[zaloguj się]
[pdf]

PATRZAĆ (1366) vb impf

Oba a jasne (w tym w pierwszym 22 r., w drugim 4 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf patrzać
indicativus
praes
sg pl
1 patrzåm patrzåmy
2 patrzåsz patrzåcie
3 patrzå patrzają
praet
sg pl
1 m patrzåłem, -em, -m patrzåł m pers
f patrzałam, -m patrzała m an
n subst -chmy patrzały
2 m -ś patrzåł m pers patrzaliście
f -eś, -ś patrzała m an
3 m patrzåł m pers patrzali
f patrzała m an
n patrzało subst patrzały
fut
sg pl
1 m patrzać będę, będę patrzåł m pers patrzać będziemy, będziemy patrzać
f będę patrzała m an
2 m będziesz patrzåł, patrzać będziesz m pers będziecie patrzać
f będziesz patrzała m an
3 m będzie patrzåł m pers patrzać będą, będą patrzać, będą patrzali
imperativus
sg pl
1 patrzåjmy
2 patrzåj patrzåjcie, patrzåjciéż
3 niechże patrzå
conditionalis
sg pl
1 m bych patrzåł, bym patrzåł m pers bychmy patrzali, bysmy patrzali
f bych patrzała m an
2 m byś patrzåł, by patrzåł m pers patrzalibyście, byście patrzali
f byś patrzała m an
3 m by patrzåł m pers by patrzali
f by patrzała m an
n subst by patrzały
con praet
sg
1 m bych był patrzåł
impersonalis
ma być, może być patrzåno
praes bywa patrzano
praet patrzåno
con by patrzåno
participia
part praes act patrzając

inf patrzać (109). ◊ praes 1 sg patrzåm (10). ◊ 2 sg patrzåsz (5). ◊ 3 sg patrzå (34). ◊ 1 pl patrzåmy (11). ◊ 2 pl patrzåcie (4). ◊ 3 pl patrzają (33). ◊ praet 1 sg m patrzåłem, -em, -m patrzåł (10). f patrzałam, -m patrzała (2). ◊ 2 sg m -ś patrzåł (1). f -eś, -ś patrzała (5). ◊ 3 sg m patrzåł (51). f patrzała (14). n patrzało (5). ◊ 1 pl subst -chmy patrzały (1). ◊ 2 pl m pers patrzaliście (1). ◊ 3 pl m pers patrzali (41). subst patrzały (8). ◊ fut 1 sg m patrzać będę (1) ReszPrz, będę patrzåł (1) RejPos. f będę patrzała (1). ◊ 2 sg m będziesz patrzåł (2) RejPs, Mącz, patrzać będziesz (2) BibRadz, KuczbKat. f będziesz patrzała (1). ◊ 3 sg m będzie patrzåł (8). ◊ 1 pl m pers patrzać będziemy (6) BibRadz, KuczbKat (5), będziemy patrzać (1) RejAp. ◊ 2 pl m pers będziecie patrzać (1). ◊ 3 pl m pers patrzać będą (2) KwiatKsiąż, RejPos, będą patrzać (2) RejAp, KołakSzczęśl będą patrzali (1) KochPs. ◊ imp 2 sg patrzåj (815). ◊ 3 sg niechże patrzå (1). ◊ 1 pl patrzåjmy (10). ◊ 2 pl patrzåjcie (35), patrzåjciéż (1) OrzQuin. ◊ con 1 sg m bych patrzåł (1) HistJóz, bym patrzåł (1) OrzQuin. f bych patrzała (2) RejJóz, Mącz. ◊ 2 sg m byś patrzåł (7), by patrzåł (1) BierEz. f byś patrzała (1). ◊ 3 sg m by patrzåł (29). f by patrzała (1). ◊ 1 pl m pers bychmy patrzali (2) RejJóz, RejWiz, bysmy patrzali (2) RejPos, BiałKat. ◊ 2 pl m pers patrzalibyście, byście patrzali (2). ◊ 3 pl m pers by patrzali (15). subst by patrzały (6). ◊ con praet 1 sg m bych był patrzåł (1) KochOdpr. ◊ impers ma być, może być patrzåno (3); -åno (1), -(a)no (2). ◊ praes bywa patrzano (1). ◊ praet patrzåno (4). ◊ con by patrzåno (3). ◊ part praes act patrzając (48).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. Mieć zdolność widzenia, władać wzrokiem (4): A choć też [bałwany ze srebra, ze złota] z ocżymá ſtoyą á wżdy nye pátrzáyą. LubPs dd4v; Powiedzyał iemu Iezus: Iuż pátrzay/ ábowiem wiárá twoiá ciebie zbáwionym vcżyniłá. A náthychmiaſt przeyrzał RejPos 66v.

W połączeniu szeregowym (2): A ich báłwány ze śrébrá/ ze złotá/ Nic nie ſą/ iedno ludzkich rąk robotá. Gębą niemówią/ okiem nie pátrzáią/ Vchem nieſłyſzą/ noſem nie wącháią. KochPs 174, 198.

2. Postrzegać wzrokiem: oglądać, spoglądać, przyglądać się; widzieć; obserwować; a(d)spicere, conspicere, respicere, videre Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; spectare Vulg, Modrz, Cn; prospicere PolAnt, Mącz, Cn; intueri Mącz, Vulg, Cn; contueri, despicere, inspectare Mącz, Cn; intendere Vulg; observare PolAnt; aspectare, contemplari, revidere, servare, suspicere, tueri Mącz; inspicere, spicere, transpicere Cn [w tym: na kogo, na co (198)] (319): Myſzy gdy ſie przebiegáły/ Ná kotá cżęſto pátrzáły BierEz P3, Bv, C2v, E3, I4v, Q2v, R4, R4v; OpecŻyw 142, 188; BierRozm 11; RejJóz M7v; Bo ſię wiecz nięmaż czim czieſyċ Gdy zlodzieia ydą wieſyċ. A drudzý na to patrzaią Czo ſnim towarzyſtwo maią. RejKup b8; GliczKsiąż C7; Tedy rzekł Moizeſz do ludu: Nieboyćieſie: ſtoyćie/ á pátrzayćie ná wielkie ſpráwy Páńſkie/ ktore dziś będzie cżynił Leop Ex 14/13, Iudic 9/39, Eccli 41/27; KochZuz A4; HErmoneus koſtki grał/ Metellus nań pátrzał RejZwierz 27v, 41; [Ryk jego lwi] Záhuczy nád niem dniá onego iáko Morze/ á gdy pátrzáć będźiemy ná ziemię/ otho ćiemnośći będą vtrapienia/ á świátło záćmi ſię ná niebie iego. BibRadz Is 5/30, Dan 7/11, 4.Esdr12/3, Sap 16/7 [2 r.], Act 1/9; BielKron 295v; Urit videndo foemina, Páli gdy bywa na nię patrzáno niewiáſtá. Mącz 494b, [176]a, 247a, 267d, 405b [3 r.], 406a (12); RejAp 58 [2 r.], 153; Obroćiwſzy ſie on zbrodzień/ páthrzał pirwey chwilę iákoby s podziwieniem ná kſiędzá/ nicz nie mowiąc GórnDworz P2, H6, M, P, T5; HistRzym 33v, 55; RejPos 4v; BiałKat 281; KuczbKat 320; RejZwierc 197v; KochMon 31; WujJud 49v; BudBib I 182a marg, 4.Esdr 11/20; Nowotnego iákiegoś/ Bogá Zydom zyáwił. Nuż przed onym Báłwánem/ co zá dudkowánie/ Náſmiałbyś ſie do woley/ pátrzáiąc tám ná nie. HistHel Bv; StryjWjaz B; ModrzBaz 59; SkarJedn 12, 226; SkarŻyw 136; CzechEp 142; Ieſli kiedy/ w pogodną noc piérwomieśięczną/ Pátrzáiąc ná niebieſką kraſę bárzo wdźięczną/ Vyźrzyſz tám drógę/ Białomléczną názywáią KochPhaen 18; KochPam 83; Niechcę dáléy domáwiáć/ ieſli pomagáli/ Czy tylko kiedy ſye bił/ drudzy nan pátrzáli. PudłFr 45; ArtKanc D10v; KołakSzczęśl Cv; A to rzekſzy/ gdy oni pátrzáli podnieśion ieſt/ á obłok odiął go od oczu ich. WujNT Act 1/9, s. 291 marg, Iac 2/3, Apoc 6/1, 3, 5, 7, 11/11; SiebRozmyśl [A4]v, H4, K2v; Oby mi to był dał Bog/ byś ná mą poſtáwę/ Pátrzał teraz gdy piſzę/ y ná moię ſpráwę. Vyrzałby pioro w ręku PudłDydo B5.

patrzać z czego [= skąd] (10): HistJóz B3v; A oni łamią ręce ſrodze nárzekáiąc/ Z oney gory ná polá żáłoſnie pátrzáiąc. RejWiz 82; De tegulis inspectare, Z dáchu ná co pilnie pátrzáć. Mącz 406a, 134a, 405c, 406b; GórnDworz Bb7; PaprPan Aa4; StryjKron 256; Nie wnet wierz mi Kártago ták budowne ſtánie/ Nie wnet zamek s ktorego mogłby pátrzáć ná nie. PudłDydo B.

patrzać przez co (2): Wodka ludziem barzo dobra na zącmienie oczu kthorym ſie zda izby pzez [!] ſcklo patrzali. FalZioł II 15c. Cf »patrzać przez okno«.

patrzać w co (3): áż do páná Reyá przyſzło: ktory gdy go też ſpytano/ pánie á wſzák v Tárłá/ On záraz by z bicżá/ ze dwu iedno vcżynił ſłowo/ y rzekł/ wie ią diabeł/ iaciem iey tám w ogon nie pátrzał. GórnDworz P7. Cf »patrzać w oczy«, »patrzać w rzciadło«.

patrzać czym [= przez co] (3): dziurą thedi kthora wedzrzwiach bila pathrzaiącz wydziall. Ano Zeliſlawſki zwawrzinczem ſtawſkim [...] pieniądzi doſzcz liczą. LibMal 1543/72; RejJóz D6v; HistRzym 92.

patrzać za kim, za czym (6): BierEz Bv, K2v; Tamże téż iako za Iezuſem przy w niebo wſtąpieniu/ tak téż za panną [apostoli] patrzali. OpecŻyw 182; KochJez A2; ArtKanc G17; WujNT Act 1/10.

patrzać gdzie (9): BielKron 129v; widząc iż tego/ kogo [...] milowáłá/ pocżćiwie mieć nie mogłá/ vmyſliłá [...] nie przyimowáć ani liſtow/ áni dárow/ áni żadnego poſelſtwá ſłucháć/ áni w tę ſtronę gdzie on był pátrzáć. GórnDworz Aa5v. Cf »patrzać w niebo«, »w ziemię, na ziemię patrzać«.

patrzać na kogo (1), na co (3) ze zdaniem przydatkowym orzekającym [w tym: kiedy (2), iż (1), jesliby ‘czy’ (1)]: Thu káżdy pátrzał ná páná Lubelſkiego/ ieſliby ná tey grze przeſtáć chciał GórnDworz C6; A ieſli cie to máło ruſza/ idź do kośnice/ pátrzay ná kośći/ iż ty kośći pirwey żywe były/ á iuż teraz martwe RejPosWiecz3 98; KochFr 69 [2 r.].

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: na to (1); zaimek pytajny (7), jesli(by), jesliżeby ‘czy’ (4), gdy (2), iż (1), jako ‘że’ (1)] (15): March1 A4; HistJóz A2v; March3 V4; RejWiz 192; RejZwierz 35v; BibRadz Num 4/20; BielKron 124; Servare de coelo, Patrzáć co zá pogodę niebo obiecuye. Mącz 389a; GórnDworz Aa8; HistRzym 92; pátrzayże ieſli po ónéy Linijéy wodá równo ſtoi Strum C2v; wielki to cud zaprawdę gdy pátrzał iſz oni duchowie/ nie ćieleśni/ mięśnych potraw ná ziemi vżywáli. SkarŻyw 119; LatHar 715; A śiedząc Ieſus przećiw ſkárbnicy/ pátrzał iáko rzeſza kłádłá pięniądze WujNT Mar 12/41; SiebRozmyśl Hv.

Ze zdaniem luźno nawiązanym pełniącym funkcję dopełnieniowego [w tym: ano, a oto, ono] (3): RejZwierz 110v; PAumechus [...] Płákał ſiedząc gdy pátrzał s ciemnice powoli/ Ono wiodą Rycerze po bitwie przegráney PaprPan Aa4; Pátrzałem w widzeniu nocnym/ á oto przychodźił w obłokách niebieſkich niektory iáko ſyn cżłowiecży CzechEp 299.

W konstrukcji bezpodmiotowej; przysłówek lub rzeczownik w funkcji orzecznika + inf patrzać (9): Pátrzáć ná nieprzyiaćielá nie miło. BierEz L3; Wſzák kiedy to widamy/ pátrzáć ná to brzytko. RejWiz 51v; GórnDworz Aa8; BudBib Sap 2/15; Boże day być ſię dobrze ná wſzytkim wodźiło/ Byś wezdrowiu oglądał/ ná coć pátrzáć miło. KochFr 20, 69 [2 r.]; Strách pátrzáć ná to częſté połyſkánié KochPieś 31; ZbylPrzyg B2.

W połączeniu z określeniem kierunku (2): Tam longe respicere non possunt, Nie mogą ták dáleko ná zad záś pátrzáć. Mącz 406c; KlonWor 2.

W połączeniu z przysłówkiem wyrażającym określone uczucie lub wyraz spojrzenia (7): Lew ták gniewliwy rzewno pátrzał/ A liſzki ſrogo zopytał BierEz K4, S3; RejJóz Ev; RejWiz 66, 82; Caperate frontem, Smárſzczić czoło. Nie wdziecznie a nie łáskáwie patrzać. Mącz 34b; KochFrag 23.

Przysłowie: DObra to/ Páwle/ (możeſz wierzyć) ſzkołá/ Gdźie każą pátrzáć ná poślednié kołá. KochFr 37; Nie pátrzałem w żadne [lege: zadne] kołá CzahTr H4.
Frazy: »jakoby na to patrzał« = bardzo realistycznie (1): Hypotyposis [...] Opiſánie niektórey rzeczy tákie yákoby ná to pátrzał gdy ſie o tym czyta. Mącz 161a.

»jakobyś patrzał [na kogo]« = ktoś wygląda jak ktoś, jakby to był ktoś (2): SarnUzn H5; vrodźiwé chłopy Pierśiſté: iakobyś też pátrzał ná Cyklopy. KochJez B4.

»wszyscy patrzali; wszytek lud, więcej ludzi patrzał(o)« (4;1:1): BierEz G2v; Leop Deut 1/30; Supplicium conspectius. Strácenie ná które więcey ludźi pátrzáło. Mącz 405c; GórnDworz Y4v; y położył on kloc v ogniá áby wſzytcy náń pátrzáli/ áby żadny domnimánia niemiał/ iźeby [!] thám pieniądze były. HistRzym 120v, 15v.

Zwroty: »patrzać nie chcieć« = być nieprzychylnym, odrzucać (1): ſzábáty ich y ofiáry/ ktore hoyne cżynili/ [Bóg] precż odmiátał: y ná nie pátrzáć niechćiał CzechRozm 71v.

»z daleka patrzać« = aspicere e longinquo Mącz (6): LubPs K3v; Ná młodzyeńcá onego z dáleká pátrzáią/ Máło mu ſie dziwuiąc/ práwie oń niedbáią. RejWiz 179v; Mącz 405b, 462c; KochPs 56; A śioſtrá dziećięćiá onego ktora zdáleká pátrzáłá/ przyſtąpiłá do Krolewny/ mowiąc: [...] SkarŻyw 478.

»[na co] patrzać godny nie być« = nie zasługiwać na przebywanie gdzieś (1): Co byś też mowił ku Mikołáiowi potomkowi ſwemu? iż on tákowym ludźiem ná twoim Pinczowie/ mieyſce dał: ktorzy áby ná Pinczow pátrzáli/ godni tego nie ſą. OrzList ev.

»jakoby przeze mgłę patrzać« (1): Per transennam aspicere [...], Z dáleká yákoby prze ze mgłę pátrzáć. Mącz 462c.

»nie moc, nie chcieć patrzać« = nie móc znieść widoku czegoś, być przerażonym widokiem czegoś (2:2): KochMon 30; CzechRozm 148v; NIemoże ná śmierć pátrzáć dźiéćięćiá ſwoiégo KochMRot C2v; Phil M.

»patrzać nie moc« = być porażonym blaskiem (1): kiedy twarz Moyzeſzowá z rozmowy y obecnośći Bożey ták śie świećiłá/ iż ná nię ſynowie Iſráelſcy pátrzáć niemogli. KuczbKat 95.

»patrzać w niebo« = aspicere a. respicere in coelum PolAnt; contueri in coelum Mącz [szyk zmienny] (5): Mężowie Gálileycżycy przecżże ſtoićie patrzáiąc w niebo? BibRadz Act 1/11, Dan 13/9; Mącz 468a; HistRzym 76v; ArtKanc G17.

»oblicznie patrzać« (1): Aliquem coram intueri, Oblicznie ná kogo patrzáć. Mącz 468a.

»oczyma (okiem), wzrokiem patrzać« [w tym: jakim (1)] [szyk zmienny] (3:1): RejJóz Ev; GórnDworz Mm2; IAko więc orzeł młody/ ná gniaźdźie wyſokiem Siedząc/ zá oycem pátrza nieſpuſzczónym okiem. KochJez A2; Potyméś y oczymá ſwoimi pátrzáłá/ Gdy ná krzyżu vmiérał/ nie bez twéy żáłośći SiebRozmyśl Hv.

»[jakim] okiem patrzać« = wyrażać spojrzeniem jakieś uczucie (1): A ty weſołym okiem ná bitwęś pátrzáłá GórnTroas 59.

»patrzać w oczy« (1): á gdy cżedł liſt lekarz/ pátrzał mu Alexánder pilno w ocży ieſli ſie nie zápłonie BielKron 124.

»patrzać przez okno« (1): Podobny ieſt namilſſy moy Sárnie/ y młodemu Ielonkowi/ otoć on ſtoi zá śćiáną náſſą/ pátrzáiąc przez okná [respiciens per fenestras]/ przeglądáiąc przez kraty. Leop Cant 2/9.

»patrzać pilnie (a. pilno)« [szyk zmienny] (16): Kiedy ſiędźieſſ zá ſtołem bogátego/ tedy pátrzay pilno co przed cię położą. March1 A4 [idem March3]; OpecŻyw 39v, 69v; March3 V4; RejKup cc6; Leop Act 3/5; RejFig Bb3v; Y gdy ſie dłużey modliłá przed Pánem/ tedy Heli pátrzał pilnie ná vſtá iey. BibRadz 1.Reg 1/12; BielKron 124; Mącz 406a; HistRzym 114v, [118]; KochSz C3v; ArtKanc G17; WujNT Act 1/10; SiebRozmyśl K3.

»rad patrzać« = lubić coś, coś się komuś podoba (3): Bo yákoć ſyn będzye myał tákyego náucżycyelá/ kthory będzye rad ná kuffel pátrzał/ diſcipuł też nie wyda wtem preceptorá/ będzye theż dobrze ſpełnyał. GliczKsiąż L8v; Mamy tákye roſkoſzy tákie krotochwile/ Zebyś y ſam rad pátrzał wierz mi ná to mile. RejWiz 66; RejZwierc 17.

»na się patrzać« (2): tedy ſtánęli oboie przednim ſpołem ná ſię patrzáiąc. March1 A2 [idem] March3 T7.

»patrzać na wsze strony« (1): Radby iáko on Ianus miał y w tyle ocży/ [...] Zeby przed ſię y zá ſię pátrzał ná wſze ſtrony; Zeby on pierwey poſtrzegł niż był poſtrzeżony. KlonWor 2.

»patrzać wysoko« = chodzić z podniesioną głową, być dumnym (1): Bądź poſtáwny ſwiátu okazáły/ Boś w vrodzye dobrze doſkonáły/ Cżyrſtwo pochodź á pátrzay wyſoko BielKom F4.

»wzgorę, ku gorze patrzać« (2:1): BierEz K2v; to maſz cżynić/ abys dziecię tak vkładała/ żeby na żadną ſthronę/ ani ku gorze/ ani na ſtrony nie mogło patrzać FalZioł V 44v; Suspicio, Wzglądam wzgorę/ pátrzam Mącz 406c.

»w ziemię, na ziemię patrzać« = spoglądać w dół; aspicere ad terram, despicere in terram Mącz (1:1): Aspicere ad terram, W ziemię pátrzáć. Mącz 405b, 405c.

»patrzać w zwierciedle, w rzciadło« [szyk zmienny] (1:1)): [Plato] na twarz cżeſto w zwierciedle patrzał, nie dla pięknoſci á chędożenia ciała, ale aby znał iako [...] cżaſi twarz iego mieniły BielŻyw 82; HistRzym 55.

Szeregi: »patrzać a oglądać« (1): Rzekł do Xántá miſtrzu pátrzay A te Litery ogląday BierEz E2v.

»patrzać, (abo, ani) słuchać (a. słyszeć)« (3): ieſli ſie w cżym cżuć godnym będzie/ niechayże tego vmie vżyć/ áby miał záwdy ktoby ná to pátrzał/ ábo ktoby tego ſłuchał GórnDworz N3v, Mm2; Phil M.

W przen (6):
Fraza: »oczy patrzają« (6): BierEz E2; Rozdárli paſſcżeki ſwe tu ná myę nędznego / Mowiąc wey wey ocży náſſe pátrzáyą ná nyego LubPs I3v; niethelko ocżom broniłá pożądáney ſwiátłośći/ tho ieſt/ niedopuſzcżáłá im pátrzáć ná tho/ nacż im było pátrzáć miło/ ále [...] GórnDworz Aa8; GórnRozm L3v; SiebRozmyśl Gv.
Przen (28): W on cżás/ gdy bez porządku wſzytko ſię mieſzáło/ A godzin y właſnośći ſwoich nic nie miáło/ Niż obłoki ná gory wynioſłe pátrzáły/ Niż źiemie/ ſkryte ſkárby ludźiom vkazáły. GrabowSet E; Sczęśćié ná mię pátrzáiąc/ woyſká niezliczoné Vſzykowáło/ zewſząd nieſczęśćia śćignioné. GosłCast 61; Ná ktorą [sprawiedliwość Twoją] głuche mury z dumieniem pátrzáły/ Kiedy hárde zá miecżem głowy táńcowáły. SapEpit A4v.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): RejPos 339 cf W połączeniu szeregowym.

W połączeniach tautologicznych (2): KrowObr 203, BibRadz Is 6/9 cf W przeciwstawieniach.

W połączeniu szeregowym (1): pátrzay ſzukay á dogląday w ſercu ſwoim/ ieſliżeć tá świeca á tá iáſna pochodnia/ wypádła á zgáſłá w ſercu twoim. RejPos 339.

W przeciwstawieniach: bibl. [Is 6/9] »patrzać ... nie widzieć (2), nie uznawać« (3): Pátrząc Pátrzayćie/ á przedſię niewidzćie. KrowObr 203; widżąc pátrzayćie á nie vznawayćie. BibRadz Is 6/9, I 53c marg.

Frazy: »[co komu] z oczu patrzało« = ktoś był taki (1): Kaim záſię iż łotrem wyelkim á nyerządnym cżłowyekyem był/ s cnoty ſie zbeſtwiwſſy nic mu dobrego z ocżu nye pátrzáło. GliczKsiąż E2.

[»[komu] śmierć z oczu patrzała« = ktoś był bliski śmierci: Trzeba było nam inakszego sejmu, panowie bracia mili, aniżlibył, zwłaszcza gdyście widzieli, że panu leżącemu śmierć z oczu patrzała PismaPolit 161.]

Zwroty: »z daleka patrzać« (1): racżył ná nię [na drogę] wybráne ſwe wprowádźić/ z niebá ią ſam obwołáć/ y zálećić. Aby iuż nie z dáleká ná nię dźiatki iego pátrzáły/ ále áby nią práwie do niego przychodźiły. CzechRozm 173v.

»z gory [= z pewnego dystansu] patrzać« (1): A ktoby z gory pátrzał ieſt ſie náśmiać cżemu/ Temu ſwiátu márnemu błaznowi práwemu. RejWiz 104.

»prostym okiem patrzać« (1): Y tego á nie innego przodkowie náſzy ſtrzegąc/ ná Práwo w Polſzce proſtym okiem/ iáko ná Morzu żeglarze áby niezbłądźili ná woz niebieſki/ ktory zową Polum Arcticum, pátrzáli OrzRozm Ev.

»przeko patrzać« = być nieżyczliwym (1): Transversa tueri, Przeko/ zezem álbo przes rámioná pátrzáć. Mącz 488d.

»przez ramiona patrzać« (1): Mącz 488d cf »przeko patrzać«.

»zezem patrzać« (1): Mącz 488d cf »przeko patrzać«.

»patrzać w źwierciadło« (1): A wierz mi iż tá cnotá/ káżdemu przyſłuſzy/ A iście pyękny klenot/ kto ſie wſtydem ruſzy. Bo by pátrzał wſzetecżny/ zá ſobą w źwierciádło/ Wieręby mu figlikow/ wcżoráyſzych przeſiádło. RejZwierz 130v.

»[w kogo] by w zwierciadło patrzać« = bardzo kochać (1): A gdy to dzieczko Lat doſło Tu me wſzyſtko zle vroſło. Bo weń oczieċ by wzuiercziadlo Patrzal boday mu przeſzyadlo. RejKup d7.

a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1): Krol biały pátrzał ná ſwego ſámpierzá Przez draba/ y przez cżarnego Rycerzá. KochSz Cv.
b) Być zwróconym w jakimś kierunku; być położonym w pobliżu czegoś (4): Leop Ez 43/4; Azia gdzie pátrza ná Afrykę/ thám ieſt Arabia BielKron 263v; ná pułnocy od miáſtá gory wdzięcżne á mierne/ ná kthorych ogrody y winnice/ tám dobre winá/ bo gory winne pátrzáią ná południe. BielKron 283.

patrzać ku czemu (1): wywiodł mię drogą z brony ktora pátrzáłá ku drodze od wſchodu ſlońcá Leop Ez 42/15.

c) Zwracać się do kogoś, myśleć o kimś z nadzieją (1): Ná ćię [syna Jana Tarnowskiego] wſzyſcy w téy ſpólnéy przygodźie pátrzamy/ Y tę vfność o tobie niewątpliwą mamy: Ze nie będźieſz chćiał wydáć oycá ták zacnégo KochTarn 75.
d) Myśleć o Bogu lub świętych; pokładać nadzieję, ufność w Bogu (8): Boiącego ſie Bogá błogoſláwioná ieſt duſſá iego. A ná kogoż pátrza? á kto ieſt moc iego? Leop Eccli 34/18; Ná thę rękę Bożą pátrzáli záwſze y patrzą wierni/ w ktorey wſzytko to było co śię okazáło GrzegŚm 45.

patrzać w co (3): Iużćiby z nádzyeią ſwą nigdzyey práwie nie tkwiał/ iednoby wſzytko pátrzał w Máieſtat iego. RejPos 230v. Cf »w niebo patrzać«.

patrzać za kim (1): W ćieniu twych ſkrzydeł/ prózen wſzech trudnośći [...]. Zá tobą wſzędy pátrza duſzá moiá KochPs 90.

Fraza. »oczy patrzają (a. mogą patrzać)« (2): Tákżeć oczy náſzé obćiążoné łzámi Ná páná pátrzáią: owa ſye nád námi Smiłowáć/ iáko pán miłośierny/ raczy KochPs 188; SkarŻyw 4.
Zwroty: »w niebo patrzać« (2): Omięniałem iuż práwie/ rátunku wołáiąc/ Stráćiłem oczy w niebo pátrzáiąc. KochPs 99; SkarŻyw 4.

»wiarą patrzać« (1): [zmarli zbawieni mówią:] Iuż Páná widzimy w świetnym máieſtaćie/ Ná ktorego tylko tu wiárą pátrzaćie. WisznTr 34.

α. O Bogu i istotach nadprzyrodzonych (18): Leop 2.Mach 12/22; Abowiem on [Bóg] patrza ná kończyny źiemie/ á wſzytko co ieſt pod niebem widźi. BibRadz Iob 28/24, Hab 1/13, 1.Petr 1/12; CzechRozm 41; ArtKanc I3, T19.

patrzać w co (1): iedno tylko [Aniołowie] pátrzáli w ſwięte oblicże iego/ ktorego ſie nigdy nápátrzyć nie mogą RejPos 20.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Ieſlić Chriſtus pátrzał kiedy Szátan ſpadał; tedyć był ná on czás/ gdy ſzátan z niebá ſpadał WujNT 237.

Zwroty: »patrzać [jakim(i)] okiem (oczyma)« [w tym: srogimi (2), litościwym (1), miłosiernym (1)] [szyk zmienny] (4): KrowObr 1v; Pátrza Pan ná dobré okiem miłośiernym/ [...] Pátrza y ná grzeſzné oczymá ſrogiémi KochPs 47, 97.

»rad patrzać« = coś się komuś podoba (1): ma go [ojciec syna] ták wypráwić á nágotowáć/ yákoby dobrze przyyęty był/ [...] w rzecżách tych zwłaſſcżá potrzebnych ná ktoreby y Bog rad pátrzał/ y ſam ſnich myedzy ludzmi ocżu ſwych ſobye nye zátykał. GliczKsiąż E8.

W przen (4):
Fraza: »oczy patrzają (a. patrzać mogą)« = oculi in a. super [aliquem] Vulg (4): LubPs I; Ocży Páná Bogá pátrzáią ná thego ktory ſie go boi Leop Eccli 34/19, Eccli 34/15; GórnDworz Mm6.
β. Jako sygnał odsyłaczowy wskazuje na dzieło lub jego część, na miejsce w tekście, hasło w rejestrze [w tym: imp (16), inf (+ trzeba) (7)] (23): SIMON Piotr, pátrzay Piotr. WujNT Bbbbbb4; O OLKVSZV Pátrzáć tytulo KRVSZCE SarnStat 969, *6, 969.

patrzaj (patrzać) czego [= gdzie] (2): BibRadz I 11b marg; Pátrzáć tego Státutu. vide et correcturam iuris. SarnStat 627.

patrzaj u kogo [= w czyim tekście] (2): A ieſlibyś ieſzcże tey ſzcżyrey prawdzye nie dufał/ tedy pátrzay v Dawidá/ tám máło nie w káżdym Pſalmie naydzyeſz ſwiádectwo o możnośći Boſtwá tego to Duchá s. RejPos 150v. Cf patrzaj u kogo w czym.

patrzaj u kogo [= w czyim tekście] w czym (1): Pátrzay v Bezy w Bibliey CzechRozm 25 marg.

patrzaj (patrzać) o czym (9): SZLVBEM WIĄZANIE, O tym pátrzay wysſzéy SarnStat 158, 151, 223, 236. Cf patrzaj o czym w czym.

patrzaj o czym w czym (5): O thym słowie Efá pátrzay w.3. Mo.5.v.11. BibRadz I 138c marg, I 21a marg, 328c marg, 386a marg; O tych mowách pátrzay w Wieży Babel [tytuł rozdziału]. GrzegRóżn F3.

patrzaj (patrzać) w czym (11): BibRadz I 5c marg, 38e marg, 251b marg; (nagł) MIEDZA, POMIAR, ROZDZIAŁ. (–) Pátrzáć w ſwych rozdźieléch. Tit. Podkomorzy SarnStat 677, 636. Cf patrzaj u kogo w czym; o czym w czym.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zaimek pytajny] (2): Wołánie ich iákowe było pátrzay we wtorych Kſię. Krole. Káp. 18. BibRadz I 251b marg, WujNT 664.

W charakterystycznych połączeniach: patrzaj (patrzać) statutu (2), wiersza; patrzaj (patrzać) w Biblijej, w Kapitulum (3), w Księdze (2), titulo (4).

Frazy: »patrzaj niżej« (1): O vrzędźie Zydowſkim pátrzay niżéy SarnStat 236.

»patrzaj (patrzać) wysszej (wyższej)« (7): O tym pátrzay wyżſzey w. 28. Káp. BibRadz I 21a marg, I 5c marg, 38c marg; WujNT 664; (nagł) CRIMEN LAESAE M. REGIA (–) Pátrzáć trzebá wysſzéy, List 21. SarnStat 151, 158, 223.

a. Czytać; przen [w co] (1): Y poſtáwił to widome niebo/ iáko ſklep wyſoki/ y rośćiągnął ie iáko tablice ábo kxięgi áby wnie przyſzły cżłek pátrzał/ á moc y piękność Boſką nánich wycżytał SkarŻyw 258.
b. Zajmować się obserwacją w celu badawczym lub w celu przepowiadania przyszłości, wróżenia (1):
Zwrot: »w niebo patrzać« (1): Ieden gwiazdarz w niebo pátrzał By przyſzłe rzecży powiedział BierEz L.
c. Być, przebywać z kimś, obcować bezpośrednio (10): Panie Boże bądz pochalon [!] namileyſzy bracie Iż ćie tak częſto nąwiedzam [!] a iż patrżam na cię RejJóz P7.

patrzać na kogo, ze zdaniem przydawkowym orzekającym (1): Bo iáko ſie nie ma w tey ſpołecżnośći tá ſpołecżna miłość á tá ſpołecżna nádzieiá vmnożyć pátrzáiąc ná miłe dziatki ſwoie/ gdy w młodośći ſwey gráią przed ocżymá ich RejPos 42v.

patrzać na kogo, ze zdaniem luźno nawiązanym pełniącym funkcję przydawkowego orzekającego (1): A ták zaſz to nie roſkoſz [...] Pátrzáć ſobie ná ony ſwoie wdzyęcżne dzyatki/ A ony przed ocżymá ſtoią iáko kwiatki. RejWiz 58v.

Zwrot: »[na kogo] patrzać nie chcieć« = nie znosić czyjejś obecności, czyjegoś istnienia (1): Bo ie bárzo kłołá w ocży oná prawdá iego/ że nań nigdy pátrzáć nie chcieli/ á owſzem záwżdy gdzye mogli ſzukáli przycżyny ná ſtrácenie á ná zginienie iego. RejPos 209.
α. Widzieć, oglądać Boga, świętych po śmierci, tj. osiągnąć zbawienie (6): KochPs 205; A kto ſię kácerſtwem pomazał/ uſłyſzy: Porwi niezbożniká/ áby nie pátrzał ná chwałę Bożą. SkarŻyw 121; ReszList 179; Y otárł iéy łzy [Chrystus Marii] z oczu/ áby ich nie znáłá/ A nań ná ſwą poćiechę ná wieki pátrzáłá. SiebRozmyśl B.

patrzać w co (2): By z ſobą racżył dáć/ [...] w niebieśiech przebywáć. Chwałę niepoſpolićie z Anioły ſpiewáiąc/ w iego sławne lice poſpołu pátrzáiąc ArtKanc F4v. Cf Zwrot.

W charakterystycznych połączeniach: patrzać na bostwo Pana swego, na chwałę Bożą, w lice [Boże], na oblicze Boże.

Zwrot: »patrzać [w co] jako we zwierciadło« (1): Abowiem iuż ſie tám wypełnią ony ocżekawánia ich/ [...] iuż iedno bedą pátrzáć iáko we zwierciádło w ono niewidome przed tym nigdy Boſtwo Páná ſwego RejAp 185v.
d. Być świadkiem jakichś wydarzeń, jakiejś sytuacji (38): HistJóz D4; RejPs 130; Iż to ſą błogoſláwione ocży co ná to pátrzą/ ná co wy pátrzacie. RejPos 208v, 208v; WujJud b3v; ktora [matka] iednego y tegoſz dniá pátrzáłá ná śmierć ſiedmi ſynow ſwoich BudBib 2.Mach 7/20; CzechRozm 188; SkarŻyw 372; StryjKron 652; ReszList 153; ZawJeft 30; Niedopuſczayćie ſie tego/ ábyśćie na tę nędzę/ ná to vtrapienie bráćiéy wáſzéy/ iákoby ná iáką grádobicz ſąśiedzką/ próznuiąc/ pátrzáć mieli. OrzJan 32; SiebRozmyśl H2v, H3v; GosłCast 55.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: na to (2); gdy, kiedy (3), zaimek względny (2), jako ‘że’ (1)] (6): iamći ná to pátrzał/ Kiedy owcy pies chleb dawał. BierEz M2v; RejPs 56; Mącz 494b; GórnDworz P4; iáko rzecz przijęmna Pátrzáć/ gdźie miłość pánuie wzaięmna KochPs 196; GórnRozm F3v.

Frazy: »jakoby(ś) na to patrzał(a)« = jestem pewien (pewna) (2): Videre videor iam illum diem cum hinc egens profugi et aliquo militatum, Bo yákobych ná to pátrzáłá gdy zádłużywſzy ſie/ wymknie ſie ż tąd [!] ná żołnierską służbę. Mącz 494b; ále y to maſz ták pewną/ iákobyś ſam ná to pátrzał KochWr 40.

»jakoby na to patrzał (patrzali)« [o bardzo plastycznym opisie] (2): Mącz 103c; iż vmieią to co widzieli/ ábo ſłyſzeli/ ábo ſie im ſámym przydáło kiedy/ ták foremnie to przełożyć/ że z ich ſłow zda ſie tym co ſłucháią/ iákoby ſámi teraz ná to pátrzáli GórnDworz N8.

»wszyscy (ludzie) patrzali; wiele ludzi patrzało« [szyk zmienny] (2; 1): Tráfiło śię w temże mieśćie/ [...] że Sláchćicá [...] Sláchćic zábił/ w południe/ ná rynku/ ná co wiele ludźi pátrzáło [multis inspectantibus] ModrzBaz 31; SkarŻyw 107, 118.

Zwroty: »jaśnie patrzać« (1): IZeználiby to wſzyſcy/ ktorzy z nim bywáli/ Iż iáſnie ná poſtępki/ one iego pátrzáli. RejZwierz 80.

»patrzać oczyma (swymi a. własnymi)« [szyk zmienny] (6): Pátrzáliśćie ocżymá ſwemi [Viderunt oculi vestri] ná te wſſyſtkie rzecży ktorem cżynił w Egyptćie Leop Ios 24/7; BibRadz Deut 28/32; ná com ſam właſnymi oczymá pátrzał StryjKron 777; CzechEp 141; OrzJan 135; Gdyż wiedząc niewinnégo/ niezáſłużonégo/ [...] Iżechmy go świádectwem ſwym nie rátowáły/ A ledwiechmy oczymá ná to niepátrzáły. GosłCast 70.

»oczywiście patrzać« = na własne oczy widzieć (1): Energia, Okazałość/ Yawność/ tak słowy rzeczy wyráżenie/ yákoby ná to ocziwiście pátrzał. Mącz 103c.

»sam patrzać« (4): GórnDworz N8; A táć wżdy Hiſtoria coſmy ią tu mieli/ Ták iáko mi to pewni ludzie powiedzieli/ Ieſt prawdziwa bo ſámi ći ná to pátrzáli/ Ktorzy w Lándzie mieſcie tym Niemieckim bywáli. HistLan F5; StryjKron 777; GórnRozm F3v.

W przen (1):
Fraza: »patrzały oczy [czyje]« (1): Niechay Pan Bog twoy tyle ſtokroć rozmnaża lud twoy iáko ſą teraz/ áby ná to pátrzáły oczy Krolá páná moiego [et oculi domini mei regis videant] BibRadz 2.Reg 24/3.
Przen (2): ábo oni oycowie ſwięći/ ktorzy tylko w duchu á w ſercoch ſwoich pátrzáli ná ſwięthe Boſtwo twoie/ á ná przyśćie twoie. RejPos 209; A gdyż cie iuż niemáła cżęść ſwiátá poznáłá/Oſobę twą y ſpráwy ná ktore pátrzáłá. Ia też widząc potrzebę cżáſu dziſieyſzego/ Przyſzedłem s tym orſzakiem ludu ſpiſánego. PaprPan A4v.
e. Doświadczać, przeżywać (2): ále wpádłá mi ná myſl ſmiertelność moiá/ iż teraz pátrzam ná thę okruthną moc y bogácztwo ſwoie/ á po máłey chwili w proch ſie nikcżemny obroćić muſzą. RejZwierc 170.
W przen (1):
Fraza: »oczy patrzą« (1): iż cie wezmę do grobu oicow twoich/ áby ocży twoie nie pátrzały ná żáłość ſwoię. RejPos 50v.
3. Myśleć o czymś, zastanawiać się, rozpatrywać, przyjmować do wiadomości (63): Chybáby głębiey w rzecż tę X.K. pátrzał. Iákoż zda mi ſię pátrza/ gdy ex infinitiuo, imperfectum cżyni. CzechEp 67.

patrzać czego (8): BierEz H3; RejWiz 49v; vcżynięli to/ tedy moy koniec niedobry będzie/ bo zginę hániebną śmierćią/ á ták cokolwiek cżynię/ mam pátrzáć dokonánia HistRzym 58v, 60; RejPos 133v; RejZwierc 214v; RejZwiercTrzec Aaa2v; A ieſli będźieſz ſercá moiego pátrzáłá/ Zá tę trochę/ pewienem/ nie będźieſz łáiáłá. PudłFr 60.

patrzać na kogo, na co (31): OpecŻyw 139v, 141, 191; BielŻyw 66; RejWiz 96v; OrzList i; SarnUzn B6; RejAp 128; Ale by cżłowiek pátrzał ná ſwe dokonánie/ tho ieſt ná śmierć/ [...] tedyby ſie oddalił odewſzego vcżynku złego. HistRzym 60v; RejPos 30 [2 r.], 43v, 131, 207v; BiałKat 288v; GrzegŚm 45; A ieſli ná Figury y Proroctwá ſtárego Zakonu pátrzáć będźiemy/ tedy naprzod Máláchiaſz o they Swiątośći iáſnie prorokował KuczbKat 190, 10, 85, 135, 225, 270, 305; CzechRozm 183v, 245; CzechEp 146; KochPieś 2; Zyy trzyſtoletni wiek/ pátrzáiąc ná té Nietrwáłé prędkie ludzkié odmiennośći. ZawJeft 3; KochFrag 19; WujNT 21, 641 marg.

patrzać w co (5): Othóż ieſli pilnie w ty táiemnice Kośćiołá Chryſtuſowégo pátrzaſz/ y ná nié pámiętaſz: tedy ſye z piſmá zakonu ſtárégo náuczyſz: iż [...] BiałKat 278v; Oczko 7; KochTr 24; CzechEp 67, 203.

patrzać czego ze zdaniem przydawkowym orzekającym (1): RejZwiercTrzec Aaa2v cf Przysłowie.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: zaimek pytajny (6), iż, że (4), jesliże ‘czy’ (1)] (11): KrowObr 241; Pátrzay Izráelu żem ia ieſt Bog Ociec/ á okrom mnie Oycá nie máſz inego Oycá. SarnUzn D4v, D3v, D4 [2 r.]; SienLek 24v; RejAp 39v; RejPos 43v, 126; Napiérwéy pátrzay ieſliże ieſt ſpadku wody z Rzéki do Stáwu/ łokieć álbo trochę mniéy Strum I4v; Liczćie Biſkupy/ od ſámego Piotrá/ ná ſtolicy iego: á pátrzayćie/ w onym rzędzie ktory zákim idzie. WujNT 68.

Przysłowie: W kożdey rzecży końcá pátrzay. BierEz H3; RejWiz 49v; HistRzym 60; RejZwierc 214v; COkolwiek cżyniſz rozmyſlay ſie záwżdy/ A końcá pátrzay/ ná czo ma przyść káżdy. RejZwiercTrzec Aaa2v. [Ogółem 5 r.]
Fraza: »patrzaj sobie« = osądź sam (1): Lecż wierę ći Swidwowie/ ſtoią zá Dębinę/ Acż ich wiele przypadkow/ ták milcżąc ominę. Byś nie rzekł pochlebuieſz/ iuż tám pátrzay ſobie/ Wſzák znáć ludzi po ſierśći/ znáć y po oſobie. RejZwierz 58v.
Zwroty: »patrzać z daleka« (1): A ia pátrzáiąc z dáleká/ Ná ſczęśćié złégo człowieká: Im dáléy/ tymém pewnieyſzy/ Ze ieſt żywot poślednieyſzy. KochFrag 19.

»głęboko (głębiej) patrzać« (2): Wſzakóż iż Philozophowie/ którzy we wſzyſtko głęboko pátrzáć chćieli/ przyczyn á początków rzeczy mácáiąc/ y tę naleść chcieli/ ieſli wody nie ze dżdżów/ álbo ieſli z inąd powſtawáią. Oczko 7; CzechEp 67.

»nisko [= w sposób przyziemny, pospolity] patrzać« (1): Powtóre vczymy [...] tu w Bożym ſiole/ ábyſmy ták niſko ná położóny nam chléb nie pátrzáli/ [...] ále mamy wiárę y vmyſł náſz podnośić BiałKat 288v.

»patrzać pilnie« [szyk zmienny] (2): Pátrzayże thu pilnie/ á ſłuſznie ſie vlęknąć y obacżyć możeſz RejPos 195v; BiałKat 278v.

»rad patrzać« = być przychylnym (1): Radbych był (powiáda) Ná zgodę wáſzę pátrzał KochOdpr C2v.

»przez spary, przez palce patrzać« = udawać, że się czegoś nie widzi, pobłażać, tolerować (3:1): Bo gdy ſie złe pocżyna/ przez pálce pátrzamy/ Aż niewolá przypádnie/ toż więc nárzekamy. RejZwierz 39v; CzechRozm 183v, 245; Co po tych ſkárgach próznych? ieſli ná wyſtępy Przez ſpáry/ iáko mówią/ pátrza vrząd tępy. KochPieś 2.

»patrzać przez spary« = bacznie przyglądać się i wyciągać wnioski (1): [Siemion i Michał] Murem mocnym y miecżem byli ná Tátáry/ Ze do Polſki do Litwy pátrzáli przez ſpáry. Zwłáſzcżá gdy Krol Kázimierz w Pruſiech zábáwiony Był KołakCath A4.

»z drugiej strony patrzać« (1): Lecż gdy z drugiey ſtrony w to co o Bogu y ſynu iego X.K. przydáie [errata dodaje: pátrzamy]/ temu iuż nie wierzymy CzechEp 203.

»na wszytki strony patrzać« = wszystko przemyśliwać, rozważać (1): Gdy kto pocżnie nieco dziáłáć/ Ma ná wſzytki ſtrony pátrzáć BierEz L3v.

W przen (7):
Fraza: »oczy patrzały« (2): Iż nie tho ſą błogoſłáwione ocży co tylko pátrzáły ná ono cżłowiecżeńſtwo iego/ á nie dopátrzyły ſie ſwiętego Boſtwá iego RejPos 207v, 207v.
Zwroty: »cielesnemi oczyma patrzać« = kierować się rozumem w oparciu o doświadczenie zmysłowe (1): A to ieſt wielki dziw w tych co ná tho [sprawiedliwość sądów Pańskich] cieleſnemi ocżymá pátrzáią RejAp 128.

»rozokiemi oczyma patrzać« = być niechętnym (1): A ná nię [prawdę] rozokyemi ocżymá pátrzáią RejWiz 96v.

»patrzać oczyma serca« (1): Acż go [Pana] nie oglądaſz ocżymá ćieleſnemi/ ále pátrzay nań ocżymá ſercá twoiego/ iż on záwżdy s tobą ieſt RejPos 43v.

»jako oczyma swemi patrzać« (1): ábyſcie to ocżymá duſz ſwoich á w myſlach ſwoich vważyli/ á tám ná mie [Chrystusa] iáko ocżymá ſwemi pátrzáli: á mnie dobrodzieiá ſwego [...] nie zápomináli. RejPos 131.

»nie swymi oczyma patrzać« = źle zrozumieć (1): Tedy ia/ to tylko ná to mowię: iż znáć że I.M.X.K. nie ſwymi tám ocżymá pátrzał: gdyż mi to przycżyta zá wyſtępek/ co ia tám borzę/ [...] nierzkąc żebych ią [tj. tę rzecz] twierdźić miał. CzechEp 221.

4. Zwracać szczególną uwagę, mieć na względzie, kierować się czymś; uważać za ważne, wyróżniać; videre PolAnt, Modrz, Vulg; respicere Vulg; aspicere PolAnt (811):

patrzać kogo, czego (29): Wy też rozumu pátrzayćie/ A źwierzchniey ſkory niedbayćie. BierEz E4v, E4v, N4; PatKaz III 109; GliczKsiąż O5; RejWiz A2, 57v, 78v; RejZwierz 119v; w poimániu żon niczego niepátrzáli iedno ſwych pożądliwośći. BibRadz I 4a marg; RejPos 150v, [203]v, 244v; RejZwierc 12; KOniecżnie wiele ná tem Rzecżypoſpolitey/ áby męſtwá/ á zacnych vcżynkow pátrzano przy rozdawániu vrzędow. ModrzBaz 39, 30v; KochDz 106; PudłFr 25. Cf patrzać czego na kim; czego w kim; czego ze zdaniem przydawkowym orzekającym; Ze zdaniem dopełnieniowym; »patrzać czasu«.

patrzać czego na kim, na czym (2): Tey cnoty [tj. nabożeństwa] kthora yeſt myędzy inſſemi cnotámi nawyętſſa y napotrzebnyeyſſa/ naprzod pátrzáć ná byałey głowie GliczKsiąż P6v; RejWiz 77.

patrzać czego w kim (1): Wieſz że Bog nie ma ciáłá/ ále ieſt duch práwy/ A też więcey duchowney w káżdym pátrza ſpráwy. RejWiz 52.

patrzać na kogo, na co (45): Ná ſwe śiły kożdy pátrzay/ A co możeſz znieść to działay BierEz O2, N4v, O3v: OpecŻyw 75; LibLeg 11/90v, 152; KrowObr C2; RejWiz 51, 80v; Dárow od ludzi nie práwych/ nie pochwala nawyſzſſy/ áni pátrza ná ofiáry złoſliwych Leop Eccli 34/23, Eccli 28/20; KochZg A4v; y ták ieſt ieſli będziemy pátrzáć thylko ná ſame gołe ſlowá/ á nie ná onę rzecż ná ktorą ſie ty ſłowá iego ſciągáią RejAp 128v; GórnDworz Ii3; RejPos 244v, 245v; GrzegŚm 54; KuczbKat 255; CzechRozm 63 [2 r.], 83v, 100v, 228, 228v; KochPs 213; Nie trzebá tedy ná zwierzchnią poſtawkę/y zmyſlone tytuły pátrzáć/ ále w rzecż w ſámę pilnie wględáć NiemObr 152; Zacność w miłośći zánic/ fráſzká obyczáie/ Ná tego tám naráczéy pátrzáią/ kto dáie. KochFr 18; WisznTr 2; GórnRozm C2, K4; ActReg 108; Iednák nietylko pátrzay ná moie krewkośći/ Lecz y miłośierdźie ſwé chćiéy mieć ná baczeniu KochFrag 54; WujNT Mar 12/14; CiekPotr 38; CzahTr H4v; SzarzRyt C3. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym; »patrzać jako na cel«, »patrzać na czas«.

patrzać czego ze zdaniem przydawkowym orzekającym (1): A ták chceſzli ty Pośle/ o Exekucyéy mówić/ pátrzayże kóńcá iéy/ ku czemu ſye wſzyſtká ſkłáda. OrzQuin Fv.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikamt na to (6), tego (2); zaimek pytajne (8), że (3), (a)by (2), jesli(że) ‘czy’ (2), zaimek względny (1)] (16): Przyiaćiele tego pátrzáią/ Iáką wolą k ſobie máią. BierEz C2, E4v, Nv; BielŻyw 89; MurzNT 61; RejWiz 57v; RejZwierz 83v; ſwoim poddánym/ nie pátrzáiąc ná to/ ieſli ſłuſznie/ ábo nieſłuſznie/ ich właſne máiętnośći biorą GórnDworz Ee5v; Pátrzáć ná to máią: że ćiáło Chryſtuſowé rózné od ćiáłá náſzégo BiałKat 328v; kiedy maſz Staw álbo Sadzáwki budowáć [...]. Pátrzay áby w ónym mieyſcu ná dnie nie była Opoká Strum Ov, M2; BiałKaz D3; CzechRozm 217, 230v; GórnRozm K4; Dźięki dawamći Pánie/ iáko moge zá to/ A ty odpuść wyſtępki: pátrzáiąc/ nie ná to/ Ze ia ſtrapiony proſzę/ lecż żeś Oćiec/ moiey Duſze GrabowSet S4.

Zwroty: »patrzać [na co] jako na cel« (1): iż gdzye pan [...] nie ſpoſobi ták vmyſłu ſwego/ żeby wſzytek ná cnotę/ iáko ná czel pátrzał/ tedy trudno będzie miał/ vmieć być/ wielkiego ſerczá GórnDworz Ii5.

»patrzać czasu(-ow), na czas(y)« [szyk zmienny] (5:2): BierEz I2, Lv [2 r.]; GórnDworz Cc4v; Cżłowiek mądry milcży áſz cżás słuſzny vpátrzy/ á ſzcżebietliwy głupiec nie pátrza cżáſu [transgredietur tempus]. BudBib Eccli 20/7[8]; BielSjem 32; Siłá obaczyć trżebá/ patrżáć ná prżeſzłe/ ná teráznieyſze y ná prżyſzłe czáſy temu/ kto práwá ſtánowić [...] ma. GórnRozm L2.

»ostrze patrzać« = zwracać szczególną uwagę (1): Toć ia te rzecży [...] rozumiem być przyzwoithe práwemu krolewi/ [...] nie to/ żeby ná thák wiele drobiozgu/ oſtrze pátrzał/ á nie walcżył GórnDworz Ii3.

»pilno patrzać« (2): Około tatowych [!] tedy ſię cżwicżeń obierać mamy/ ktore dobre zdrowie zachowywaią/ y mocznieyſze cżłonki cżynią: w ktorey mierze każdy ma przirodzoney diſpoſycyey [...] pilno patrzáć. KwiatKsiąż N4; BielSjem 32.

Szereg: »patrzać i pamiętać« (1): Dla tegom ſię tedy/ tu w tym piſániu/ ná żadne ludzi tego ſwiátá nie oglądał/ iednom tylko ná ſámego páná Bogá/ y iego ſwięte ſlowo pátrzał/ y pámiętał. KrowObr C2.
W przen (3): ábyś nigdy znákow nie cżekał ſwiętego gniewu iego/ ále záwżdy pátrzay ná znáki á ná záchmuránie w ſerczu ſwoim RejPos 245v, [203]v marg; Spráwiedliwy Pan/ miłuie ſpráwiedliwośći: á ná to co ieſt ſzcżyrego y proſtego pátrza twarzą ſwą. CzechRozm 217.
Przen (3):

patrzać czego (1): Gdyż ieſt ſlepa fortuná á nie pátrza thego/ Opuśćiwſzy godnego nátka nicżemnego. RejWiz 97.

patrzać na kogo, na co (2): Miłoſierdzie bowiem y gniew/ rychło przychodzą od niego: á ná grzeſſniki gniew iego pátrza. Leop Eccli 5/7; wſzytki dni twoie [człowiecze]/ Pátrzáły ná ſłowá y rzecżenia moie [Boga] GrabowSet D2.

a. Brać z kogoś wzór, naśladować [na kogo, na co] (4): mamy żyć naſwiecie iakoby niektory mąż dobry miałby nan wybran być, abyſmy patrzaiącz nan zawżdy tak żywi byli, á wſzitko iakoby on widział tak cżynili. BielŻyw 102; RejKup Iv.
Zwrot: »jako w żywe wierciadło patrzać« (1): Anawięcey ſnać doſtąpić tego będą moc/ yeſliże nietak na ſwą oſobę/ yako na ynſze doświatczonego człowieka obyczaye iako w żywe wierćiadło patrzać będą. KwiatKsiąż B4.
Przen (1): Kto tedy proſtą drogę żywotá pobożnego ſobie obiera/ nie ná źiemię ma pátrzáć ále ná Niebo: To ieſt nié [!] cżłowieká ma náśládowáć ále Bogá KołakSzczęśl Cv.
b. Użycia w imp, skierowane do odbiorcy (partnera dialogu, słuchacza, głównie zaś do czytelnika), stanowią sygnał skierowujący jego uwagę i podkreślający ważność przekazywanych treści lub pełnią funkcję nawiązania kontaktu z odbiorcą; często z dodatkowymi elementami znaczeniowymi: ‘pomyśl’, ‘zastanów się’, ‘wiedz’; vide(te) PolAnt, Modrz; aspicite PolAnt [w tym: z rzeczownikiem w V (29); patrzaj (697), patrzajcie (21), patrzajmy (6); z part -ż(e) (439)] (724): Ták wierę/ iáko prędko/ pátrzay [panny] ſye porwáły: Nie dármo prędko/ będą ſpiéwáć KochEpitCat 109.

patrzaj kogo, czego (84): Pátrzayże tego chłopá márnego ſproſnego/ Tego ſwiátá chytrego RejWiz 103v, 16v, 40, 53, 174v; RejZwierz 140; BielKron 357 marg; Pátrzayże tu zacnośći wielkiéy Kápłáńſkiéy/ o Sákrámentarzu. OrzQuin L3; RejAp 191v; RejPos 47 [2 r.] [77]v, 102v, [108]v, 150v (15); RejZwierc 41v, 197v, 256; StryjKron 225 marg; CzechEp 185. Cf patrzaj czego po czym; kogo, czego ze zdaniem przydawkowym orzekającym; kogo, czego ze zdaniem luźno nawiązanym; Ze zdaniem dopełnieniowym.

patrzaj czego po czym (2): Pátrzay tego [że ziemia jest okrągła] po rzekach/ ktore z gor wychodzą/ Drugie ledwe we ſtu mil/ toż do morzá wchodzą. RejWiz 145v; RejPos 115.

patrzaj z czego (2): Pátrzayże tu s tych ſłow co tu powiedáć Pan racży/ iż ia znam ſpráwy twoie RejAp 18; RejPos 245v.

patrzaj co (1): páthrzay w Kriſtuſie Pánie náſzym dwie náturze rozne [być może autor chciał napisać: obacz] SarnUzn E5.

patrzaj na kogo, na co (33): Pátrzayćie ná mężá tego: Ná zmierną poſtáwę iego BierEz P3; OpecŻyw 141v; RejRozm 403; RejWiz 173; RejZwierz 51, 70, 130v; OrzRozm F4v; SarnUzn E; RejZwierc 58v, 83v, 221 [2 r.]; CzechRozm 36v; Pátrzayże ná Cygánki y ná ich pſtre płaſzcże KlonWor 6; SzarzRyt D2v. Cf patrzaj na kogo, na co ze zdaniem przydawkowym orzekającym; na kogo, na co ze zdaniem luźno nawiązanym; Ze zdaniem dopełnieniowym.

patrzaj w co (1): Pátrzayże w to co mowi CzechRozm 54v.

patrzaj o kim (1): Pátrzayże záſię o drugim/ gdy też potym z miłoſierdzia ſwoiego á zá málucżkiemi prośbámi onego [...] cżłowieká onym ſproſnym trądem záráżonego/ [...] vzdrowić á ocżyśćić onę ſproſną iego niemoc racżył RejPos 46v.

patrzaj na czym (2): RejWiz 145v; Patrzayćie na tym ſlowie/ waſza myloſc: roſdzielcie tę literę/ patrzaycie co za ſlowo bęndzie: waſſda pewnie bęndzie. JanNKarOrz F3v.

patrzaj w czym [= na podstawie czego] (1): Bo pátrzay ieſzcże w tey hiſtoriey/ iż nie tylko áby do ſytośći ony wierne náſládowce ſwoie ten Pan opátrowáć racżył/ ále ieſzcże ktemu [...] zoſtáło tego wiele RejPos 82.

patrzaj kogo, czego (36), na kogo, na co (14), po kim, po czym (2) ze zdaniem przydawkowym orzekającym [w tym: zaimek pytajny (24) -jak(o) ‘jak bardzo’ (11), jaki ‘jak wielki’ (4) –, iż, że (15), jako ‘że’ (8), jesli(ż(e)) ‘czyż’ (3), gdy, kiedy (2)] (52): RejRozm 401; Ale pátrzay po wſzytkich cżyni ſie będą paráć. RejWiz 106v, 31v, 56, 89v, 111, 153v, 154; RejZwierz 105; Abowiem pátrzay ná ty mieſzcżány o ktorych tu Pan powiádáć racży/ ieſli nie ſą podobni ku Sodomie y ku Egiptowi. RejAp 93, 7, 69v, 93, 188; Pátrzayże thu záſię dziwnych ſpraw Páná tego/ iż on o rownieyſze rzecży dawał ſie długo cżáſem prośić/ niżli miał okázáć dziw Boſtwá ſwoiego. RejPos 22lv, 22v, 23, 26, 115v [2 r.], 117 (20); Pátrzay iedno Złotniká/ iák ſobie vgadza BielSat Cv; RejZwierc 37v, 122, 132v, 140, 141 (10); Pátrzay teraz ná láſy/ Iako prze źimné czáſy Wſzyſtkę ſwą kraſę drzewá vtraćiły KochPieś 41; BielRozm 16; KochProp 10; WujNT 398; Moy drogi: moy złoty: moie ſerce: [...] Przyiaćielu: Oycżeńku: Diedu: Pátrzayże ná vkłony y ná owo z ſercá nie cáłego cáłowánie: kiedy ieden drugiego liże iákoby niedźwiadek cżłowieká KlonWor ded **3; ZbylPrzyg A2; SzarzRyt D3v.

patrzaj kogo, czego (14), na kogo (2), miedzy kim (7) ze zdaluźno nawiązanym pełniącym funkcję przydawkowego [w tym: bezspójnikowo (12) – zdanie niewspółrzędne z podrzędnym w antepozycji (5) –, a on (4), oto (1)] (17): Pátrzay bráćie mego zdrayce/ Otoć żáśię dáktyłow chce BierEz L4v; RejRozm 395; Bo pátrzay miedzy nimi/ by y Anyoł z niebá/ Sſtąpiwſzy prawdę mowił/ á komu nie trzebá Onego/ o cżym mowił/ wnet znaydzye przycżynę RejWiz 174, 83v, 84v, 172; OrzRozm D4; pátrzayćie ná hárdégo wolnośćią/ á świétnégo ſwobodą ná świećie Polaká: ſzátę nośi Polak známięnitą/ to ieſt/ równą z ſwym Królem wolność OrzQuin P4; RejPos 225, 244, 248, 284v, 323; Pátrzayże ná pieſzcżoſzki pániey Fortuny/ á oni ſie vbiegáią kto ma pirwey w thanku poſkocżyć RejZwierc 23, [233]; Pátrzayże tu niewieſciey/ tey przewrotney zdrády/ Nápiſáłá wnet liſty/ do cżelnieyſzey rády. W liſcie było/ iżeby/ Nábotá pozwáli/ Przed rádę HistHel Dv; KochPieś 10.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: tego (3), na to (1); zaimek pytajny (265) - jak(o) ‘jak bardzo’ (58), jaki ‘jak wielki’ (52) –, jako ‘że’ (140), iż(e), że (111), jesli(że), jeśsiby, -li ‘czy’ (39), gdy (1)] (556): OpecŻyw 9v, 36; OpecŻywPrzedm C4v; Pátrzayże co zá Sokoł ſiedzi w onym gniaźdzye RejWiz 11v; Bo pátrzay iż źwirzętá rozmyſłu nie máią/ A co źle á co dobrze máło o to dbáią. RejWiz 134; Pátrzay gdy też Zuzánná niechciáłá do złego/ Choć ią dziwnie potwarce ciągnęli do tego. RejWiz 135v, 10v, 12v, 15v, 30, 49v (36); Pátrzayże W.M. ieſli tu Bog ieſt w cechu tym/ w ktorym thák hániebna niezgodá ieſt. OrzList h4v, g4v; RejFig Aav, Bb7, Cc3; RejZwierz 4, 18, 18v, 41 [2 r.], 70 (9); Pátrzayże iákie to bogáctwo Krolá Polſkiego ieſt. OrzRozm N2, A2v, E2, Kv, M2, N4 (9); Pátrzayćiéſz tu/ iáko [...] proſtą drogą wykłádu Króleſtwá Polſkiégo przyſzliſmy. OrzQuin 12, P3v; SarnUzn D5; Pátrzayże máłoli tych Egipciánow rozſiało ſie po tym mizernym ſwiecie RejAp 93; Pátrzaymyſz cżemu tu napirwey krole kſiążętá hetmány á mocarze Anyoł wſpomina/ á potym y ine tłuſzcże RejAp 163v, 2v, 4, 6v, 7, 8v (43); Pátrzayże dla kogo ſie to sſtáło/ á s ktorych ſie to przycżyn sſtáło. RejPos [105]v; Abowiem pátrzay iáko tho ieſt mocna rzecż v Páná tego/ wiárá ſercá ſkruſzonego RejPos 23 5v, A4v, A5, 2 [2 r.], 3, 6v (318); Abowiem pátrzay moy miły brácie/ iáko inter honeſtum et vtile ieſt wielka rozność RejZwierc 268, 2v [2 r.], 3v, 10v [2 r.], 16, 22 (88); RejPosWstaw [213]v; Pátrzayże/ iż ſię to ſłowo tu niezgodźi/ ktorym oni przekładaią BudBib b4, c2; CzechRozm 26v, 36v, 75, 152, 156; ModrzBaz 143v; SkarJedn 9; KochDryas [A3]; Pátrzay naprzod/ iáko Iedenże tylko ſpoſob cżłowiekowi Ieſt/ vrodzić ſie: á zginąć/ ták wiele Drog ieſt KochOdpr B2, B2; Ale co też o ſłowie Bożym/ y inſzy mowią pátrzaymy. CzechEp 131; KochJez A2v, A3v [2 r.]; KochEpit A2v; KochFr 77; KlonŻal C2v; WerKaz 294; KochPieś 15, 20; PudłFr 27, 41; BielRozm 8, 10; Kochr 35; PaprUp E2; WujNT 491 marg; WysKaz 47; JanNKarOrz F3v; Pátrzayże ieſli Fixel Zyd/ lichwiarz oſobny/ Tey gádźinie ſtráſzliwey nie właśnie podobny? KlonWor 75, ded **3v [3 r.], 6 [2 r.], 58.

Ze zdaniem luźno nawiązanym pełniącym funkcję dopełnieniowego [w tym: bezspójnikowo (41) - zdanie niewspółrzędne z podrzędnym w antepozycji (29) -, alić (2), ano (2), oto, to(ć) (3), a ono (1)] (49): Pátrzayże iedno po chwili Kto ćię potka ten náchyli RejRozpr Ev; DiarDop 111; A pátrzay więc ná wioſnę kiedy zyołá wſchodzą/ Wnet pokrzywy z łopianem napirwey wychodzą. RejWiz 78, 54v, 95v, 111, 118v, 123v (13); Pátrzayćie/ Przywiodł tu pan do nas mężá Hebreyczyká/ iżby ſie z nas náſzydźił BibRadz Gen 39/14, 1.Reg 6/9, Eccle 1/9; GrzegRóżn E4; Pátrzayże álić wneth druga plágá á poſpolicie ieſzcże gorſza nań przypádnie RejAp 135, 20; Pátrzayże áno ſie zwieśiłá niſko oná ſwięta głowá iego RejPos [105]v, 16, 29, 46v, 57, [105]v [2 r.] (20); pátrzay gdy Doktor chorego lecży/ tho iuż obiemá dobrodzieyſtwo pożytecżne RejZwierc 94v, 23, 64v, 103v, 147v, 150, 192v, 249.

W połączeniu intensyfikującym (9): Pátrzayże pátrzay nędzniku co ſie to zá dziwy dzyeią RejPos 105v, 29, 158, 158v, 198v [2 r.], 275, [279]; KochJez A3v.

W charakterystycznym połączeniu: patrzaj tu [zwykle = na tym przykładzie] (63).

Frazy: »patrzaj po chwili« (4): RejRozm 395; RejWiz 15v, 83v; A który był dopiéro v niéy [fortuny] pod nogámi/ Pátrzayże go pochwili/ á ón gárdźi námi. KochPieś 10.

»patrzaj diable« [w funkcji wykrzyknienia] (1): Pátrzay dyable/ że ſye tu y gośćiom doſtánie KochPieś 20.

»patrzaj(cie) z drugiej strony« (2): Patrzajcież WM z drugiej strony. Bracia też naszy, wiedząc też to, że sejmy ze wszytkich tych trzech stanow złożone od przodkow swych przez ręce są wzięli, nie chcieliby też takowego sejmu za słuszny [...] rozumieć DiarDop 111; WerKaz 294.

»patrzaj(my) jedno« (4): RejRozpr Ev; Ale pátrzaymy iedno ieſli to nabożeńſtwo ieſt álbo ſie zgadza z wolą Páńſką RejAp 27; BielSat Cv; BielRozm 16.

»patrzaj każdy« (3): RejPos 281v; ABowiem páthrzay káżdy iż cżás żywotá náſzego wſzytek ieſt iáko droga kthora nas wiedzie do celu á do kreſu náſzego RejZwierc 137, 255v.

»patrzaj pilno (pilnie, napilniej), z pilnością« [szyk zmienny] (62:1): RejWiz 111, 133, 156; Pátrzayże pilno ktorego cżáſu sſtáło mu ſie to ziáwienie. RejAp 11, 4; Pátrzayże tu s pilnoſcią co oto Pan twoy cżynić racży RejPos 325, 2, 57, 66v, 112, 115 (52); ABowiem pátrzay moy miły brácie napilniey ná thy ktorym tu Pan porucżył włodárſtwo ſwoie/ [...] iákie páſterſthwo ich? RejZwierc 192, 232, 265; Tu pilnie pátrzay/ iáko powtore známienicie/ ácż bárzo krotkimi ſłowy/ pokazał nam bárzo wielkie dobrodzyeyſthwo Boże RejPosWstaw [213]v; CzechRozm 26v; PudłFr 41.

Szeregi: »patrzaj a(l)bo czytaj« (2): ABowiem pátrzay ábo cżythay/ iáko żywot ſwowolny [...]/ był záwżdy v Páná [...] w wielkim omierżeniu. RejZwierc 33; WerKaz 294.

»patrzaj a pomyśl (a. rozmyślaj) sobie« (3): Bo pátrzay á pomuſl ſobie ná to pilno/ co to ieſt zá roſkoſz á co to ieſt zá pociechá/ páráć ſie ſłowem Páńſkim RejPos 167, [105]v [2 r.].

»patrzaj a przypatruj się« (2): Oto pátrzay á pilnie ſie przypátruy nędzniku/ iż też były Konciliá y zacni ludzye w Dámáſzku y w Ieruzalem RejPos 283v, 157v.

»patrzaj a słuchaj« (2): Ale pátrzay á ſłuchay iákie zwycięſtwá ich RejAp 57; RejPos 326.

»patrzaj a uważ sobie« (1): Pátrzayże pilno á vważ tu ſobie káżdy krześćiáńſki cżłowiecże/ tę figurę á to podobieńſtwo/ iż też thy pielgrzymuieſz RejPos 141.

»patrzaj a weźmi przed oczy« (1): Pátrzayże miły brácie á weźmi przed ocży ſwe ty ſrogośći ktore tám/ iáko ſłyſzyſz/ nád niewiernemi okázowáć ſie będą RejPos 6.

»patrzaj a wspomni sobie (a. rozpomni się)« (2): RejPos [105]v; Pátrzayże záſię á wſpomni ſobie onego mężá ſwięthego Tobiaſzá [...]/ co theż Pan z nim broić racżył RejZwierc 124v.

»patrzaj a się zadziwuj« (1): Pátrzayże pilno/ á tu ſie zádziwuy/ dziwney ſpráwy Páńſkiey/ iáko on nie zámieſzka ná wſpomożenie wiernym ſwoim RejPos 127.

W przen (1):
Fraza: »patrzaj oczyma swemi« (1): Pátrzayże teraz ocżymá ſwemi/ wiele Pan nád tákiemi mieyſcy wypełnił dekretow ſwoich RejAp 20.
5. Chcieć coś uzyskać, coś uczynić, starać się, dbać; videre Vulg, Modrz; quaerere, respicere Vulg; curare Mącz (142):

patrzać kogo, czego (38): Yeſliby nye mogł bez żony wytrwáć/ [...] dobrze vcżynił że ſie ożenił/ lepyeyći niżeliby myał cudzych pátrzáć. GliczKsiąż P3v, P; RejWiz 57v; Leop Ez 21/21; RejFig Cc6v; BibRadz I 456b marg; BielKron 390; Mącz 508d; [dobry król] thák poſthánowiony [żywot powiedzie]/ iákoby cżęſcią był w rozmyſlániu rozumnym/ [...] cżęſcią w ſpráwach/ á dzielnośći: y tyle oboigá s thych páthrzał/ ile thego ku dobremu/ á pocżćiwemu poddánych ſwych będzye potrzebá. GórnDworz Gg7; BielSat M4v; [Panie] Miłuią z ſercá nie pátrzáią zdrády KochFr 9; Fortelu wſzędy pátrzał Fiedur ſwego KochSz Bv; BielSjem 35; WujNT 349; CzahTr D3v; PudłDydo A4; SzarzRyt A4. Cf patrzać czego gdzie; Ze zdaniem dopełnieniowym; Zwroty.

patrzać czego gdzie (1): [Mysz mówi] Iákożem ia głupia byłá: W pudle śię záwżdy chowáiąc/ Indzie ſzcżeśćia nie pátrzáiąc. BierEz O2.

cum inf (1): Po iedzeniu gruſzek/ patrzay dobrego napoiu vżywać FalZioł V 59v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (3); (a)by, żeby (9), jakoby ‘iżby’ (1)] (10): Tem ſpoſobem też trzebá áby pátrzał ocyec żeby byegłemu á vcżonemu cżłowyekowi dał wręce ſyná ſwego. GliczKsiąż L5v; A on tego pátrzał iákoby go ſnádnie wydał. Leop Mar 14/11; GórnDworz E6v; WujNT Luc 11/35.

~ patrzaj(cie) + (a)by, żeby = w funkcji imp czasownika będącego orzeczeniem zdania dopełnieniowego (6): BierEz D4; patrzáycie abyſcie ſie przed ſądem pocżeśnie mieli ForCnR D3v; FalZioł V 66; A ty patrzay podcżaſzy abys nam nalewał RejJóz O3; pátrzayże tego/ żebyś oſkárżonego/ ábo ſam/ ábo przez kogo inſzego ná pokoiu nápomionął/ á iego ábo przyznánie/ ábo obmowę wysłyſzał ModrzBaz 21; WujNT Hebr 8/5. ~

W połączeniu szeregowym (1): Tákże y ty cżyń Pánu ſwemu/ pátrzay/ ſzukay/ pytay ſie o ſwiętych ſłowiech iego/ o náukach iego RejPos [219].

Zwroty: »pożytku, zysków patrzać« = sequi utilitares Mącz [szyk zmienny] (5:1): aby czokolwiekby cżinili to wſzitko ku poſpolitemu dobru prziuiedli, w tim ſwich ziſkow nie patrzaiąc BielŻyw 84; Pirwſſy vcży go áby ná tem ſwiecye vmyał ſie rządzić/ ſpráwowáć/ y ſwego pożytku pátrzáć GliczKsiąż N5; RejWiz 180; BielKron 377v; Nomine alieno ad suos quaestus abuti, Swego pożytku pátrzáć/ nábiyáć ſobie mieſzek pod ymieniem kogo ynſzego. Mącz 511b, 384d.

»patrzać swego, swej rzeczy« [szyk zmienny] (10:1): Ale co ia mam do tego/ Doſyć mnie ieſt pátrzáć ſwego BierEz D2v; RejRozpr E3, I4v; iuż ieden drugiego/ Skubie iáko kto może/ pátrzay káżdy ſwego. RejWiz 31v, 63, 194v; RejZwierz 77, 126v; Officium suum curare, Swey rzeczy pátrzáć. Mącz 73b; RejZwierc 232, 249.

W przen (1):
Fraza: »oko patrza« (1): Rádo oko twe przeklęte Pátrza zdrády záráźliwey. SzarzRyt A4.
Przen [na co] (1): Bo iedná z nich [z pożądliwości] tylko ná pożytek pátrza/ á druga ná roſkoſzy y ná ſproſne lubośći. KuczbKat 345.
a. Szukać, wypatrywać; perquirere Vulg, PolAnt; circumspicere, exquirere Vulg [w tym: kogo, czego (28)] (33): Y wywiodſzy go z więźienia/ Pátrzáli mieyſcá zepchnienia. BierEz G4v, C3v, P2v; RejJóz K5; RejWiz 69v; [dziki osieł] Ogłęduie gory páſtwy ſwoiey/ á trawy źieloney wſſędzie pátrza. Leop Iob 39/8, 2.Par 14/4, 26/5; rozeſlał posły we wſze dwory Kśiążęce/ áby mu pátrzáli pánny ktoraby byłá ku pierwſzey krolewnie podobna. HistRzym 7; RejZwierc 249v; BielSpr 67v; Sadzáwki tedy kiedy będźieſz chćiał miéć/ Pátrzay że im kędy mieyſcá twárdégo Strum N3v, B3v, M2; Głowy/ y drugiéy ręki [gwiazdozbioru Klęczeń] pátrzay o tym cześie/ Kiedy niebo łuk z wody y Strzelcá podnieśie. KochPhaen 23, 20; KochSz C.

patrzać u czego [= gdzie] (1): Ale v niego [gwiazdozbioru Pegaz] cztérech nóg pátrzáć nie trzebá KochPhaen 8.

patrzać miedzy czym (2): każ pátrzáć miedzy kſięgámi krolá Cyruſá/ [...] á ieſliże ſię znaydźie iż zá iego dozwoleniem ieſt budowánie kośćiołá Páńſkiego w Ieruzálem/ [...] odpiſzże nam w tey rzeczy. BibRadz 3.Esdr 6/21; BudBib 3.Esdr 6/21.

patrzać gdzie (6): idź ná koniec gory/ A pátrzay przećiw morzu iákieykolwiek chmury. HistHel C2; KochPhaen 3, 7, 13, 17; PRózno ćię pátrzam w tym kole KochSob 63.

patrzać skąd (1): patrzaymy z inſzego mieyſcá forthuny/ gdzieby ſie nam lepiey mogło zdárzyć BielKron 315.

patrzać czego ze zdaniem przydawkowym orzekającym [zaimek pytajny] (2): BielKron 315 cf patrzać czego skąd; BielSjem 32 cf Zwrot.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (1); (a)by (2), jeśli, li ‘czy’ (2)] (4): BierEz D2; a idątz po drodze tego patrzala/ aby ktorą krwie kropię vzrzala OpecŻyw 158; RejZwierc 164; Ten co ſad zámyka/ áby pilnie záwżdy obchodźił ſad w koło/ pátrzáiąc ieſli kędy dźiury niemáſz GostGosp 98.

Zwrot: »patrzać pilnie« (1): Ieſli wam w tym ſzpiegowie nie dádzą ſwych znákow/ Pátrzayćie ſz tedy pilnie gdzie idą ich ſzlákow. BielSjem 32.
Przen [ze zdaniem dopełnieniowym] (1): ále nas mocnie vpomina/ ábyſmy pátrzáli gdzie ieſt Kriſtus. RejPos A5v.
b. Doglądać, pilnować czegoś; opiekować się kimś; aspicere JanStat (7):

patrzać kogo (2): RejKup f8; Wolę ſnaść leżeć ſámá/ niż pátrzáć chorego. GosłCast 23.

patrzać na co (3): MetrKor 40/826; Tákże rodzicom nie ná to ſámo pátrzáć potrzebá/ ále ſie záraz pilnie o to ſtáráć/ iákoby [...] CzechRozm 131; SarnStat 1247

Zwroty: »pilnie patrzać« (2): MetrKor 40/826; Trzebać takim [którzy królestwa sprawiają] ramion mocnych, [...] By taką ciężkość znosili, Ktorą sobie założyli. By też tak pilnie patrzali, Jako Argusa słychali. Trzebać wzglądnąć na wsze strony Dla [p]ospolitej obrony. BierRozm 21.

»[komu] rąk patrzać« = pilnować, aby czegoś nie ukradł (1): Dziwni to iaczys goſcie trzeba im rąk patrzać Bo tu iny nikt nie był a iuż kubek zginął RejJóz O3.

Szeregi: »patrzać i doglądać« (1): ma bicz zabran ze wſzithkimi rzeczemy thak yako bi theſz przeyachal mytho, A tho zobv ſtron thak na poddanich krolya yegomiloſczi, yako theſz pana woyewodi Moldawſkiego, przeſz staroſti ma bicz pilnye patrzano y doglyądąno MetrKor 40/826.

»pilnować i patrzać« (1): TObie ſzláchetnému N. z N. roſkázuiemy: ábyś pilnował y patrzał [attentaresque; et aspiceres ipsum JanStat 417] gdy przyśięgę z świádki vczyni/ iáko powodowa ſtroná ná prawdźiwé y ſpráwiedliwé wwiedźienié/ y ſypánié przerzeczonych gránic SarnStat 1247.

c. Mieć się na baczności, strzec się, pilnować się; vide(te) Vulg, PolAnt [imp; w tym: (tego) (a)by nie (17)] (18): Pátrzayćieſz/ áby was kto niezdrádził KrowObr 108v; RejWiz 27v; Pátrzayćie tego áby o tym nikt nie wiedział. Leop Matth 9/30; ktory ſię zda ſobie iże ſthoi/ niechże pátrza áby nie vpadł. BibRadz 1.Cor 10/12.

patrzaj(cie) + (a)by = w funkcji imp czasownika będącego orzeczeniem zdania dopełnieniowego (13): Gdy ſiędźieſſ vſtołu patrzay by ty pirwey wmiſſę nieſyęgał. March1 A4; March3 V4; RejRozpr I; RejKup o2; RejWiz 124; IDź ty przedſię á pátrzay/ byś nie zmylił kroku RejZwierz 124; BibRadz Hebr 12/25; RejAp 190; RejPos A5, 45; RejZwierc 234v; iedno pátrzay ábyś iuż grzeſzyć przeſtał KarnNap D; WujNT Hebr 12/25.

Ze zdaniem luźno nawiązanym (1): Pátrzay/ nie czyń tego WujNT 883.

Fraza: »patrzajże pilno« (1): Pátrzayże pilno á oſtrzegay ſie pilno/ ábyś iáko niećwicżony Rycerz/ they zbroie opák ná ſię nie wkłádał RejPos A5.
d. Czekać na coś, oczekiwać czegoś od kogoś, po kimś; aspicere PolAnt (24):

patrzać czego (15): BierEz P3v; Morze miedzy Anglią á Hibernią záwżdy nieſpokoyne/ pogody ku żeglowániu wielkiey pátrzáią. BielKron 277. Cf patrzać czego skąd Zwroty.

patrzać czego skąd (1): Po tym pirwſzym piorunie pátrzay z téyże ſtrony Burze wielkiéy/ y grádu KochJez A3v.

patrzać na kogo (1): Oto/ iáko ſłudzy ná páná pátrzáią/ [...] Iáko ſłużebnicá/ chęći pániey ſwoiey Cżeka: ták y náſze ocży/ łáſki twoiey GrabowSet S2.

patrzać do kiedy (1): A yeſly nie bedzieczie patrzacz dowyoſni do wielkiey noczi vaſchey y naschey tedj potim bog wye yak ſye ſtanie LibLeg 11/57.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: jeśli, li ‘czy’ (2), aby (1), zaimek pytajny (1)] (4): patrzáymy przydzieli tu Heliaſs ſeymowatz go. OpecŻyw 149; A ktorymże to tedy groźi? Tym pewnie kthorzy ſie thu tymi przypowieſciámi á tymi báśniámi obyeráią/ á pátrzáć będą áby ſie to nád nimi wypełniło co ieſth przez Proroká obieczano RejPos A5v; Rácżey pátrzaymy dáley co nam loſy dádzą/ Od Bogá wſzechmogącego/ y co nam prowadzą. KołakCath C; WujNT Matth 27/49.

Przysłowie: Gdy ſzukaſz rády/ pátrzay iákiey zdrády. BierEz P3v.
Zwroty: »(swego) czasu patrzać« = aucupare a. capere tempus Mącz [szyk zmienny] (6): Teraz ći będę milcżáłá/ A ſwego cżáſu pátrzáłá. BierEz B4v, L; GliczKsiąż O8v; Kiedy maſz wnidź miedzy ſzalone pátrzay cżáſu [conserva tempus]/ ále w zebrániu ludźi roſtropnych vſtáwicznie bywáy. BibRadz Eccli 27/12[13]; Mącz 19c, 35a.

»pogody [= sprzyjających okoliczności] patrzać« = opportunitatem capere Mącz [szyk zmienny] (2): Mącz 35a; iż nie to woiennik co do roku odkłáda/ y co pogody pátrza StryjKron 421.

»z ręku (z rąk) patrzać« [w tym: czyich (3), u kogo (2), od kogo (1); czego (4), co (1)] = oczekiwać czegoś od kogoś, zwłaszcza wsparcia; aspicere ad manus PolAnt (7): Wſzytko więc rázem poiedzą: A ná potym nic nie máią/ V innych z ręku pátrzáią. BierEz O4; Wierz mi żeć owych płaſzcżow/ ornátow s perłámi/ Nie dla Bogáć [księża] nábyli/ iedno ſzydzić námi. Abychmy tu przed nimi bárzyey dutkowáli/ A niebo opuśćiwſzy od nich z rąk pátrzáli. RejWiz 60; BibRadz Eccli 33/22; Ad potentiam suam omnia revocare. Pod moc ſwą poddáć/ prziwłaſzczić ſwey zwierzchności/ chcąc áby v niego wſziſtko z ręku pátrzano. Mącz 505c; Z twoich rąk wſzelkié źwiérzę pátrza ſwéy żywnośći KochPieś 72 [idem] ArtKanc P14v; Ktoż rządźić/ niźli z ręku pátrzáć/ też nie woli? ZbylPrzyg A3v.

Przen (1):
Zwrot: »[czego] z rąk [od czego] patrzać« (1): niemogącz w ten cżás [dusza] przeględáć rzecży/ áni ſámá s ſiebie poznáć prawdy/ muśi wſzythkiego z rąk od ſmyſłow pátrzáć GórnDworz Ll2.
e. Dochodzić czegoś na kimś, domagać się czegoś, egzekwować, pociągać do odpowiedzialności za coś; exquirere PolAnt; convenire JanStat [w tym: kogo, czego (11)] (12):

patrzać na kim (1): iesliby kiedy zMaximilianem iednaniebyło a szkod się vpominał. Tedy łatwa ratia aby natych patrzał cogo vprowadzili. ActReg 7.

patrzać gdzie (1): práwem poſpolitym dłużniká w ſądźie/ do którégo należy/ ma pátrzáć. SarnStat 276.

Fraza: »patrzaj tego na mię, na nasze słowo« [w funkcji zapewnienia] (2:1): BierEz Lv; Iż tam zoſtał Simeon ſą ſluſzne przyczyny Ale iuż patrzay tego tak na naſze ſlowo Aż go w rychle oglądaſz RejJóz N4; Crede hoc meae fidei dabit hic aliquam pugnam denuo, Pátrzay tego ná mię/ yſz on yeſzcze co gorſzego z nowu wyrządzy. Mącz 67d.
Zwroty: bibl. »krwie [czyjej] z ręku(-i) [czyich(-ej)] patrzać« = pociągać kogoś do odpowiedzialności za czyjąś śmierć, karać [o Bogu] [szyk zmienny] (3): RejPos 84v, 123; on niezbożnik w złośći ſwoiey vmrze/ ále krwie iego z ręki twoiey pátrzáć będę. ReszPrz 106.

»z rąk (z ręki) patrzać« [w tym: czyich(-ej) (2), u kogo (1)] = pociągać kogoś do odpowiedzialności za kogoś (3): iać wezmę dzýecyę na ſwą pracę zręki moiey patrzay go/ ieſlić go nye przywýozę a nye wrocę HistJóz C4; ieſli známi Beniáminá nie poſleſz/ inácżey nie vcżynim/ á ia go wezmę ná ſwą pracą v mnie go z rąk pátrzay. BielKron 17v; RejPos 184.

W przen (1):
Zwrot: »patrzać z ust [czyich]« (1): á koſćioł náſz będźie złupion/ ktoregoć ſplugáwienia będźie Bog pátrzał z vſth náſzych [exquiret ... de ore nostro] BibRadz Iudith 8/17[13].
6. Zajmować się czymś, realizować coś; agere, curare, indulgere Mącz [czego] (27): Bendącz yuſz w służbie, aby [...]. Gry niewiast nierządnich niepatrzał, po gospodach w noczi śie nietułał: ListRzeź w. 28; SeklKat A4v; Toć ożenyenye będzye mu pokutą że nyerządu nye będzye pátrzał/ ále yedney właſney s ktorą ſie odda. GliczKsiąż P4, E5v, G6v, M5v, N5v; GroicPorz h2; OrzRozm R; Kmieca to rzecz na on czas patrzać roley była/ A Slachta ſie rycerſkim rzemięſłem bawiła. KochSat A2v; Curare aedes, Domoſtwá álbo goſpodárſtwá pátrzáć. Mącz 73b; Meretricor, Pátrzam nierządu kurewski żiwot wiodę. Mącz 218a; Pergere iter, Drogi ſwoyi pátrzáć/ przed ſię yść Mącz 350d, [169]a [2 r.], 200c, 225b, 316a; OrzQuin Y3v; GórnDworz E4; ModrzBaz 14v; KochOdpr B3v; Nam nielza iedno pátrzáć téż ſwé [lege: swej] rzeczy/ Niechay drew do kominá/ Ná ſtół przynoſzą winá KochPieś 16; czemu w wielkiéy zgodźie y miłośći v wſzyſtkich ſtanów żyli? záprawdę nie prze co inſzégo/ ieno że kożdy/ iákom rzékł/ pátrzał vrzędu ſwégo OrzJan 51; Będźieſz ſądownie przeſłuchywał/ gdy przećiwko tobie dálſzych poſtępków będźie pátrzał [Ad praemissa iudicialiter attentaturus procedi ipsum contra te ad ulteriores gradus JanStat 536]. SarnStat 828, 1246.

W charakterystycznych połączeniach: patrzać biesiad (2), domostwa, gamracyj, gospodarstwa (2), gry (3), luterstwa, maszkar, nauk, nierządu (3), pijaństwa, postępkow [= postępowania prawnego] (2), rolej, rozkoszy, rozpust, służby żołnierskiej, urzędu swego (3).

Przen (1): PAtrz iáko ſie ty kołá/ nadobnie zgadzáią/ Iedno bieżąc zá drugim/ gdy drogi pátrzáią. RejZwierz 138v.

Synonimy cf PATRZYĆ.

Formacje współrdzenne cf PATRZYĆ.

Cf PATRZAJĄCY, PATRZAN, PATRZANIE

SBu, (KWysz)