy/ Młyny/ Cżopy/ Vpuſty/ Pogrodki/ to ma mieć ná piecży/ á cżáſu ſwego pilnowáć/ popráwiáć w pogody. GostGosp 68.

»przestrzegać i pilnować« (1): A tego wſzytkiégo [porządku na sejmie walnym] przeſtrzégáć y pilnowáć máią ſłudzy Ich M. pánów Márſzałkow/ którym to poruczą SarnStat 17.

5. Trzymać się czegoś, postępować zgodnie z czymś, nie odstępować, przestrzegać czegoś; attendere PolAnt, JanStat, Cn; intendere PolAnt, Vulg, Cn; observare Modrz, Vulg, Cn; sapere PolAnt, Vulg; custodire Vulg; studere Modrz; servare PolAnt (115): Ktory dniá pilnuie/ Pánu pilnuie á ktory dniá nie pilnuie/ Pánu nie pilnuie BibRadz Rom 14/6; WujNT Rom 14/6, s. 568 marg.

pilnować kogo (2), czego (101): RejPosRozpr c4; Diar 34, 71, 83; Leop Gen 26/5; A tákie ſtárzy ludzye/ Philozophy zwáli/ Co ſie ſtrzegli wykrętow/ cnoty pilnowáli. RejZwierz 85; Ptaſzkowie łączą ſię z ſobie rownemi/ tákżec też y prawdá przyłącza ſię ku thym ktorzy iey pilnuią. BibRadz Eccli 27/9[10], Rom 14/6 [2 r.], Hebr 2/1, II 120c marg, 2.Petr 1/19; BielKron 94; Prot A4v; Iednoby ſie trzebá pilnie pytáć/ Mądrze pływáć á brzegu ſie chwytáć/ A pilnowáć ſwoiey powinnośći RejAp Cc8v; GórnDworz Z7; RejPos 65v, 145v; RejZwierc 271; RejPosRozpr 44; BudBib Deut 8/11, Ier 6/19; Strum F; BudNT 2.Petr 1/19; Ktorego przedſięwźięćia Dáwidowego/ á nie przekłádu ſiedmdzieſiąt tłumácżow/ pilnuiąc Piſarz liſtu do Hebreow/ nie z Bogiem też ſámym ále z ánioły cżłowieká przypodobywa CzechRozm 52, 23v, 33, 59, 68v, 71v (20); ModrzBaz 68; Hárdźi ná mię fałſzem idą/ ia twych praw pilnuię KochPs 182, 181, 184, 185, 186; SkarŻyw 306, 484, 509, 570; CzechEp 11, 12, 13 [2 r.], 25, 85 [2 r.] (12); NiemObr 13, 100; KochFr 9; KochMRot B3v; GórnRozm F4 [2 r.]; PaprUp D3; KołakSzczęśl C2, C2v, C3; WujNT Rom 14/6, s. 568 marg, Gal 4/10, s. 661; SarnStat 172, 381, 383, 628, 1162 (7); SiebRozmyśl A2v; PowodPr 27; SkarKaz 311b; CzahTr K; ZbylPrzyg ktv; SzarzRyt A3v. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

pilnować około czego (1): kto tu zá żywotá ſwego prácuie/ robi/ á pilnuie około ſwiętey woley iego [Pana] RejAp 177v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (10); zaimek względny (9), aby, by (3), że (1)] (13): Wolę tego pilnowáć zá żywotá ſwego/ Co mię może ozdobić iáko poććiwego. RejZwierc 271; gdy w nie [w Tatary] prędko vderzy/ wnet ſie z nowu ſpráwią ná iedno kiwnienie bicżem [...] á to przeto iż tego pilnuią iáko ktory w ſwey ſpráwię [!] ſtać ma/ á iáko znák ſtárſzy vkaże. BielSpr 8v; Wiernym tylko tego pilnowáć potrzebá/ áby przy wezwániu ſwym ſtátecżnie ſtali. CzechRozm **6, 191, 256; Snadź náſzy Solomeńſcy lepſzy [niż król Egiptski] przykład dáią/ bo iednego nie kilku bogow wyznawáią/ Tego ná wſzem pilnuią iák roſkazáć racżył PaprPan C3v; ModrzBaz 9; bo ácz tego pilnuią drudzy/ że póki Xiężyc rośćie/ wody bywáią ćiepleyſzé Oczko 29v; CzechEp 115, 116; WerGośc 245; WujNT Act 8/6, Hebr 2/1.

W połączeniach szeregowych (5): RejAp 177v; A któryby tego Dekretu chowáć/ dźierżeć y pilnowáć niechćiał [servare, tenere, et ad illud attendere nolet JanStat 192]/ [...] tedy my przećiwko tákowéy ſtronie [...] mamy bydź SarnStat 172, 381, 383, 1106.

W przeciwstawieniu: »pilnować ... wzgardzić« (1): Poſłuchay ziemio/ oto ia przywiodę złe do ludu tego/ owoc myśli ich/ że ſłow moich nie pilnowáli/ áni zakonu mego/ lecż nim wzgárdzili. BudBib Ier 6/19.

W charakterystycznych połączeniach: pilnować Chrystusa Pana, cichości, cnoty (3), czasow (2), dekretu, dni(a) (7), ksiąg Mojżeszowych, miesięcy, nabożeństwa (3), nauki (3), obrządkow służby, obrzezki, pobożności (4), poczciwości, pokoju, pomiarow, poruczeństwa, poselstwa ojca niebieskiego, zakonnego postanowienia, postępkow chrześcijańskich, swojej powinności, powołania swego (2), praw(a) (4), prawdy, proroka, przekładu, przykazania (4), rokow (3), rozkazania (bożego) (4), (wszytkich) rzeczy (2), sądow, słowa (Bożego) (5), spraw poczciwych (chrześcijańskich) (2), sprawiedliwości (2), szczyrości, świadectwa, tegodniow, (pańskich) ustaw (4), wezwania [czyjego] (2), wiary (2), wolej (Pana Bogu, ojcowskiej) (9), wymysłow, wyrokow (2), zakonu (4), zgody; pilnować około świętej wolej [Boga]; pilnować Panu (4); pilnować z chucią, z rozkoszą, uczciwie, wielce, tym więcej (2); pilnować w sercu, na wszem; pilnować (po)trzeba (5); nie chcieć pilnować (2).

Szeregi: »pilnować i pełnić« (1): Abráám ſpráwiedliwy/ iż woley y roſkazánia Bożego pilnował y pełnił ono/ był ták błogosłáwiony od Bogá KołakSzczęśl C3.

»przestrzegać a pilnować« (1): Namową ſwoią y ſłodkim ięzykiem boiazń Boſką w poddáne ſwe wmawiał/ zá ktorą im wſzytko ſzcżeśćie od Páná Bogá obiecował/ gdyby przeſtrzegali vſtaw iego/ á pilnowáli wſzytkich obrządkow ſłuſzby iego SkarŻyw 484.

»słuchać a pilnować« (1): rozmyſlay/ co to ieſt zá roſkoſz ſłucháć á pilnowáć ſłow Páńſkich RejPos 65v.

»pilnować i używać« (1): iednák też przedśię pod iednym białym orłem y pod iednym zbroynym rycerzem żywiąc/ [...] ſpokoynie wiáry ſwey y nabożeńſtwá pilnowáli/ y vżywáli. CzechEp 13.

»nie pilnować i lekce ważyć« (1): możec ſię y to tráfić/ że kto nie pilnuiąc práwá/ y lekce ie ſobie ważąc/ máiętność tráći/ á potym zábije onego co pilnował práwá/ y wygrał GórnRozm F4.

»pilnować i (abo) zachowywać« (2): ſąd ten ſámemu Pánu nalezy ieſliż then dobrze ábo źle cżyni pilnuiąc ábo záchowywáiąc dźień iáki BibRadz I 90c marg, II 120c marg.

W przen [czego] (1): ábyſmy boiąc ſię/ ich przykłádem oſtrożnieyſzy byli/ pilnuiąc w tych ćiemnośćiách rozumow ludzkich/ świátłośći piſmá ś. od niego ſię nie vchyłáiąc/ áni odſtrzeláiąc NiemObr 100.
Przen [czego] (1): Bogáctwá cnocie máło przyſługuią/ Więcey ſwey woley z roſkoſzą pilnuią. RejZwierc 227.
6. Obserwować, zwracać uwagę; attendere Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, Calep, Cn; observare Vulg, PolAnt, Modrz, Cn; intendere PolAnt, Cn; habere in oculis Cn (57): BudBib Ier 6/17; Strum Q4v; y ábyś pilnował/ gdy przyśięże ná ſzkody/ któré ztąd ma. SarnStat 1248, 828, 1245, 1246; y ſam pan gdy z domu odchadzał/ [...] To nam właſnie co y ty w té ſłowá roſkazał: Bychmy tu przed pokoiem wſzyſcy pilnowáli/ A co páni roſkaże/ wſzyſtko ſpráwowáli. GosłCast 16.

pilnować kogo, czego (11): Leop Lev 8/35, 4.Reg 21/6; BielSpr 67v; BudBib Ier 6/17; Trzebá przyzwycżáić do tego żołnierze/ áby znákow ktore Hetman dawa/ pilnowáli ModrzBaz 111v, 56v; BielSjem 32; Prometheus [mieszkał]/ [...] prży gorże bárżo wyſokiey Caucaſus názwáney/ áby tym bárźie (kust) żiey (–) obrotow niebieſkich pilnował ná oney gorże GórnRozm N3v; GostGosp 140; KołakSzczęśl Cv; SarnStat 476.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Tego więcey pilnuyćie/ boć ná tym zależy/ Iáko nieprzyiaćielſkie woyſko wielkie leży. BielSjem 32.

W charakterystycznych połączeniach: pilnować głosu trąby, kiwania głowy abo rąk, latania ptaszego, obrotow niebieskich, pola, postawy, słow, starszego wodza, strażej pańskiej, znakow (2).

Szeregi: »pilnować i mieć oko« (1): Ze ten [rzeżymieszek] ná kradźież dybie: ſzpieguie oczymá Wſzystkie kąty: tym bárźiey chce mi ſię pilnowáć, Y będę miał nań oko. CiekPotr 67.

»(nie) pilnować i (nie) patrzać« = attendere et aspicere JanStat [szyk 1:1] (2): Ieśli bowiem żeglarze nie będą pátrzáć ná świátłość Niebá/ y pilnowáć znákow onego/ w niepewnych biegách będą ſię tułáć. KołakSzczęśl Cv; SarnStat 1247.

a. Brać pod uwagę, przywiązywać wagę; naśladować; aucupari Mącz; custodire PolAnt (15): Attendo, Baczę/ pilnuyę, rozumiem. Mącz 444b; BudBib Is 34/1; Calep 112a.

pilnować kogo, czego (8): Leop Zach 1/4; Pilnuy ſtátecżnego/ á przypátruy ſię ſzcżyremu BudBib Ps 36/38[37], Ps 85/6, Prov 7/24, Is 28/23; CzechEp 6; Pilnuy ſámego śiebie y náuki: trway w tych rzeczách. WujNT 1.Tim 4/16. Cf pilnować kogo w czym.

pilnować kogo w czym (1): tegoż [Pana] pilnuy w ſwiętych náukach á poſtępkoch iego/ á nigdy nie zbłądziſz od tey ſwiętey á iáſney ſwiátłośći iego. RejPos 339.

pilnować na co (1): Aucupari [...], Pilnowáć ná słowá/ y ná włáſność słów. Mącz 19c.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): O wy wſſyſtcy kthorzy idziećie drogą/ pilnuyćie/ á przypátrzćie ſie/ ieſliże ieſt boleść iáko ieſt boleść moiá Leop Thren 1/12.

W charakterystycznych połączeniach: pilnować głosu prośby, Jezusa Chrystusa, nauki, powieści (ust [czyich]) (2), samego siebie, statecznego, walki, pilnować na słowa; pilnować [kogo] w świętych naukach.

Szeregi:»pilnować a przypatrzyć się« = attendere et videre Vulg (1): Leop Thren 1/12 cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

»pilnować i rządzić się« (1): á chce tego po mnie żebym walki tylko iego/ y ſyná też iego miłego Iezuſá Chriſtuſá pilnował/ y wedle niego ſię rządźił CzechEp 6.

»(nie) pilnować a (i, ani) słuchać (a. posłuchać, a. usłyszeć, a. wysłuchać)« = attendere et audire Vulg, PolAnt [szyk 3:3] (6): Leop Zach 1/4; Wysłuchay Iehowo modlitwę moię/ á pilnuy gloſu prozby moiey [Ausculta Domine orationem meam et intende voci deprecationum mearum]. BudBib Ps 85/6; Tedy mowili ktorzy ſię boią Iehowy/ káżdy do blizniego ſwego/ y pilnował Iehowá á vſłyſzał BudBib Mal 3/16, Deut 27/9, Prov 7/24, Is 28/23.

b. Czekać na stosowny moment; captare Mącz, Cn; venari Mącz (13): Mącz 483c; Prozno złoſny prácował/ Lecż/ ptáſznikowi rowien/ co ſtáwiáiąc Sieći/ długo pilnował/ A gniewem opływáiąc/ Do dom ſię wroćił GrabowSet 13.

pilnować czego (5): BibRadz Dan 13/15; Ktoby ie [Tatary] chćiał gromić albo poráźić/ w ten cżás nalepiey tráfiáć ná ich Woyſko gdy ſie w zagony rozeydą/ [...] może ich docżekáć po iednemu kto tego pilnuie. BielSpr 67v; ModrzBaz 115v; Swiádomám ia ieſt morzá/ y portu Włoſkiego/ Dobry y zły ma przyiazd/ lecż cżáſu pewnego. Ktory kiedy nádeydzie/ roſpuśćiſz ſwe żagle/ [...] Roſkaż chocia mnie cżáſu pilnowáć tákiego PudłDydo B4v. Cf »pogody nie pilnować«.

pilnować na co (3): Capto, Pilnować ná co yákoby onego przes chytrość mogł doſtáć. Mącz 35b, 483c; [Widzę] Kśięnią vmárłych/ która ią [Ferytową żonę] pod niſką Ziemię ma dowiéść: á práwie wczás przyſzłá/ Pilnuiąc ná ten dźiéń/ kiedy ma vmrzéć. KochFrag 45.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: aby (1), kiedy (1)] (2): Rádzę ráczéy pilnuyćie/ kiedy owo w nocy Żoná wſtawſzy od ćiebie/ do inſzégo kroczy. PudłFr 37; SkarKaz 7b.

W połączeniu szeregowym (1): Yáko cżłowyek goſpodarny gdy ſie ma wolą w dobro zápomoc/ długo pilnuye/ cżęſto nye doſypya/ vſtáwicżnye rok od roku prácuye/ á nigdy nye przeſtawa/ áni ſwyęći GliczKsiąż M8v.

Zwrot: »pogody (nie) pilnować« = (nie) szukać okazji [szyk zmienny] (1): [Rzymianie] kiedyby byli wſzelákich do walcżenia pogod niepilnowáli [nisi opportunitatum omnium belli gerendi observantissimi fuissent]/ żadnym ſpoſobem by byli ták dobrze ſzcżęśćia ſwego nie vżyli. ModrzBaz 112v; [bo ze wſzech ſtron trwogi wielkie miáłá [Pospolita Rzecz] Od roznych nieprzyiaćioł/ ktorzy pilnowáli Pogody/ áby ſzkodę iáką vdziáłáli. ZbylDroga Hv].
c. Czyhać, captare Mącz, Cn; videre PolAnt; imminere Cn [w tym: kogo, czego (7)] (9): Tedy Abſálom roſkazał ſłużebnikom ſwoim/ áby pilnowali Amnoná BibRadz 2.Reg 13/28; Wittellius pilnował Iáncżárow áby ie przełomił BielKron 314v; Wiém żeby mię pśi przedśię twoi pilnowáli: Bych ſye vkładł/ wnetby mi gębę vlizáli. KochPieś 21; ActReg 128.

pilnować na kogo (2): Captare aliquem, Na kogo pilnowáć/ Podchwytáwáć. Mącz 35b; SkarŻyw 459.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): zátáiłá ſię [zakonnica Tobija] w domu iednym/ v bramy oney Kámeliey/ pilnuiąc nań [na św. Bernarda] gdzieby ſię obroćił. SkarŻyw 459.

W połączeniu szeregowym (1): nie vtrapi oná [ Wenera] Nikogo, iedno tego kto ſię iey ſam poda: Tych prágnie, tych pilnuie, tych łudzi zdrádliwie, Tych odwodzi pochlebſtwem ſwym od rády zdrowęy [!]. CiekPotr 17.

W przen (2): Powinni/ krewni/ wſzyścy mnie wzgardzáli/ A ná mą háńbę/ ſtraż ſwą rozſadźáli [!]/ [...] Nieprzyiaćiele/ głowy pilnowáli GrabowSet R2.
Zwrot: »pilnować ścieżek [czyich]« (1): Ná to ſwą pilność wſzytkę obroćili/ Bezbożni ludżie [!]/ áby mię hydźili. [...] przeto śćieżek mych pilnuią/ Mnie przeſpieczeńſtwá nic nie zoſtáwuią. SzarzRyt B.

Synonimy: 1. obchodzić się, obierać się, patrzać, patrzyć; 2. baczyć, doględać, dopatrować, naglądać, nawiedzać, opatrować, opatrzać, patrzać, patrzyć, przepatrować, przestrzegać, przystrzegać, rządzić, sprawować, starać się, strzec; 3. czuć, strzec; 4. baczyć, doględać, dopatrować, dozierać, patrzać, patrzyć, przestrzegać; 5. chować, pełnić, strzec, zachowywać; 6. baczyć, patrzać, patrzyć, podstrzegać.

Formacje współrdzenne cf 1. PILIĆ.

Cf PILNOWANIE, PILNUJĄCY, 1. PILOWAĆ

MN