[zaloguj się]

PRZYSTRZEGAĆ (121) vb impf

W inf -strze- (10), -strzé- (1); -strze- : -strzé- MurzHist (1:1); w pozostałych formach -strze- (8), -strzé- Oczko (2); a jasne.

Fleksja
inf przystrzegać
indicativus
praes
sg pl
1 przystrzegåm przystrzegåmy
2 przystrzegåcie
3 przystrzegå przystrzegają
praet
sg pl
1 m przystrzegåłem, -m przystrzegåł m pers -smy przystrzegali
3 m przystrzegåł m pers przystrzegali
fut
sg pl
1 m będę przystrzegåł, przystrzegać będę m pers
2 m m pers będziecie przystrzegać
3 m będzie przystrzegåł m pers będą przystrzegać, przystrzegać będą
imperativus
sg pl
1 przystrzegåjmy
2 przystrzegåj przystrzegåjcie
conditionalis
sg pl
1 m bych przystrzegåł m pers bychmy przystrzegali
3 m by przystrzegåł m pers by przystrzegali
impersonalis
przystrzeg(a)no być må
praet przystrzegåno
participia
part praes act przystrzegając

inf przystrzegać (40).praes 1 sg przystrzegåm (4).3 sg przystrzegå (11).1 pl przystrzegåmy (2).2 pl przystrzegåcie (1).3 pl przystrzegają (12).praet 1 sg m przystrzegåłem, -m przystrzegåł (5).3 sg m przystrzegåł (5).1 pl m pers -smy przystrzegali (2).3 pl m pers przystrzegali (8).fut 1 sg m będę przystrzegåł (2) Leop, Mącz, przystrzegać będę (1) BudBib.3 sg m będzie przystrzegåł (1).2 pl m pers będziecie przystrzegać (2).3 pl m pers będą przystrzegać (4) Leop (3), BudBib, przystrzegać będą (1) CzechRozm.imp 2 sg przystrzegåj (1).1 pl przystrzegåjmy (1).2 pl przystrzegåjcie (2).con 1 sg m bych przystrzegåł (1).3 sg m by przystrzegåł (3).1 pl m pers bychmy przystrzegali (1).3 pl m pers by przystrzegali (5).impers [przystrzeg(a)no być må.]praet przystrzegåno (1).part praes act przystrzegając (5).

stp brak, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVII (z Cn) – XVIII w. s.v. przystrzedz.

1. Postępować zgodnie z jakimiś nakazami, regułami, normami: wypełniać, przestrzegać; custodire Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; observare Modrz, Cn; retinere Mącz; colere, sequi, servire, tenere, tueri Cn (71): By inſtigował na te ktorzy nie piluią/ Vrzędy ná ſie wźiąwſzy iż nie przyſtrzegáią. WierKróc B3.

przystrzegać czego [= nakazu] (44): MurzHist H2v; MurzNT 116; ći co thwoyey prawdy przyſtrzegáyą/ Wyecżną roſkoſz máyą. LubPs ee2v; GroicPorz kv; Ieſli ſynowie twoi będą przyſtrzegáć theſtámentu mego [tj. bożego]/ y ſwiádectw moich thych co ich náucżę. I ſynowie ich áż ná wieki/ będą oſiádáć ſtolicę twoię. Leop Ps 131/12, Lev 25/18, Ps 118/67, Apoc 22/7, ZZ3v, AAA2; Vkażeſmi podobno Marćiná Luterá/ Apoſtátę Belzebubá/ y Bożego zdraycę ktory raz przyśiągwſzy/ prawdźiwey náuki Kriſtuſowey przyſtrzegáć á od niey nieodláthywáć/ złamał/ zepſował/ przyśięgę LeovPrzep G3; RejPos 83v marg; RejPosWiecz2 95v; WujJudConf 80; BudBib Ps 118/146; Aby ludzye pobożni y cnotliwi wſzędzye/ Iednoſtáynym vmyſłem/ Páná Bogá ſwego/ Chwalili/ przyſtrzegáiąc/ ſwiętey woley iego. HistHel A; CzechRozm 87v, 172v [2 r.]; Iż nowego przymierza zacnieyſze ſą piſmá przetoż ich więcey trzebá przystrzegáć. CzechEp 115 marg; iż to tylko naydoſkonálſza ieſt mądrość y vmieiętność Chriſtyáńſka/ dáley ſię nic nie domyśláć nád to/ co ieſt w ſłowie Bożym wyráżono: [...] tego záś co tám roſkazano/ mowiono y poſtánowiono/ wiernie y ſzcżyrze áż do końcá przyſtrzegáć. CzechEp 252, 47, 86, 112, 114, 116, 208; ArtKanc O16. Cf »przystrzegać rozkazania«, »ustaw przystrzegać«.

przystrzegać czego [= tego, czego nakaz dotyczy] (18): Ten Poſtępek około Przyſyąg ná wielu mieyſtcách ieſt abrogowány/ ná wielu go theż przyſtrzegáią GroicPorz z3, dv; Nie ieſt ten cżłowiek od Bogá/ ktory ſobbothy nie przyſtrzega. Leop Ioann 9/16, Ps 38/2, Rom 2/26; KuczbKat 295; Niemieyćieſz tedy zá złe Prełatom náſzym/ że Diſcipliny od Apoſtołow y ſtárſzych ſwoich kośćiołowi podáney przyſtrzegáią WujJud 156v, 140, 153; WujJudConf 107v, 156v; ktorych cnot napilniey w tym żywocie náſzym przyſtrzegáć mamy. RejPosWstaw 22; MycPrz I B3v; CzechRozm 242; ModrzBaz 33; że táki zle rozumie Chriſtuſá/ ktory wierząc w Chriſtuſá/ przyſtrzega zakonnych vcżynkow. CzechEp 33; [iż ani Bogá ſye bali/ á ſłużby y chwały iego przyſtrzégáli. SolikZiem C2]. Cf »obyczaju przystrzegać«.

przystrzegać czego [= pozycji, stanu, tj. obowiązków z nich wynikających] (6): kthorzy będąc kápłanmi/ kápłáńſtwá ſwego nye przyſtrzegáyą/ zá nyedbáłoſcyą á proznowányem ſwoim vtrácą práwá á dobrá kápłáńſtwá ſwego. GliczKsiąż O5v; RejWiz 80; WujJud 210; Pilnie tego przyſtrzega co przyſtoi cnemu/ Nie da żaden przygány náſzemu Sędzyemu PaprPan R; [Muſzę ia przyſtrzegáć ſtanu ſwego/ ieſtem Slachćic/ Biſkup/ Woiewodá WujPosN 1584 II 79 (Linde s.v. przystrzedz)]. Cf »powinności swej przystrzegać«.

W charakterystycznych połączeniach: przystrzegać całym sercem, cnotliwie, szczyrze, uprzejmie, wiernie; przystrzegać chwały bożej (2), [jakich] cnot, dyscypliny (2), kapłaństwa, nauki (Krystusowej, apostolskiej) (4), powieści [bożej], powołania swego, prawdy [bożej] (2), (pism nowego) przymierza (2), przyrodzenia, przywilejow, rzeczy gruntownych, sądow [bożych], słow(a) (bożego, proroctwa) (4), sprawiedliwości zakonu, świadectw [bożych] (2), testamentu [bożego], urzędu, wolej [bożej] (5), zachowania, zakonnych uczynkow.

Zwroty: »obyczaju przystrzegać« (2): Morem custodire, Obyczáyu á záchowánia prziſtrzegáć. Mącz 75d; WujJud 167v.

»pilnie, z pilnością przystrzegać« [szyk zmienny] (11:1): [aby przywileje] przes Piſárzá/ wyrozumnym wſzem ięzykiem/ były czytáne/ żeby mieſzczánie wiedząc ie/ tym pilniey ich przyſtrzegáli/ y wedle nich ſye záchowywáli. GroicPorz kv, dv; RejWiz 80; Bo Pan Bog gotow ieſt dáry ſwoie dáwáć káżdemu/ ktory cżyni co nań zależy/ á powołánia ſwego pilnie przyſtrzega. WujJud 210, 140; WujJudConf 107v, 156v; RejPosWstaw 22; CzechRozm 242; PaprPan R; Nic świętobliwego niemoże być w Mieśćie/ ieſli ten ſpoſob żyćia [małżeństwo]/ niebędźie świętobliwie zácżęt/ záchowan/ y vſtrzeżon. A ktore małżeńſtwo tego pilnie nieprzyſtrzega [parum diligens observatio]/ tedy [...] ModrzBaz 33; CzechEp 114.

»powinności swej przystrzegać« = officium retinere Mącz; colere a. sequi officium, tueri munus suum Cn (2): In munere suo versari, Vrzędu á powinnośći ſwey prziſtrzegáć. Mącz 486b, 448a.

»przystrzegać rozkazania (a. przykazania), mandatow« = custodire mandata Vulg; custodire praecepta PolAnt [szyk zmienny] (5:2): Ieſliby [...] przykázaniá moiego nieprzyſtrzegali/ [...] wyſtępy ich płágami karać będę MurzHist O2; y będą przyſtrzegáć mándatow ich [Rzymianie Żydów] krom zdrády. Leop 1.Mach 8/28, Deut 11/22, 1.Mach 8/26; Moiá rzecż roſkazánia krolewſkiego przyſtrzegáć/ tákże y przyſięgi Bożey. BudBib Eccle 8/2, Ps 118/168; CzechRozm 69.

»ustaw, zakonu, praw przystrzegać« = mandata a. praecepta a. statuta custodire PolAnt [szyk zmienny] (4:3:2): Bychmy ſie w cudze práwá poſtronne miotáli/ Snadźby lepiey bychmy ſwych domá przyſtrzegáli. RejZwierc 247; BudBib Ps 104/45, Ez 18/19, 37/24; WierKróc B2v; ktoby go [obrzezania] vżywáć chćiał/ ten też y wſzego zakonu przyſtrzegáć powinien CzechRozm 98, 69, 71v, 207v.

Szeregi: »przystrzegać a (i) czynić« = custodire et facere Vulg, PolAnt (2): Leop Deut 11/22; [mówi Bóg:] Lecż rzecżećie/ dla cżego nieponieśie ſyn niepráwośći oycowey? A(toli) iż ſyn [...] wſzech vſtaw moich przyſtrzegał/ y cżynił ie/ (przeto) żywąc żyć będzie. BudBib Ez 18/19.

»przystrzegać i wypełniać« (1): Abowiem ia ieſtem Pan Bog wáſſ: Cżynćie przykazánia moie/ á ſądow przyſtrzegayćie y wypełniayćie [custodite et implete] ie/ ábyśćie mogli mieſzkáć ná źiemi/ krom wſſelkiego ſtrachu Leop Lev 25/18.

»przystrzegać a zachowywać« (1): Y dał im [Bóg] ziemie pogáńſkie á pracę narodow poſiedli. Aby przyſtrzegáli vſtaw iego/ á zakony iego záchowywáli [Ut custodirent statuta eius, et leges eius conservarent]. BudBib Ps 104/45.

W przen (1): MOwiłem będę przyſtrzegał drog moich: bych cżym nieuſthąpił w ięzyku moim. Leop Ps 38/2.
Przen [czego = tego, czego nakaz dotyczy] (1): Dla tego duch ś. przyiął poſtáwę gołębice/ iż oná nád inſze rzecży żywiące miłośći przyſtrzega. CzechEp 38.
a. Przestrzegać zaleceń lekarskich [czego] (2):
Zwroty: »dyjety przystrzegać« (1): á porządnie śiedząc [w wodzie cieplicznej] dijety przyſtrzégaymy dobréy. Oczko 28v.

»pilno przystrzegać« (1): tho więc naczętſza/ że ducie zśiedzeniem w wánnie zlączáią: inſzych okolicznośći/ któré ſą powinné/ pilno przyſtrzégáiąc: á tego nawięcéy/ áby w nich chóry nieuſypiał Oczko 18v.

2. Uprzedzać o tym, co komuś grozi, ostrzegać [kogo jakoże’] (1): dał [Pan] rozność dziwnych náuk/ kthore ſie rozſiały po wſzemu ſwiátu/ rozważnie przyſtrzegáiąc tego nędznego cżłowieká/ iáko miał gwałt cżynić tym twárdym przypadkom przyrodzenia ſwego RejZwierc 4v.
3. Dbać o dobro lub całość czegoś, aby coś nie doznało uszczerbku; observare Modrz, Cn; custodire, servare Vulg; vigilare Mącz; incumbere Modrz [w tym: kogo, czego (24)] (25): gdym śię chriſtuſa zaprzáł/ i temżem wiarę vtracił/ poznałem/ ale niewczas/ iako trzeba wiary przyſtrzegać MurzHist Lv; Leop Ez 48/11; GroicPorz g3; Mącz 496a; WujJudConf 147; ZOwiemy poſpolicie cżłowieká tákiego wykrętnym ábo przewrotnym/ ktory wſzytko wywráca/ o káżdym zle rozumie/ á we wſzytkim tylko rzecży ſwych przyſtrzega. RejPosWstaw [1103]v; gdyż tho Pańſtwo dla tego nawięcey zánioſło ſie ná vpadek/ żesmy PANA BOGA wielce obraźili/ pothym theż/ nie przyſtrżegamy ſławy kthorey záwſze Przodkowie náſzy zwykli prżyſtrzegáć/ á publica commoda nie ſą nam ná pieczy MycPrz II A4, I C3; [IsocrGlicz Ii2v; iákoby oni [niektórzy młodzi ludzie] w żołnierſtwie roſkoſzy y pieſzcżoty więcey przyſtrzegáli/ niżeli o pocżty ſwoie dbáli CiceroKosz b4v; ktory [Hektor] ſie doſyć dobrze záſtáwiał zá poſpolite dobro/ á przyſtrzegał Oycżyzny. HistTroj H4].
Zwroty: »pilnie, z pilnością przystrzegać« = tueri Modrz (3:1): WujJud 126v; ModrzBaz 23, 36; A przedśię [różne wiary w Polsce] pod iedną/ tą docżeśną źiemſką zwierzchnośćią żywąc/ pokoiu y zgody w rzecżypoſpolitey źiemſkiey między ſobą nie tárgáią: owſzem ſię ſpolnie z wolnośći ſwych weſelą/ y z pilnośćią ich przyſtrzegáią: káżdy nabożeńſtwá ſwego wedle wiáry ſwey pilnuiąc. CzechEp 13.

»pożytku [czyjego] przystrzegać« = operam tribuere Mącz (2): Mącz 463d; Ieſt tedy to vrząd zwierzchnych Pánow/ wſzytkie obywátelow ſwoich ſpráwy wiedźieć/ [...] ná wet wſzytkich rzecży ćiężar ná ſobie odnośić/ á wtem wſzytkim dobrá y pożytkow Rzecżypoſpolitey pilnie przyſtrzegáć [saluti et commodis reipublicae prorsus incumbere]/ á o pożytki ſwe nigdy śię ták nieſtáráć/ áby [...] ModrzBaz 23.

»samego pisma praw przystrzegać« = przestrzegać litery prawa (1): tákby też v nas byli poſtánowieni dozorce lub ſtrożowie praw: ktorychby vrząd był/ nietylko ſámego gołego piſmá praw przyſtrzegáć [non tantum mutas legum litteras observare]/ ále y przećiwko tym ktorziby ie náruſzáli mocnie ſtać ModrzBaz 95v.

Szereg: »chować a przystrzegać« (1): Bo Pan náſz tę łodkę ſwą á ten Koſcyoł ſwoy/ to ieſt káżdy ſtan Krześćiyáńſtwá ſwego/ thák chowáć á thák przyſtrzegáć racży/ iż oná nigdy zánurzyć ſie áni vthonąć nie może RejPos A5v.
a. Pilnować rzeczy konkretnych i osób (4): Y rzekł Dawid: Poprawdzie dármom przyſtrzegał tego wſſyſtkiego co iego [Nabala] było ná puſſcżey/ táko że nic niezginęło z thych rzecży ktore kniemu náleżáły Leop 1.Reg 25/21, 1.Par 26 arg.
α. Trzymać straż, bronić dostępu (1): Hesperides, Dziewki Heſperuſowe bráta Atlántuſowego które miáły ogród [...]/ którego ogrodu ſmok przyſtrzegał. Mącz 155c; [A cudá ktore ſie działy przy Páná Iezuſowey ſmierći/ gdy obacżył Rotmiſtrz y s ſwoimi żołnierzmi co Páná wiſzącego ná krzyżu przyſtrzegał/ przelękli ſie bárzo GrzegŻarnPos 1582 794 (Linde s.v. przystrzedz); gdzye Herkules/ Telámon/ Peleus/ woyſko [z okrętów] wywiedli/ á v okręthow/ ktorychby przyſtrzegáli/ Kaſtorá á Polluxá y Neſtorá zoſtáwili. HistTroj B4, A6v].
β. Dbać o wygląd (1):
Zwrot: »przystrzegać pilnie« (1): Lecż rzec ieſt naypilnieyſza/ záwſze mieć zwierćiádło/ Skąd znáć/ gdyby co ſkázy/ vrodźie przypádło. Zwłaſzcżá by niewiśiáły/ wárgi iák kiełbáſy/ Ktorych przyſtrzegáć pilnie/ trzebá powſze cżáſy. PaxLiz D3.
b. Bronić w sądzie; w zwrocie: »rzeczy przystrzegać« = causam defendere a. defensitare Mącz (5): Asto advocatus cuidam amico, Stoyę tu/ yeſtem tu obliczny ymieniem prziyacielá mego rzeczy yego prziſtrzegáć y práwem ſpieráć chcąc. Mącz 418a, 80a, 251a, 378b, 429d.
Szereg: »bronić i przystrzegać« (1): Cognitor, Vznáwácz/ yednacz/ Też ten który rzeczy cziyey ná ſądźie bróni y prziſtrzega. Vulgo procurator. Mącz 251a.
4. Starać się, działać w sposób, który zapewnia pożądany wynik; operam dare Mącz [ze zdaniem dopełnieniowym; w tym z zapowiednikiem: tego (10); (a)by, żeby] (10): Ne quid detrimenti fiat dabitur opera a me, By ſie w czym ſzkodá nie ſtáłá będę yá tego prziſtrzęgał [!]. Mącz 128a; ktorzy [...] wnet opuſzcżáią/ dla márnego pożytku/ zwierzone ſobie koſcioły á owiecżki Páná Kryſtuſowe/ nie thego przyſtrzegáiąc áby ich tym więcey pozyſkáć mogli do oney wiecżney owcżarniey Pánu ſwoiemu/ [...] ále żeby ſie thu tylko dobrze mieli RejPosWstaw 42; Nadto y tegoſmy (ile z nas być mogło) przyſtrzegáli/ żebychmy ſłowá Hywreyſkie wſzędźie iednako tłumacżyli. BudBib b4, b3v, c; WierKróc B3; [przyſtrzegano być ma/ aby nie potrzeb było/ onei [klątwy] naprzećiw komu vżywać UstKościel 62].
Zwrot: »pilnie przystrzegać« (3): GliczKsiąż I5v; Sędźia ma tego pilnie przyſtrzegáć/ áby źli byli karáni GroicPorz c4v; Lecżby tego trzebá pilnie przyſtrzegáć [diserte cavendum esset]/ áby żadnemu znich [trzech skarbników]/ iednemu bez drugiego niewolno było nic wźiąć do ſkárbu/ áni też komu dáwáć z ſkárbu/ iedno wſzytkim weſpołek. ModrzBaz 123v.
Szereg: »przystrzegać a (i) na umyśle (a. u siebie) mieć« [szyk 1:1] (2): bo kto ſie chce cżego vcżyć/ ma to v ſiebye myeć y tego pilnye przyſtrzegáć/ áby rzecży nyepoznánych nye myał zá poznáne/ to yeſt/ áby ſie doſtátecżnye tego náucżył/ y zupełnye tho wyrozumyał coby chcyał rozumyeć. GliczKsiąż I5v, Bv.
5. Zwracać uwagę, zastanawiać się, rozważać; custodire Vulg; videre Modrz [czego] (4): Leop Ps 107/43; tychże też ſłow vżywa [anioł posłaniec] mowiąc: bo oto pocżęłáś/ y vrodziłáś. Ieſzcże coś więcey mowi/ niż v Ezáiaſzá/ ábowiem ieſli właſnośći ſłow przyſtrzegáć chcemy/ tedy Ezáiaſz ták mowi/ [...] CzechRozm 133v.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): ModrzBaz 44 cf Zwrot.

Zwrot: »pilnie przystrzegać« (1): záprawdę y ći/ ktorzi Rzecżąpoſpolitą władáią/ máią tego pilnie przyſtrzegáć [diligenter videbunt]/ komuby dobrze Rzecżpoſpolitą porucżyć mogli. ModrzBaz 44.
Szereg: »ani przystrzegać, ani pamiętać« (1): [W obliczeniach Danielowych podana jest inna liczba lat i tygodni niż w Józefowych] Aleć przedſię BOG to/ co wyrzekł przez ſwego proroká/ cżáſu ſwego wſzyſtko wypełnił/ á cżáſu rás zámierzonego nie przeſpał: choćiaż tego ludźie przeſpáli/ áni tych iego tegodniow przyſtrzegáli áni ná nie pámiętáli. CzechRozm 170v.
6. Wystrzegać się, unikać [w tym: czego (4)] (4): (marg) Cżego przyſtrzegáć ma ten coby z żydy porządnie mowić chćiał. (–) Ia gdybym z żydy mowić miał nie zárazbym z Iezuſem Chriſtuſem ſynem Bożym ná plác wyiezdzał: owſzem bym ſie tego długo bárzo: wyſtrzegał/ żebym go áni wſpominał. CzechRozm 69, *v; [Wſzákże práwu świeckiemu nie godźi ſię wſzelákiey lichwy dopuſzcżáć/ boby to z wielką vtrátą y vpadkiem Domow y Fámiliy w Rzeczypoſpolitey być muśiało/ cżego práwodawce y vrząd powinni przyſtrzegáć. ŚmiglLichwa 15].

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (1); aby, [żeby] nie] (1): KuczbKat 65; [wźiąwſzy nudum Regem ab occidente/ [...] á thákby trzebá prżyſtrzegáć żeby nas ſua exiciali natura et moribus táki Pan niezáráźił. Sentencja D].

Zwrot: »przystrzegać pilnie« (1): dla słow vſth twoich [Panie] iam przyſtrzegał pilnie drog twárdych [ego custodivi vias duras]. Leop Ps 16/4.
W przen (1): Leop Ps 16/4 cf Zwrot.
7. Przyglądać się z uwagą; observare Mącz, PolAnt; advigilare, asservare, invigilare Mącz; notare Modrz (6): Advigilo, Prziſtrzegam/ pilnie ſtrzegę/ yeſtem bárzo czuyny. Mącz 496a, 389a.

przystrzegać czego (2): Mącz 496b; Ale od tákowey zarázy [tj. gry w kości, biesiad itp.]/ trudno młode ludźi pohámowáć/ chybá żeby oſoby zacne á poważne ná to były poſtánowione/ ktorziby ich złych obycżáiow przyſtrzegali/ á ſrogośćią iáką karáli. ModrzBaz 13v.

a. Śledzić [kogo] (2): Y Stáło śię gdy on [Jezus] wſzedł do domu nieiákiego kśiążęćiá Fáryzeyſkiego w ſobotę ieść chlebá/ á oni go przyſtrzegáli. BudNT Luc 14/1.
[Zwrot: »pilnie przystrzegać«: iżeby oni/ ktorzy y s ſwoiemi do Kośćioła bes przyczyny słuſſnei chodzyć niechcą/ bes kary nieodeſzli/ maią być [...] we wſi każdey vſtawięni/ ktorzyby takowych słowa Bożego pogardzićielow/ pilnie przyſtrzegali. UstKościel 163v.]
Szereg: »przystrzegać albo baczność mieć« (1): Herus me iussit Pamphilum observare, Pan móy roskazał mi ábych Pámphiluſá prziſtrzegał álbo nań bácznosć miał Mącz 389b.

Synonimy: 1. chować, dzierżeć, egzekwować, mieć, obserwować, pełnić, trzymać, ważyć, wypełniać, zachowywać; 3. bronić, chować, chronić, mieć, opatrować, opiekać się, opiekować się, pilnować, żywić; 7. badać, obserwować, przypatrować się, śledzić.

Formacje współrdzenne cf STRZEC.

Cf PRZYSTRZEGAJĄCY, PRZYSTRZEGANIE, PRZYSTRZEGANY

ALKa, ZCh