Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBCHODZIĆ

Następne hasło: OBCHODZON »

OBCHODZIĆ SIĘ (418) vb impf

sie (307), się (111).

Oba o jasne.

Fleksja

indicativus
inf	obchodzić się
praes
	sg	pl	du
1	obchodzę się	obchodzimy się, obchodzi(e)my się
2	obchodzisz się	obchodzicie się	obchodzita się
3	obchodzi się	obchodzą się

praet
	sg		pl
1	m	-m się obchodził	m pers	-chmy się obchodzili
1	f	obchodziłam się, -m się obchodziła	m an
2	m	obchodziłeś się, -ś się obchodził	m pers	obchodziliście się
2	n		subst	-ście się obchodziły
3	m	obchodził się	m pers	obchodzili się
	f	obchodziła się	m an
	n		subst	obchodziły się

fut
	sg		pl
1	m	będę się obchodził	m pers
2	m		m pers	będziecie się obchodzić, obchodzić się będziecie
3	m	obchodzić się będzie, będzie się obchodzić, będzie się obchodził	m pers

imperativus
	sg	pl
2	obch(o)dź się, obchodzi się	obchodźcie się
3	niech się obchodzi	niechåj się obchodzą

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych się obchodził	m pers	bysmy się obchodzili, bychmy się obchodzili
2	m	byś się obchodził	m pers	byście się obchodzili
3	m	by się obchodził	m pers	by się obchodzili
3	n		subst	by się obchodziły

impersonalis
praet		obchodz(o)no się
participia
part praes act		obchodząc się

inf obchodzić się (146). ◊ praes 1 sg obchodzę się (14). ◊ 2 sg obchodzisz się (8). ◊ 3 sg obchodzi się (53). ◊ 1 pl obchodzimy się (4) RejPos, BielSpr, CzechRozm, PowodPr; obchodzi(e)my się (2) KwiatKsiąż, ActReg. ◊ 2 pl obchodzicie się (5). ◊ 3 pl obchodzą się (33). ◊ 2 du obchodzita się (1) BierEz N4. ◊ fut 1 sg m będę się obchodził (1). ◊ 3 sg m obchodzić się będzie (3) GliczKsiąż, RejPos, NiemObr, będzie się obchodzić (2) RejWiz, BibRadz, będzie się obchodził (2) BielKron. ◊ 2 pl m pers będziecie się obchodzić (3) BibRadz, BielKron, RejPos, obchodzić się będziecie (1) RejPos. ◊ praet 1 sg m -m się obchodził (1). f obchodziłam się, -m się obchodziła (3). ◊ 2 sg m obchodziłeś się, -ś się obchodził (3). ◊ 3 sg m obchodził się (50). f obchodziła się (1). ◊ 1 pl m pers -chmy się obchodzili (1). ◊ 2 pl m pers obchodziliście się (1). subst -ście się obchodziły (1). ◊ 3 pl m pers obchodzili się (16). subst obchodziły się (1). ◊ imp 2 sg obch(o)dź się (15), obchodzi się (1) BielŻyw. ◊ 3 sg niech się obchodzi (1). ◊ 2 pl obchodźcie się (2). ◊ 3 pl niechåj się obchodzą (1). ◊ con 1 sg m bych się obchodził (1). ◊ 2 sg m byś się obchodził (1). ◊ 3 sg m by się obchodził (5). ◊ 1 pl m pers bysmy się obchodzili (1) GliczKsiąż, bychmy się obchodzili (1) RejPos. ◊ 2 pl m pers byście się obchodzili (3). ◊ 3 pl m pers by się obchodzili (9). subst by się obchodziły (2). ◊ impers praet obchodz(o)no się (3). ◊ part praes act obchodząc się (16).

Sł stp s.v. obchodzić, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Postępować, zachowywać się (354)
- Przen (15)
- a. Przebywać, współżyć (1)
- b. Troszczyć się (1)
2. Zajmować się, trudnić się (51)
- W przen (1)
- a. O działaniach wykraczających przeciwko prawu albo społecznie uznanym normom (9)
3. Posługiwać się, korzystać (10)
- W przen (1)
4. Zmieniać się przy jakimś zajęciu cyklicznie w określonym czasie (1)
5. W funkcji strony biernej [= być uroczyście obchodzonym] (na wzór zwrotów z „obchodzić”) (2)

1. Postępować, zachowywać się; agere Mącz, Vulg, Calag, Cn; (se) tractare PolAnt, Modrz, Cn; facere PolAnt; profiteri Modrz; ambulare Vulg; (se) gerere Cn [w tym: jak (345): av (273), czym (52), z wyrażeniem przyimkowym (17), w czym (2), z czym (1)] (354): A cżemuż śię ſromoćitá/ Gdy śię iednák [= jednakowo] obchodzitá Wſzák wilku o cudze niedbaſz/ Y o to ſumnienia niemaſz: Liſzká śię też wypráwuie/ Iże śię w nicżym nie cżuie. BierEz N4; ábowiem w wielkiem kochániu páńſkiem ieſt táki człowiek ktory miłoſierdziem ſie obchodzi RejPs 167, 36, 37v, 147v [2 r.]; A tu vrząd takie ſkarze. [...] Czo ſię tu gwaltem obchodzą. RejKup e6v, d5, k2v; [Rej od posłów mówił, aby król ojca przypomniał sobie] ktory nigdy się tak srogo nie ochodził Diar 61; małżeńſtwo káżde dobrze ſtoi/ [...] gdy małżonkowye ſie ſami myędzy ſobą dobrze rządzą/ poććiwye ſie obchodzą/ á w boyáźni bożey myęſzkáyą GliczKsiąż Qv, Bv; LubPs O6v; ia ſwiętą prawdą muſzę ſie obchodzić/ Iákom zwykłá/ bo niechcę ni w cżym ſwiátu ſzkodzić. RejWiz 85v, 37v; A iż ſie śmiał ná ſwiecie fáłſzywie obchodzić/ Otoż też iuż do śmierći muśi s fáłſzem chodzić. RejZwierz 16v, 54v, 67; BibRadz Is 48/8, Ier 12/1; będzyecie ſie obchodzić tym obycżáiem ná wieki. BielKron 39v, 107v, 173v, 175, 201, 218; Frustra habere aliquem, Mamić kim/ Nie wiernie ſie obchodźić. Mącz 138b; Non est mentiri meum. Nie zwykłem ſie łżą obchodźić. Mącz 220b, 8a, 56d, 117a, 157b, 178c; Iż ktho ſie krzywdą obchodzi/ niech ſie obchodzi ieſzcże: [...] á kto ſpráwiedliwym ieſth/ niech będzie vſpráwiedliwion przedſię RejAp 190, 190; RejPos 60v, 317v, 318v [2 r.]; BielSat L3; RejZwierc 232; BudNT 2.Cor 13/10; ModrzBaz 39; Auffrichtig handeln/ oder leben. Szcżyrze śię obchodzić/ et práwie pocżynáć. Agere aperté. Agere vitam pudice. Calag 41a; StryjKron 335; NiemObr 13; BielSjem 25; ArtKanc Q11v; Phil Q; WujNT 2.Cor 4/2; SarnStat 432, 445, 852, 973; CiekPotr 79; GosłCast 43; KlonWor 61.

obchodzić się według czego (2): Canonibus soluere, pro dispensare dicendum est quod et graciam canonis legisque facere dici potest, Nieco pofołgować [!]/ Nie wedle ſrogośćy ſie práwá obchodźyć. Mącz 34a; RejZwierc 206v.

obchodzić się przeciw komu (3): CzechEp 96; Y záśię oycowie przećiw ſynom/ á pánowie przećiw ſługom áby ſię przyſtoynie obchodzili. WujNT Eph 6 arg. Cf obchodzić się przeciw komu z czego.

obchodzić się przeciw komu z czego [= powodowany czym] (1): żebym ſię [...]/ przećiw I. M. ábo y przećiw komu inſzemu/ nie z miłośći y życżliwośći powinney chriſtyáńſkiey/ ále z gniewu nieprzyſtoynego/ á pomſty prágnącego/ obchodźić y ſpráwowáć miał [...] tedyby^m koniecżnie [...] muśiał [...] ſam ſię w tym oſądźić CzechEp 7.

obchodzić się z kim, z czym (259): MetrKor 46/47; BierEz Q4v; ForCnR A2v; KlerPow 4; BielŻyw 39; KlerWes A; przypomináiąc też pánu iáko ſie łáſkáwie ſprzodki ich obchodził RejPs 65v, 75v, 91, 150v, 151, 180, 202; SeklKat M2v; GliczKsiąż A2v, B, D7v, F2, Gv (9); LubPs B3,I2v, L3, R6v marg, T5v marg (8); GroicPorz fv; RejWiz A7v, 51v, 132v, 136, 162v, 164, 190v; Leop 2.Mach 12/30; RejZwierz 23, 48; BibRadz Gen 6/3, Ex 6/1, Num 11/15, I 113d marg, Ios 10/1 (15); BielKron 67, 95v, 99v, 102, 108 (25); KwiatKsiąż Pv; Hoc pacto mecum egit, Tym ſie obyczáyem ſe mną obchodźił. Mącz 272b, 19c, 33b, 34d, 57a (19); SienLek 125; RejAp 160v, 192v; oni [Francuzi] s pány ſwemi/ obchodzą ſie wielką ſwobodą. GórnDworz Lv, Aa3, Dd3; RejPos 5v, 22v, 32v, 50v, 53 (29); HistLan A2v, D4; KuczbKat 135, 139; RejZwierc 49, 49v, 101, 101v [2 r.], 124 (13); BielSpr 45v; BudBib Is 29/14, Tob 10/14, 14/10, Iudith 5/10, Eccli 49/9, 2.Mach 14/30; CzechRozm A6v, 103v, 163v, 235v, 237v [2 r.]; PaprPan O2v, Ff; ModrzBaz 49v, 112v, 129; SkarŻyw 310, 596; StryjKron 180; CzechEp 25, 96, 97, 203 [2 r.], 204, 223; CzechEpPOrz *3; NiemObr 14, 18, 72, 83, 113 [2 r.] (8); KochWz 141; KochMRot B; GórnRozm B3v, L2; aby nas po Swiecie nie sławiono ze się barbare et dure z nim obchodziemy ActReg 93, 39, 82 [2 r.], 85 [3 r.], 131; Phil R3; LatHar 287, 342, 644; RybGęśli Bv; WujNT Luc 17 arg, Act 27/3, 1.Cor 7 arg, Col 3 arg, 4/5 (8); PowodPr 37, 68; CzahTr G3v; KlonWor 67. Cf obchodzić się z kim około czego; z kim według czego; W porównaniach, »obchodzić się [z kim] jak się [komu] podoba«, »prawem się obchodzić« = pozywać przed sąd »umieć się obchodzić [z kim]«.

obchodzić się z kim około czego (2): W obozye gdy leżeli/ iáwne złośći [...] cżynili [...] s chudźiną ſie gwałtownie obchodząc około żywnośći bez wſzelkiey boiáźni álbo kaźni. BielKron 398v; tedy wżdy godźiło ſię było inſzym ſpoſobem z námi/ około wyrozumienia iego obchodźić/ ániż ſię obſzedł CzechEp 89.

obchodzić się z kim według czego (12): wi yako przyacziel nasch tak sie snim obeydzieczie yako sye synſchimy nayemnyky wedlug zwiczayv swe [!] wpanstwye waschim sdawna ydącze^go obchodziczie LibLeg 10/68v; LubPs X4v marg; BibRadz Ps 119/124, Tob 3/5; BudBib Bar 2/24, 2.Esdr 9/24; CzechEp 93; ArtKanc M2; Sieroctwá niechćiey rozmnáżáć nád námi/ Ni według złośći obchodźić ſię z námi GrabowSet E3; LatHar 89, 179, 210.

obchodzić się w czym (10): Wzgardzay pracuiące o wielkie imienie ktorzi nieumieią ſie w nim obchodzić, bogo rownie tak vżywaią iakoby ten kto kon dobry ma á nieumie nanim iezdzić. BielŻyw 43; Iuramentum de calumnia vitanda, Przyſięgá ktorą w práwie ſtrony/ álbo ych procuratorowie czynili/ że ſie niechcieli potwarzą a fáłſzem w práwie obchodźyć yedno prawdą Mącz 32b; RejPos 56; iáko [...] poććiwy cżłowiek on ſzkodliwy przypadek gniew w ſobie y vkroćić y vmiárkowáć/ y iáko ſie w nim ma y obchodzić y ſpráwowáć. RejZwierc A6v [idem 74v]; y iáko ſie w ſwey powinnośći á w ſwym poććiwym żywocie wedle ſwey powinnośći obchodzić ma RejZwierc 206v, 74v; ModrzBaz 83.; NiemObr 17; ReszPrz 156; WujNT 1.Thess 2 arg.

W porównaniach (16): GliczKsiąż F6, N7v; iák orzeł z dzyatkámi ſwoimi/ Ták ſie pan obchodzić racżył też s przodki náſzymi LubPs gg4, X4v marg; GroicPorz hv; BibRadz Ier 3/20; BielKron 229v [2 r.]; Mącz 510b; GórnDworz Hh2v; ſtáray ſie/ [...] áby Pan s tobą iáko z niepotrzebną látoroſią/ ſądem ſwym obchodzić ſie nie racżył RejPos 61v, 29v, 45v, 132v; CzechRozm 235; ktory pośledzey przyiedźie/ ták ſie z nim obchodźić/ iáko w ſzkole z żaki Bákálarz GostGosp 44.

W charakterystycznych połączeniach: obchodzić się bogobojnie, chytrze (4), cnotliwie (2), dobrą wiarą, dobrze (lepiej) (5), dziwnie (dziwno) (5), fałszywie (fałesznie) (4), gładce, głupie, gwałtownie (6), hardzie, ludzko (ludzkie) (3), z lekka, lżej, łagodnie, łakomie, łaskawie (19), łotrowskie (2), mądrze (2), miernie (pomiernie) [= łagodnie] (4), miłościwie (10) nadobnie (2), niecnotliwie, niemiłościwie (2), nieobłudnie, niepoczciwie, niepobożnie, nieprawie, nieprawiewiernie, nieprzyjacielsko, nieskwapliwie, niesłusznie, nieszczyrze (2), niewdzięcznie, niewiernie (5), nieżyczliwie, obłudnie (3), okrutnie, omylnie, opacznie, opatrznie, ostrożnie (ostrożniej) (2), pilnie, płocho, pobożnie, poczciwie (2), pokrycie, powoli, prawem [= uczciwie], prawie (2), przyjacielskie (2), przystojnie, przysurow, przysroższym, skromnie, słusznie, sprawiedliwie (5), srogo (srożej, srodze) (9), surowie (surowo) (3), szczyrze (szczerze) (7), tyrańsko, tyrańskie, uczciwie (2), wiernie (4), zapalczywie, zdradliwie (zdradnie) (7), źle (gorzej) (6); obchodzić się chytrością (2), czystym sercem, dobrotliwością, fałszem (3), fortelem, fortylem, gwałtem (4), hanszlaki, krzywdą (2), łżą (2), miłosierdziem, według miłosierdzia, w miłosierdziu, mocą, obłudą (2), potwarzą, prawdą (2), sądem (2), sposoby, srogością, swobodą, szlacheckim słowem, wdzięcznością umysłu, zdradą, zuchwalstwem.

Przysłowia: Cretisare cum Cretensi. S oſzuſtem á łgarzem łzą [lege: łżą] ſie obchodźić Mącz 68c.

Vulpinari cum vulpe, Chytrze ſie s liſzką obchodźić. Mącz 512a.

Zwroty: »obchodzić się [z kim] jak się [komu] podoba« (1): A ták przyſzedſzy obchodź ſię z nimi iákoć ſię będźie podobać [Veniens obvia eis, bonum in oculis tuis]. BibRadz Iudith 3/6.

»prawem się obchodzić« = pozywać przed sąd; agere lege Mącz; iudicium parare PolAnt; intrare in iudicium Vulg [w tym: z kim (4)] (8): Y temu który ſię chce z thobą práwem obchodźić/ á żupicę twoię wźiąć/ puść mu y płaſzcż [Et volenti tibi iudicium parari, et tunicam tuam tollere, dimitte ei et palium]. BibRadz Matth 5/40; BielKron 224; Denunciare iudicium alicui, Chcieć pozywać kogo/ álbo práwem ſie s kim obchodźić. Mącz 254b, 6a, 13d, 190b; Niechćiey ſye zemną/ boże litośćiwy/ Práwem obchodźić [non intres in iudicium cum servo tuo Vulg Ps 142/2] KochPs 207 [przekład tego samego tekstu] LatHar 664.

»obchodzić się prawem« = żyć zgodnie z prawem (1): Nigdy nie przyſięgay, o prawdę ſie nie gnieway, obchodzi ſie prawem, nie ſprawuy ſie gniewem. BielŻyw 34.

»umieć się obchodzić [z kim]« (4): GliczKsiąż P2v; Abi nescis inescare homines, Ydź precz/ niegodźiſz ſie/ Nieumieſz ſie s ludźmy obchodźić. Mącz 104c, 61c; CzechRozm 235v.

Szeregi: »obchodzić się i (a) sprawować (a. sprawiać)« (4): Ani pogląday ná złoſliwe chući narodow/ [...] áni rozmyſlay kthorzy przed oblicżnością́ [!] twoią fałeſznie ſie obchodzili á ſpráwiáli [nec cogites qui in conspectu tuo false conversati sunt]/ ále pomni ná te ktorzy z woli twoiey boiaźń poználi. Leop 4.Esdr 8/28; RejZwierc 74v, A6v; CzechEp 7.

»zachować się i (a) obchodzić się« [szyk 2:1] (3): GliczKsiąż A2v; Machábeuſz obacżywſzy/ że ſię z nim Nikánor ſrożey obchodził [Maccabaeus austerius agentem cognoscens Nicanorem erga se]/ á okrutniey mu ſię zachowáł [!] niſzli był zwykł/ [...] ſchronił ſię przed Nikánorem. BudBib 2.Mach 14/30; CzechEp 96.

Przen [z kim, z czym] (15): RejKup d5, d5v; A obchodzi ſie z námi ten ſwiát ták fáłſzywie RejWiz 22, 9v, 139, 178v; A ktho iedno dla tego pocżćiwie cżyni/ áby był widzian/ ten ſie s cnotą fáłſzywie obchodzi GórnDworz D6; RejPos 307; RejZwierc 221v, 229v; Przeto choć ſrogo Sczęſćié ſię ſtobą Obchodźi/ ſobą Nic nietrwóż: ále Trway rowien ſkále KochFr 48; WisznTr 10, 24.

W porównaniach (2): RejWiz 12v; Proſto ſie ten błędny ſwiát ták obchodzi z námi/ Iáko gdy ſie w ſzelinie wilk goni s kozami. RejZwierc 28v.

a. Przebywać, współżyć [z kim] (1): Qui cum ingeniis conflictatur eiusmodi, Który ſie s tákowémi ludźmi obchodźi/ álbo ſie w tákowe towárziſtwo wdáye. Mącz 130c.

b. Troszczyć się (1): MYedzy inſſym złym wychowánim s ktorym ſie rodzicowye/ około dzyecyęcyá obchodząc dáyą znáć/ nyepodleyſſa ieſt zarázá á ſkázá/ yáko wyelkye kochánye á pyeſſcżenye GliczKsiąż E4.

2. Zajmować się, trudnić się; exercere,facere, obire Mącz (51): Coquinor, Wárzę/ W kuchni ſie obchodzę. Mącz 64d.

obchodzić się czym (30): OpecŻyw 5; Tedy ich Krol ſpytał. Czym ſie obchodzićie [Quid habetis operis]? Odpowiedzieli: Ieſteſmy páſtirze owiec Leop Gen 47/3, Gen 46/33; BielKron 9v, 287, 289; Foenero, Ná lichwę pieniędzy pożyczam/ lichfą ſie obchodzę. Mącz 133b, 7a, 21a, 42c [2 r.] 59d (22). Cf »ciężką pracą się obchodzić«.

obchodzić się z czym (10): Piscinarius, Który ma chuć ku kopániu ſadzáwek/ Rad ſie z grábárſtwem obchodźi. Mącz 301a; Obversor, Obchodzę ſie s czym/ obieram ſie około czego. Mącz 488b, 6b, 15c, 24c, 461c. Cf »umieć się [z czym] obchodzić«.

Zwroty: »ciężką pracą, robotą się obchodzić« (1:1): BierRaj 19v; ci ktorzy ſie robotą ſwoją/ ták około roley/ iáko kupiectwa/ álbo rzemyoſłem obchodzili/ zacnie á pobożnie wſzytko cżynili BielKron 197.

»umieć się [z czym] obchodzić« (4): BielKron 464; Equiso, [...] Máſztalers który ſie s końmi vmie obchodźić Mącz 107b, 72b, 213d.

W przen [czym] (1): Lecż iż ná ſwym przeſtawa/ á o cudze nie dba/ A tákiem ieſzcże więcey/ czáſem ſzcżęſcie iedna. A gdyby ſie tym hándlem/ wſzyſcy obchodzili/ Y lepieyby ſie mieli/ y ſławnieyſzy byli. RejZwierz 87.

a. O działaniach wykraczających przeciwko prawu albo społecznie uznanym normom (9):

obchodzić się czym (8): Sámi theż mężowie [Cygani] rozmáitym ſzyderſtwem ſie obchodzą/ końmi frymárcżą/ miedź pozłoćiwſzy/ żelazo pośrzebrzywſzy/ przedáią BielKron 262, 439; Quadruplor. Tákowym ludźi wydawánim y forytowánim ſie obchodźić. Mącz 335c; Per latrociniam et rapinas tolerantes vitam, Lotroſtwem á drápániną ſie obchodźić. Mącz 457a, 185c, 200b, 317c, 477a.

obchodzić się z kim (1): Lenocinor, S pániámi duſzkámi ſie obchodzę/ Rufianski żiwot wiodę/ też gábam. Mącz 188d.

3. Posługiwać się, korzystać [z czym] (10): [Luter do buntujących się chłopów wymawiając im złe rozumienie Pisma św.] poſobie vkazuią pokrytość/ obchodząc ſie fáłſzywie z Ewángelią/ á iey tytułem ſpráwowáć ſie mienią BielKron 203; yżeby też vmieli miecż/ kyi/ ſzpis/ y oſzcżep rekomá vchwyćić y ſnim ſię miſternie obchodzić KwiatKsiąż Ov; Mulieres fucatae dicuntur, Które ſie s bárwiczkámi obchodzą á ych vżywáyą. Mącz 138c, 56a, 139c, 310a, 461a; ſkray drobno ſkorkę z ſoſnki/ a w wodźie ią warz/ piyże iuchę s niey [...] mądrze ſye snią obchodź. SienLek 104; Oczko 15v.

W przen [z czym] (1): w tych ſwieckich przypádłych burzkach [...] iuż mu thám záprawdę będzie trudno z żeláznemi ſie obercuchy obchodzić. RejZwierc 113.

4. Zmieniać się przy jakimś zajęciu cyklicznie w określonym czasie (1): [Dawid] miał XII woyſk/ [...] káżde woyſko z nich było ná ſwoy mieſiąc gotowo/ [...] ták iż w pirwſzy mieſiąc pirwſze woyſko ciągnęło s krolem przećiw nieprzyiacielom gdzye było potrzebá/ drugi mieſiąc drugie woyſko tákież/ áż ſie zá rok obchodzili BielKron 74v.

5. W funkcji strony biernej [= być uroczyście obchodzonym] (na wzór zwrotów z „obchodzić”) (2): O świętach/ iſz ſię na pámiątkę świętych obchodziły [cf »obchodzić święto«] SkarŻyw 120; O Namilſzy IEzu/ Boże moy/ dźiękuię tobie/ zá wſzelkie łáſki y dáry/ ktoremiś ty Swięte twoie/ [.,.] ośláchćić rácżył: á zwłaſzcżá te wybráne twoie/ ktorych dniá dźiśieyſzego święto w niebie/ y w Kośćiele pámiątka ſię obchodźi [cf »obchodzić pamiątkę«] LatHar 42.

Synonimy: 1. postępować; a. bywać, żyć; 2. bawić się, obierać się, parać się, pieczołować, pilnować, pracować.

Formacje współrdzenne cf CHODZIĆ.

Cf OBCHODZĄCY SIĘ, OBCHODZENIE, OBCHODZENIE SIĘ, OBYCHODZIĆ SIĘ