[zaloguj się]
[pdf]

DOGLĘDAĆ (139) vb impf

W inf doględać (43), doglądać (17), doględać a. doglądać (2); doględać ComCrac, ConPiotr, DiarDop, Groic (3), RejWiz (2), BielKron (4), KochSat, Mącz (6), RejPosRozpr, CzechEp, VotSzl (2), doglądać BielSpr, GórnRozm, doględać : doglądać GliczKsiąż (2 : 1), UstPraw (1 : 1), RejZwierc (2 : 1), ModrzBaz (1 : 1), ActReg (1 : 1), GostGosp (10 : 8), SarnStat (3 : 2). W formie part praes act -gląd- (11), -ględ- (1) GostGosp. W pozostałych formach -gląd-; -ględ- a. -gląd- (2) LibLeg, Calep.

dogl- (136), dogł- (3).

o oraz a jasne (w tym w a 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf doględać, doglądać
indicativus
praes
sg pl
1 doglądåm
2 doglądåsz
3 doglądå doglądają
praet
sg pl
1 m m pers my doglądali
3 m doglądåł m pers doglądali
fut
sg pl
2 m doględać będziesz m pers
3 m m pers doględać będą
imperativus
sg pl
2 doglądåj doglądåjcie
3 niech doglądå
conditionalis
sg pl
2 m m pers by(s)cie doglądali
3 m by doglądåł m pers by doglądali

inf doględać, doglądać (58). ◊ praes 1 sg doglądåm (9); -åm (8), -(a)m (1). ◊ 2 sg doglądåsz (1). ◊ 3 sg doglądå (5); -å (4), -(a) (1). ◊ 3 pl doglądają (4). ◊ praet 3 sg m doglądåł (6). ◊ 1 pl m pers my doglądali (1). ◊ 3 pl m pers doglądali (9); -ali (8), -åli (1); -ali BielKron (3), BielSpr, ModrzBaz (3); -ali: -åli GórnRozm (1:1). ◊ fut 2 sg m doględać będziesz (1). ◊ 3 pl m doględać będą (1). ◊ imp 2 sg doglądåj (4). ◊ 3 sg niech doglądå (2). ◊ 2 pl doglądåjcie (2). ◊ con 3 sg m by doglądåł (9). ◊ 2 pl m pers by(s)cie doglądali (2). ◊ 3 pl m pers by doglądali (13). ◊ part praes act doglądając (11), doględając (1) GostGosp.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) w.

1. Mieć staranie o kimś o czymś, troszczyć się, pilnować, strzec; wykonywać, sprawować; invigilare, revisere, revisitare Mącz, Cn; accurare, asservare, cavere, conservare, inspectare, inspectionem habere, ventitare, visere Mącz; attendere, communire, concurare, consulere, curare, dare operam, indulgere, inservire, inspicere, instruere,intervisere, invigilare, munire, ornare, observare, permunire, praemunire, procurare, prospicere, providere, provisere, recognoscere, servire, sustentare, tractare, tueri, vacare alicui rei, videre Cn (129): ále przeſtrzega [św. Paweł] y napomina/ áby rodzicy doglądáyąc y káráć onych nie názbyt wtym ſrożeli GliczKsiąż Gv; Mącz 73c, 389b, 406a, 494c, 495c [2 r.]; PaprUp D4; ActReg 86; GostGosp 108, 142.

doględać czego (86), kogo (14): ComCrac 12v, 18v; ConPiotr 31; GliczKsiąż D8, M6v; GroicPorz b4, f4, g; RejWiz 138; Y poſtáwieni ſą Ieſua y ſynowie iego [...] áby doglądáli robotnikow [ad urgendum super facientem (marg) ut praeessent facienti (‒) opus] w domu Bożym BibRadz 1.Esdr 3/9, Gen 2/15; BielKron 80, 90v, 99, 193, 202 (7); A iſz wſzitkiego trudno doględać iednemu/ Ale cżęſć prace muſiſz porucżić drugiemu KochSat C; Mącz 106d, 389a, 406a, 496b; RejAp [14]; RejZwierc 236; BielSpr 54; Takież y Proboſzcżowie Opátowie/ Przeorowie/ wſzyſcy ſwe vrzędy máią/ á onych doglądáią. WujJud 142; A iego vrząd był pilnie doględáć Stárſzych y wſzytkiego ludu. RejPosRozpr c3v; MycPrz C3; Bo Krol/ wſzytkich cżęśći Rzecżypoſpolitey pilnie doglądáiąc [ille in omnes reipublicae partes intentus]/ ná długi cżás od niey niemoże odieżdzáć ModrzBaz 120v, 131v; SkarŻyw 29, 412; CzechEp 62; NiemObr 39; ActReg 46; Calep 467b; Młynarz przyległy v ſadzawek ma ryn doględáć GostGosp 60, 36, 56, 80 [2 r.], 88 [2 r.], 90 (16); GórnTroas 69; Dogląday poſługowánia ktoreś wźiął w Pánu [Vide ministerium, quod accepisti in Domino] WujNT Col 4/17; Téż y v nas iáko v Wenetów chćiano mieć Magiſtratum ſanitatis, którzyby lékarztw y Apték doglądáli. SarnStat 294, 277, 372, 558, 764, 1230. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, Zwroty.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (16); aby (22), aż (1), co(by) (3), iż(by) (2), jako(by) (4), jeśli(by) (2), żeby (2), jaki (1)] (34): WróbŻołtGlab A5; LibLeg 6/158; DiarDop 109; GroicPorz f4, g; Woiewodowie w fwych woiewodztwách w káżdym mieſćie ná kożdy rok máią doglądáć/ iżby miáry y wagi wſzelákie niebyły fáłſzywe. UstPraw Av, F3; A wieżny iuż nic tego niedoglądał [Neque ... videns (marg) videbat (‒)] co poruczył w ręce iego BibRadz Gen 39/23; OrzRozm Mv; BielKron 29, 216; AEdificiis cavere, Opátrzić budowánie/ to yeſt/ doględáć áby dobrze budowano. Mącz 41d, 106d; GórnDworz V8; RejZwierc 108v, 164v; BielSpr 9, 26; ModrzBaz 33, 35, 45; ActReg 17, 46; GostGosp 58, 88, 114, 128, 138 (8); Náśláduyćie pokoiu ze wſzytkimi/ y świątobliwośći: [...] Doglądáiąc [contemplantes] żeby kto nie odſtąpił od łáſki Bożey WujNT Hebr 12/15; SarnStat 339, 393; VotSzl E3, E4v.

W charakterystycznych połączeniach: doględać pilnie (pilno) (22), z pilnością, bystrym okiem.

Zwroty: »dzieci (a. dziecięcia) doględać« (2): Ten tedy obycżay á poſtępek ná tym wſſytkim zaſadzon yeſt/ áby rodzicy nye zápalonem gnyewem [...] á wzbyeránim dzyeći ſwych doglądáli. GliczKsiąż F8v, E7.

»folwarku, gospodarstwa, rolej doględać« [szyk zmienny] (1 : 1 : 1): Agrum saepe revisere, Częſtokroć, roley dogliędáć. Mącz 495c, 481a; ieſzcże powiáda/ práwuię ſię/ kupuię/ goſpodárſtwá doglądam SkarŻyw 335.

»doględać obyczajow« [szyk zmienny] (5): Presbitery byli ſtárſzy miedzy bráćią ná to obieráni/ áby rádą dobrą młodſzym ſłużyli/ y obycżáiow á záchowánia ich doglądáli. WujJudConf 141; IEſt też/ mym zdániem/ y on vrząd Rzecżypoſpolitey potrzebny/ ktoryby doglądał obycżáiow ludzkich [qui moribus praesit]. ModrzBaz 31v, 31v [2 r.], 33.

»doględać porządku (świeckiego, duchownego)« [szyk zmienny] (3): Byli ći ktorży dogłądáli [!] porżądku świeckiego/ byli też ći/ ktorży doglądáli porżądku duchownego GórnRozm D; SarnStat 972.

»robot doględać« (2): Vrzędnik ma to rządnie z wiecżorá rozrządźić y Włodárzom roſkazáć/ áby ſwych robot doglądáli GostGosp 10, 40.

»rządu doględać« (1): Páweł ś. Biſkupom od śiebie poſtánowionym/ nád ktorymi ſam zwirzchnośći vżywał/ każe pod ſobą inſze kápłany albo presbitery ordinowáć [...] Ktorego rządu potym Kośćioł zawſze doglądał. WujJud 155v.

»sprawy doględać« (4): BielSat N; BielSjem 36; nád temi Sędźiámi poſtánowiłby vrżąd ktoryby ſpraw ich doglądáć był powinien GórnRozm K4, K2v.

»swego (a. swej rzeczy) doględać« (2): Mącz 389b; Y nie lepieyże mnie było ſwego doględáć á ſpokoynego żywotá vżywáć? RejZwierc 158v.

»wojska doględać« (1): Trzebá też do tego przełożyć ludźi ſtátecżne/ á w rzecżách rycerſkich biegłe/ ktorziby woyſká doglądáli [qui exercitus lustrent] ModrzBaz 111v.

Szeregi: »opatrzać i doględać« (1): áby rodzicy [...] płodu ſwego nie zámięſzkawáli/ ále owſzem ile by nawiętſza potrzebá okázowáłá/ żeby opatrzáli y doglądáli GliczKsiąż A3.

»rządzić i doględać« (1): Páść bowiem owce/ [...] nic innego nie znácży/ iedno vcżyć/ á pracę o nich przyſtoyną ſłowem bożym onych rządząc/ y doglądáiąc/ podeymowáć NiemObr 39.

»sprawować i doględać« (1): Pan Bog tedy wziął człowieká á poſádźił go w ſádu Eden/ aby ij ſpráwował/ y doglądał go [ad colendum eum et ad custodiendum eum]. BibRadz Gen 2/15.

»doględać i (a) strzec (a. przestrzegać)« [szyk 2 : 2] (4): WróbŻołtGlab A5; A ſędzia na ſządzie ſiedzącz ma tego dogliędacz y ſtrzedz i takiego karacz iako ieſt napiſąno. ComCrac 18v; krzesćiyáni máyą to práwo myeć/ á onego yáko y inſſych praw od Kriſtá páná vſtáwyonych przeſtrzegáć á doględáć. GliczKsiąż D8; VotSzl E4v.

W przen [czego] (4): CzechEp [384]; NiemObr 43 [2 r.]; Páśćie ſtádo Boże ktore ieſt u was/ doglądáiąc go nie poniewolnie [providentes non coacte]/ ále dobrowolnie wedle Bogá WujNT 1.Petr 5/2.
2. Patrzyć, zwracać uwagę, obserwować, sprawdzać, kontrolować co; przyglądać się; wglądać, wnikać; inspicere, recognoscere Cn (10): Rzekł Philozoph/ nie pátrz ty iedno ná poſtáwy/ Iedno práwie dogląday do ſerdecżney ſpráwy. RejWiz 76; Vrzędnik káżdy z nowego w Ieśieni ma Inwentarz ſpiſáć wſzyſtkiego co ſie rodźi/ w gumnie [...] á Pan to ma/ álbo Rewizor od Páná/ dopiero doględáiąc ſkorygowáć GostGosp 66.

doględać kogo, czego (3): ModrzBaz 36; áby pilnie doglądáli tych ktorzy nieſnaſki y zgorſzenia cżynili przećiw tey náuce ReszList 178. Cf »krzywd doględać«.

Ze zdaniem dopełnieniowym [aby (1), jeśliże (1)] (2): A wſzákoż nie tylko pátrz ná ſłowká á ná podobieńſtwá/ [...] dogląday rádzęć głębiey á práwie do gruntu/ áby ſie ſłowká piękne tákże s pięknemi ſkutki zgadzáły. RejZwierc 19; ſam obieżdzáiąc powiáty doglądał: ieſli by ſiieſzcże gdzie co pogáńſtwá y zabobonow ich záwadzało. SkarŻyw 357.

Zwrot: »krzywd doględać« (1): Snadźbyſcie [Starostowie] lepiey cżynili/ Byſcie nędzniki ſądzili/ A krzywd ludzkich doglądáli/ Niżli złodzyeie wieſzáli. RejZwierc 234.
W przen (3):

Ze zdaniem dopełnieniowym [co (2), jeśliże (1)] (3): Tákżeć rozum ná wſzemby miał miewáć oſtry nos/ [...] Ale práwie do śrzodku myſl káżdą przeględáć/ A co ſie tám w niey tocży z dáleká doględáć. RejWiz 91v; RejPos 339; A Thák roſtropnemu cżłowiekowi trzebá pilno ſłowá vważáć á rozeznawáć/ á cżęſtho z nich pokrywkę zeymowáć/ doglądáiąc czo thám wre. RejZwierc 84v.

Zwrot: »doględać w sercu swoim« (1): A ták y ty o nędzny záſlepiony á záćmiony káżdy vpádły cżłowiecże/ pátrzay/ ſzukay á dogląday w ſercu ſwoim/ ieſliżeć tá świecá á tá iáſna pochodnia/ wypádłá á zgáſłá w ſercu twoim. RejPos 339.
Szereg: »patrzać, szukać a doględać« (1): RejPos 339 cf Zwrot.

Synonimy: 1. baczyć, dopatrować, naglądać, nawiedzać, opatrować, opatrzać, pilnować, przepatrować, przestrzegać, przystrzegać, rządzić, sprawować, strzec; 2. baczyć, patrzać, podstrzegać.

Formacje pochodne cf GLĘDAĆ.

Cf DOGLĄDAN, DOGLĄDANIE

BZ