Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OPATRYWANY

Następne hasło: OPATRZAĆ SIĘ »

OPATRZAĆ (54) vb impf

o jasne. ◊ W inf oba a jasne. ◊ W imp -på-. ◊ W pozostałych formach -på- (25), -pa- (11); -på- GliczKsiąż (6), RejWiz (2), BielKron (8), BiałKat, RejPosRozpr (3), WierKróc, BielSen, BielSjem; -pa- Leop, BibRadz, Mącz, BielSpr (2), ReszHoz, SarnStat; -på- : -pa- OpecŻyw (1:2), ModrzBaz (1:2).

Fleksja

indicativus
inf	opatrzać
praes
	sg	pl
1	opatrzåm
2	opåtrzåsz
3	opåtrzå	opåtrzają

praet
	sg		pl
1	m	-m opatrzåł	m pers
1	f	-m opåtrzåła	m an
2	f	-ś opatrzała	m an
3	m	opatrzåł	m pers	opåtrzali

imperativus
	sg	pl
2	opåtrzåj	opåtrz(a)jcie

conditionalis
	sg		pl
3	m	by opåtrzåł	m pers	by opåtrzali
3	f	by opåtrzała	m an

impersonalis
con		by opatrzåno
participia
part praes act		opåtrzając
inne formy
fut pl 1 - opatrzać będziemy; fut pl 3 - opatrzać będą

inf opatrzać (8). ◊ praes 1 sg opatrzåm (1). ◊ 2 sg opåtrzåsz (1). ◊ 3 sg opåtrzå (8). ◊ 3 pl opåtrzają (2). ◊ praet 1 sg m -m opatrzåł (1). f -m opåtrzåła (1). ◊ 2 sg f -ś opatrzała (1). ◊ 3 sg m opatrzåł (4). ◊ 3 pl m pers opåtrzali (8). ◊ fut 1 pl opatrzać będziemy (1). ◊ 3 pl opatrzać będą (1). ◊ imp 2 sg opåtrzåj (1). ◊ 2 pl opåtrz(a)jcie (1). ◊ con 3 sg m by opåtrzåł (2). f by opåtrzała (1). ◊ 3 pl m pers by opåtrzali (7). ◊ impers con by opatrzåno (1). ◊ part praes act opåtrzając (4).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVIII w. s.v. opatrzyć.

Znaczenia

1. Sprawować nad kim, nad czym opiekę, dbać o czyjeś dobro, o czegoś dobry stan, czuwać nad kim, nad czym (24)
2. Zaopatrywać w celu zaspokajania czyichś potrzeb; obdarzać (20)
- a. Wynagradzać, zapewniać dochód zapłatę (3)
3. Zapewniać to, co potrzebne (5)
4. Zapobiegać (2)
5. Patrzeć, dostrzegać; rozważać, rozpatrywać (3)

1. Sprawować nad kim, nad czym opiekę, dbać o czyjeś dobro, o czegoś dobry stan, czuwać nad kim, nad czym; adiuvare PolAnt; curare Modrz; providere JanStat [kogo, co] (24): OpecŻyw 88; A tak iuż naprżod idzcie a tam mię czekayćie Oſly/ muły y inſze rzecży opatrzaycie RejJóz Ov; GliczKsiąż D3v, M7; RejWiz 71v, 77; nád rzemięśniki co winnice opráwiáli y ine goſpodárſtwá opátrzáli BielKron 95v; Byli też Wiátores/ co drogi opatrzáli. Byli Monetárij/ co myńcę ſpráwowáli. Byli Kápitales/ co więźnie opatrzáli. BielKron 119v; Co zá myſli was nádchodzą [...] ábyſmy co gwałtownie mieli pocżynáć z wdową/ [...] co ieſt przećiw Bogu/ ktory kazał wdowy ſiroty/ y niewinne dzieći opátrzáć BielKron 311, 119v; BiałKat 133v; BielSpr 9; RejPosRozpr c4; Bo kto chce o Rzecżypoſpolitey dobre ſtáránie mieć/ ma y wſzytki cżęśći iey opátrzáć/ y więtſze cżęśći ná więtſzem bacżeniu mieć ModrzBaz 99; BielSjem 19.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze: aby] (3): panna mariá ij tam ij ſam biegala opátrzaiątz aby niebyl niedoſtatek/ ale aby wſſytko bylo rządem ſwym OpecŻyw 40v; ConPiotr 31; IZ Kośćiół Boży iáko mátká dobra ma opátrzáć/ áby vbodzy/ którym nie máią z kąd rodźice nákłádáć/ mieli ſie gdźie vczyć SarnStat 199.

W połączeniu szeregowym (1): [nauczyciel] vmyſl yego tedy mu opatrza/ chędoży/ przybyera. GliczKsiąż N5v.

Szeregi, »chować, opatrzać« (2): SeklKat Q3v; Przeto nye dobrze cżynyą oni rodzicy kthorzy ſyny ſwe ſámopás puſſcżáyą [...] yákoby ich oycámi nye byli/ á one áż do ſámego ſkonánya á pogrzebyenya/ chowáć/ opátrzáć nye byli powinni. GliczKsiąż O3.

»opatrzać i doglądać« (1): áby rodzicy [...] płodu ſwego nie zámięſzkawáli/ ále owſzem ile by nawiętſza potrzebá okázowáłá/ żeby opatrzáli y doglądáli. GliczKsiąż A3.

»opatrzać i pomagać« (1): á iżby thy Zydy ktorzy ſię wroćili zwięźienia opátrzáli y im pomagáli [ut adiuvent eos] BibRadz 3.Esdr 6/28.

»opatrzać i wspomagać« (1): boć pan Bog każdego ſprawiedliwie opatrza y wſpomaga WróbŻołt tt8v.

2. Zaopatrywać w celu zaspokajania czyichś potrzeb; obdarzać, providere JanStat [kogo, co] (20): Ciebie ij twégo námilſſégo ſyna Iezuſa/ pilniem żywil/ ij wſſędzie opatrzál/ ij tobiem z nábożenſtwe^m ſlużyl. OpecŻyw 185; MiechGlab *2v; á tamże mieſzkaiąc jałmużny dawał ſirotki opatrzał y ſprawował ſtan ſwoy. BielŻyw 87; BielKron 76v, 288.

opatrzać z czego (2): á ſtego [co dadzą kościołowi] ty ktorzy wparafygi potrzebuią zakladaly á opatrzaly/ y ſlugy koſcielne ſtego żywyly. SeklKat Q3v; BielKron 99.

opatrzać czym (10): Ty ſuknye ktoremi opatrzaſz ſyná ſwego/od molow pobucżnyeyą GliczKsiąż F4, E7v; Zoſtáwił też Romulus ſobie iednę cżęść/ s ktorey opatrzał żywnoſcią bożnice y ſługi ich. BielKron 99, 74v, 166v; Vſługowáły niemocnym/ á z Martą były goſpodynią Páná Kryſtuſową/ cżłonki Páná Kriſtuſowe wiernie á pilnie żywnoſcią opatrzáiąc. RejPosRozpr c2v; ReszHoz 126; BielSen 11; SarnStat 388, 425.

opatrzać czym [= za pomocą czego] (1): Nie bráć nic gdy nie p⟨otrzeba⟩ Ieſzcże hoynie ſwego chlebá/ Miedzy potrzebne vdzyeláć/ A ſwą hoynoſcią opátrzáć RejPos A2v.

a. Wynagradzać, zapewniać dochód zapłatę [kogo, co] (3): Cżeladź ſwą dobrze opatrzay/ Potrzeby iey rządne daway BierEz F4v; BielSpr 47v; STAd że bátzni Krolowie ſtan ten opatrzali/ Dignitárſtwá/ ſtároſtwá záwſze im dawáli. WierKróc Av.

3. Zapewniać to, co potrzebne; consulere, providere Modrz [w tym: co (4)] (5):

opatrzać według czego (1): Caſtelląn onego powiatu wktorem ludzie cziągną ma pilnie opatrzać według ſtatutu ktorego ma bydz yſtothnie wypełnienie wewſſithkiem. ConPiotr 32.

Zwrot: »potrzeby opatrzać« (4): drudzy [...] ſwoie/ y domownikow ſwych potrzeby/ iáko mogą opatrzáią [necessitates... sustentant]. ModrzBaz 37v, [38], 123; ReszList 168.

4. Zapobiegać (2):

opatrzać co (1): natura opatrzaiąc to vcżyniła aby one po iednym iaiu w ſobie noſiły dla zbytniego obciążenia. GlabGad H6v.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): ModrzBaz 108 cf Szereg.

Szereg: »opatrzać abo zabiegać« (1): A Pańſka rzecż ieſt/ co nawięcey ſtáráć ſię o to/ niedoſypiáć/ á opátrzáć/ ábo zábiegáć [providere] temu áby ſię żadne krzywdy niedźiały ModrzBaz 108.

5. Patrzeć, dostrzegać; rozważać, rozpatrywać; considerare Vulg; discipere Mącz (3): Discipio, Pilnie oglądam/ obaczam/ opatrzam/ y tám y ſám oczy wrażam. Mącz 405d; [I opátrzali oni nie pobożni ludźie y w práwo y w lewo/ á nie mogli poznáć ieden drugiego dla gęſtych ćiemnoſći FlawHist 61].

opatrzać co (1): Vprzeymy á cżłowiek niewinny káżdemu ſlowu wierzy: ále dowćipny ábo chytry/ opátrza kroki ſwoie. Leop Prov 14/15.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): RejPosRozpr c2v cf Szereg.

Szereg: »opatrzać i wywiadować się« (1): Atheńcżykowie ty ktore poſyłáli do miaſt [...] áby pilnie opatrzáli y wywiádowáli ſie co ſie w ktorym dzieie/ zwáli Biſkupmi á strożmi. RejPosRozpr c2v.

Synonimy: 1. baczyć, chować, doględać, opiekać się, opiekować się, pieczołować, pilnować, pomagać, sprawować, starać się, strzec; 2. dać, karmić, posilić; 3. starać się, zapewnić; 5. baczyć, obaczać, oględać, postrzegać.

Formacje współrdzenne cf PATRZYĆ.

Cf OPATRZAJĄCY, OPATRZANIE, OPATRZANY