« Poprzednie hasło: [PRZYSTRZECH] | Następne hasło: PRZYSTRZEGAJĄCY » |
PRZYSTRZEGAĆ (121) vb impf
W inf -strze- (10), -strzé- (1); -strze- : -strzé- MurzHist (1:1); w pozostałych formach -strze- (8), -strzé- Oczko (2); a jasne.
inf | przystrzegać | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
indicativus | ||||||
praes | ||||||
sg | pl | |||||
1 | przystrzegåm | przystrzegåmy | ||||
2 | przystrzegåcie | |||||
3 | przystrzegå | przystrzegają |
praet | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | przystrzegåłem, -m przystrzegåł | m pers | -smy przystrzegali |
3 | m | przystrzegåł | m pers | przystrzegali |
fut | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | będę przystrzegåł, przystrzegać będę | m pers | |
2 | m | m pers | będziecie przystrzegać | |
3 | m | będzie przystrzegåł | m pers | będą przystrzegać, przystrzegać będą |
imperativus | |||
---|---|---|---|
sg | pl | ||
1 | przystrzegåjmy | ||
2 | przystrzegåj | przystrzegåjcie |
conditionalis | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | bych przystrzegåł | m pers | bychmy przystrzegali |
3 | m | by przystrzegåł | m pers | by przystrzegali |
impersonalis | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
przystrzeg(a)no być må | ||||||
praet | przystrzegåno | |||||
participia | ||||||
part praes act | przystrzegając |
inf przystrzegać (40). ◊ praes 1 sg przystrzegåm (4). ◊ 3 sg przystrzegå (11). ◊ 1 pl przystrzegåmy (2). ◊ 2 pl przystrzegåcie (1). ◊ 3 pl przystrzegają (12). ◊ praet 1 sg m przystrzegåłem, -m przystrzegåł (5). ◊ 3 sg m przystrzegåł (5). ◊ 1 pl m pers -smy przystrzegali (2). ◊ 3 pl m pers przystrzegali (8). ◊ fut 1 sg m będę przystrzegåł (2) Leop, Mącz, przystrzegać będę (1) BudBib. ◊ 3 sg m będzie przystrzegåł (1). ◊ 2 pl m pers będziecie przystrzegać (2). ◊ 3 pl m pers będą przystrzegać (4) Leop (3), BudBib, przystrzegać będą (1) CzechRozm. ◊ imp 2 sg przystrzegåj (1). ◊ 1 pl przystrzegåjmy (1). ◊ 2 pl przystrzegåjcie (2). ◊ con 1 sg m bych przystrzegåł (1). ◊ 3 sg m by przystrzegåł (3). ◊ 1 pl m pers bychmy przystrzegali (1). ◊ 3 pl m pers by przystrzegali (5). ◊ impers [przystrzeg(a)no być må.] ◊ praet przystrzegåno (1). ◊ part praes act przystrzegając (5).
Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVII (z Cn) – XVIII w. s.v. przystrzedz.
- 1. Postępować zgodnie z jakimiś nakazami, regułami, normami: wypełniać, przestrzegać
(71)
- W przen (1)
- Przen (1)
- a. Przestrzegać zaleceń lekarskich (2)
- 2. Uprzedzać o tym, co komuś grozi, ostrzegać (1)
- 3. Dbać o dobro lub całość czegoś, aby coś nie doznało uszczerbku (25)
- 4. Starać się, działać w sposób, który zapewnia pożądany wynik (10)
- 5. Zwracać uwagę, zastanawiać się, rozważać (4)
- 6. Wystrzegać się, unikać
(4)
- W przen (1)
- 7. Przyglądać się z uwagą
(6)
- a. Śledzić (2)
przystrzegać czego [= nakazu] (44): MurzHist H2v; MurzNT 116; ći co thwoyey prawdy przyſtrzegáyą/ Wyecżną roſkoſz máyą. LubPs ee2v; GroicPorz kv; Ieſli ſynowie twoi będą przyſtrzegáć theſtámentu mego [tj. bożego]/ y ſwiádectw moich thych co ich náucżę. I ſynowie ich áż ná wieki/ będą oſiádáć ſtolicę twoię. Leop Ps 131/12, Lev 25/18, Ps 118/67, Apoc 22/7, ZZ3v, AAA2; Vkażeſmi podobno Marćiná Luterá/ Apoſtátę Belzebubá/ y Bożego zdraycę ktory raz przyśiągwſzy/ prawdźiwey náuki Kriſtuſowey przyſtrzegáć á od niey nieodláthywáć/ złamał/ zepſował/ przyśięgę LeovPrzep G3; RejPos 83v marg; RejPosWiecz2 95v; WujJudConf 80; BudBib Ps 118/146; Aby ludzye pobożni y cnotliwi wſzędzye/ Iednoſtáynym vmyſłem/ Páná Bogá ſwego/ Chwalili/ przyſtrzegáiąc/ ſwiętey woley iego. HistHel A; CzechRozm 87v, 172v [2 r.]; Iż nowego przymierza zacnieyſze ſą piſmá przetoż ich więcey trzebá przystrzegáć. CzechEp 115 marg; iż to tylko naydoſkonálſza ieſt mądrość y vmieiętność Chriſtyáńſka/ dáley ſię nic nie domyśláć nád to/ co ieſt w ſłowie Bożym wyráżono: [...] tego záś co tám roſkazano/ mowiono y poſtánowiono/ wiernie y ſzcżyrze áż do końcá przyſtrzegáć. CzechEp 252, 47, 86, 112, 114, 116, 208; ArtKanc O16. Cf »przystrzegać rozkazania«, »ustaw przystrzegać«.
przystrzegać czego [= tego, czego nakaz dotyczy] (18): Ten Poſtępek około Przyſyąg ná wielu mieyſtcách ieſt abrogowány/ ná wielu go theż przyſtrzegáią GroicPorz z3, dv; Nie ieſt ten cżłowiek od Bogá/ ktory ſobbothy nie przyſtrzega. Leop Ioann 9/16, Ps 38/2, Rom 2/26; KuczbKat 295; Niemieyćieſz tedy zá złe Prełatom náſzym/ że Diſcipliny od Apoſtołow y ſtárſzych ſwoich kośćiołowi podáney przyſtrzegáią WujJud 156v, 140, 153; WujJudConf 107v, 156v; ktorych cnot napilniey w tym żywocie náſzym przyſtrzegáć mamy. RejPosWstaw 22; MycPrz I B3v; CzechRozm 242; ModrzBaz 33; że táki zle rozumie Chriſtuſá/ ktory wierząc w Chriſtuſá/ przyſtrzega zakonnych vcżynkow. CzechEp 33; [iż ani Bogá ſye bali/ á ſłużby y chwały iego przyſtrzégáli. SolikZiem C2]. Cf »obyczaju przystrzegać«.
przystrzegać czego [= pozycji, stanu, tj. obowiązków z nich wynikających] (6): kthorzy będąc kápłanmi/ kápłáńſtwá ſwego nye przyſtrzegáyą/ zá nyedbáłoſcyą á proznowányem ſwoim vtrácą práwá á dobrá kápłáńſtwá ſwego. GliczKsiąż O5v; RejWiz 80; WujJud 210; Pilnie tego przyſtrzega co przyſtoi cnemu/ Nie da żaden przygány náſzemu Sędzyemu PaprPan R; [Muſzę ia przyſtrzegáć ſtanu ſwego/ ieſtem Slachćic/ Biſkup/ Woiewodá WujPosN 1584 II 79 (Linde s.v. przystrzedz)]. Cf »powinności swej przystrzegać«.
W charakterystycznych połączeniach: przystrzegać całym sercem, cnotliwie, szczyrze, uprzejmie, wiernie; przystrzegać chwały bożej (2), [jakich] cnot, dyscypliny (2), kapłaństwa, nauki (Krystusowej, apostolskiej) (4), powieści [bożej], powołania swego, prawdy [bożej] (2), (pism nowego) przymierza (2), przyrodzenia, przywilejow, rzeczy gruntownych, sądow [bożych], słow(a) (bożego, proroctwa) (4), sprawiedliwości zakonu, świadectw [bożych] (2), testamentu [bożego], urzędu, wolej [bożej] (5), zachowania, zakonnych uczynkow.
»pilnie, z pilnością przystrzegać« [szyk zmienny] (11:1): [aby przywileje] przes Piſárzá/ wyrozumnym wſzem ięzykiem/ były czytáne/ żeby mieſzczánie wiedząc ie/ tym pilniey ich przyſtrzegáli/ y wedle nich ſye záchowywáli. GroicPorz kv, dv; RejWiz 80; Bo Pan Bog gotow ieſt dáry ſwoie dáwáć káżdemu/ ktory cżyni co nań zależy/ á powołánia ſwego pilnie przyſtrzega. WujJud 210, 140; WujJudConf 107v, 156v; RejPosWstaw 22; CzechRozm 242; PaprPan R; Nic świętobliwego niemoże być w Mieśćie/ ieſli ten ſpoſob żyćia [małżeństwo]/ niebędźie świętobliwie zácżęt/ záchowan/ y vſtrzeżon. A ktore małżeńſtwo tego pilnie nieprzyſtrzega [parum diligens observatio]/ tedy [...] ModrzBaz 33; CzechEp 114.
»powinności swej przystrzegać« = officium retinere Mącz; colere a. sequi officium, tueri munus suum Cn (2): In munere suo versari, Vrzędu á powinnośći ſwey prziſtrzegáć. Mącz 486b, 448a.
»przystrzegać rozkazania (a. przykazania), mandatow« = custodire mandata Vulg; custodire praecepta PolAnt [szyk zmienny] (5:2): Ieſliby [...] przykázaniá moiego nieprzyſtrzegali/ [...] wyſtępy ich płágami karać będę MurzHist O2; y będą przyſtrzegáć mándatow ich [Rzymianie Żydów] krom zdrády. Leop 1.Mach 8/28, Deut 11/22, 1.Mach 8/26; Moiá rzecż roſkazánia krolewſkiego przyſtrzegáć/ tákże y przyſięgi Bożey. BudBib Eccle 8/2, Ps 118/168; CzechRozm 69.
»ustaw, zakonu, praw przystrzegać« = mandata a. praecepta a. statuta custodire PolAnt [szyk zmienny] (4:3:2): Bychmy ſie w cudze práwá poſtronne miotáli/ Snadźby lepiey bychmy ſwych domá przyſtrzegáli. RejZwierc 247; BudBib Ps 104/45, Ez 18/19, 37/24; WierKróc B2v; ktoby go [obrzezania] vżywáć chćiał/ ten też y wſzego zakonu przyſtrzegáć powinien CzechRozm 98, 69, 71v, 207v.
»przystrzegać i wypełniać« (1): Abowiem ia ieſtem Pan Bog wáſſ: Cżynćie przykazánia moie/ á ſądow przyſtrzegayćie y wypełniayćie [custodite et implete] ie/ ábyśćie mogli mieſzkáć ná źiemi/ krom wſſelkiego ſtrachu Leop Lev 25/18.
»przystrzegać a zachowywać« (1): Y dał im [Bóg] ziemie pogáńſkie á pracę narodow poſiedli. Aby przyſtrzegáli vſtaw iego/ á zakony iego záchowywáli [Ut custodirent statuta eius, et leges eius conservarent]. BudBib Ps 104/45.
»pilno przystrzegać« (1): tho więc naczętſza/ że ducie zśiedzeniem w wánnie zlączáią: inſzych okolicznośći/ któré ſą powinné/ pilno przyſtrzégáiąc: á tego nawięcéy/ áby w nich chóry nieuſypiał Oczko 18v.
»pożytku [czyjego] przystrzegać« = operam tribuere Mącz (2): Mącz 463d; Ieſt tedy to vrząd zwierzchnych Pánow/ wſzytkie obywátelow ſwoich ſpráwy wiedźieć/ [...] ná wet wſzytkich rzecży ćiężar ná ſobie odnośić/ á wtem wſzytkim dobrá y pożytkow Rzecżypoſpolitey pilnie przyſtrzegáć [saluti et commodis reipublicae prorsus incumbere]/ á o pożytki ſwe nigdy śię ták nieſtáráć/ áby [...] ModrzBaz 23.
»samego pisma praw przystrzegać« = przestrzegać litery prawa (1): tákby też v nas byli poſtánowieni dozorce lub ſtrożowie praw: ktorychby vrząd był/ nietylko ſámego gołego piſmá praw przyſtrzegáć [non tantum mutas legum litteras observare]/ ále y przećiwko tym ktorziby ie náruſzáli mocnie ſtać ModrzBaz 95v.
Ze zdaniem dopełnieniowym (1): ModrzBaz 44 cf Zwrot.
Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (1); aby, [żeby] nie] (1): KuczbKat 65; [wźiąwſzy nudum Regem ab occidente/ [...] á thákby trzebá prżyſtrzegáć żeby nas ſua exiciali natura et moribus táki Pan niezáráźił. Sentencja D].
przystrzegać czego (2): Mącz 496b; Ale od tákowey zarázy [tj. gry w kości, biesiad itp.]/ trudno młode ludźi pohámowáć/ chybá żeby oſoby zacne á poważne ná to były poſtánowione/ ktorziby ich złych obycżáiow przyſtrzegali/ á ſrogośćią iáką karáli. ModrzBaz 13v.
Synonimy: 1. chować, dzierżeć, egzekwować, mieć, obserwować, pełnić, trzymać, ważyć, wypełniać, zachowywać; 3. bronić, chować, chronić, mieć, opatrować, opiekać się, opiekować się, pilnować, żywić; 7. badać, obserwować, przypatrować się, śledzić.
Formacje współrdzenne cf STRZEC.
Cf PRZYSTRZEGAJĄCY, PRZYSTRZEGANIE, PRZYSTRZEGANY
ALKa, ZCh