»pracować ciałem« = wykonywać pracę fizyczną; operari corpore Modrz [szyk zmienny] (2): Aleć tym rády trzebá/ ktorzy nieprácuią ćiáłem/ iedno przełożonym ktorzy więcey rozumem nárabiáią. SienLek 3v; ModrzBaz 37.

»ciężko pracować« = Sisiphum volvere Mącz (4): OpecŻyw 30v; MurzNT Matth 11/28; Mącz 506c; Owa co ieſt ludzi ná ſwiecie/ tedy żadnego dobra myſl nie mierźi/ pocżąwſzy od thych ktorzy cięſzko prácuią/ áż do owych kthorzy ſą ná vſtáwicżney modlitwie GórnDworz O2.

»nieco, mało, nie nazbyt, nie barzo pracować« (3:1:1:1): dáleko lepiey/ áby nieco [panowie, panie, kapłani] prácowáli: Abowiem mierna praca/ y ćiáło twierdźi y rozum. SienLek 3v; á tedy trzebá pożywáć potraw chłodzących/ wilkich: á niebárzo prácowáć. SienLek 41 v; A ieſli zła ieſth ſpráwá ćieleſna/ tedy [...] z nienagłá karmie podáwáć po troſze/ miedzy tymi nieco prácuiąc/ mázáćſye y trzeć SienLek 92v, 3v; Iáko on blády mieſiąc ſwoie odmiennośći/ Okázuie przed námi w ſkrytey zákrytośći. A coż gdy pomyſlimy ná Páná ſámego/ Ktory to wſzytko ſpráwił wedle zdánia ſwego. A bez káżdey pomocy y máło prácował/ Tylko rzekł ſłowem sſtań ſie kiedi to ſpráwował. RejAp AA5v; RejZwierc 165.

»nie (a. ani) przestawać pracować« [w tym: o czym (1)] = laborare non cessare Vulg [szyk zmienny] (3): Iedurny [= samotny] ſam ieſt cżłowiek/ á drugiego niema/ áni ſyná/ áni brátá/ á przedsię iednák prácowáć nieprzeſtawa/ áni ſie iego ocży náſycáią bogactw Leop Eccle 4/8; A wſzákoż nie przeſtawa cżłowiek nędzny wednie y w nocy prácowáć/ ktory po śmierći będzie dan ná wygnánie/ to ieſt do piekłá HistRzym 91v; KochMon 33.

»pracować na końskich nogach [= bardzo ciężko]« (1): Prácuy ná końſkich nogach chroń ſie prożnowánia/ Zbytnim koſztem vbyorow twarzy málowánia. BielKom C6v.

»pracować dla ognia [= bezowocnie, na próżno]« (1): ludzie prácowáć będą dla ogniá [laborabunt populi in igne] (marg) To ieſt/ buduiąc to co potym będźie popalono. (–)/ á narodowie dármo ſię vprácuią. BibRadz Hab 2/13.

»pracować w Panu« = głosić naukę Chrystusa; laborare in Domino Vulg (2): Pozdrwćie Tryphenę y Tryphoſę: ktore prácuią w Pánu [quae laborant in Domino]. Pozdrowćie Perſydę miłą/ ktora wiele prácowáłá w Pánu [quae multum laboravit in Domino]. WujNT Rom 16/12.

»pilnie (pilno), z pilnością pracować« [w tym: około czego (2), o co (1), o czym (1)] (3:2): baba ma z pilnoſcią o thym praczować iżby mogła onę drugą noſzkę [dziecięcia] naciągnąć/ iżeby tak z przytulonemi rącżkami do vdzikow mogła dzieciątko z żywota wziąć. FalZioł V 21c; SeklKat H3; BibRadz *4v; RejPos 234v; Stárſzy záſię náſzy mnie to poruczyli/ ábych Nowy teſtáment/ [...] napierwey przełożył: Około ktoregom ia przez kilká lat zá pomocą Páńſką/ według dáru mnie od Bogá vdźielonego/ pilnie y ſzczyrze prácował WujNT przedm 3.

»pracować w (ciężkim) pocie (i płaczu)« [szyk zmienny] (2): LubPs X6; Ták wielkie vboſtwo tu ćierpiał [Pan Chrystus]/ bo nigdźiey głowy ſkłonić nie miał/ [...] W poćie y w płácżu cżęſtym prácuiąc/ owiecżki ſtráconey ſzukáiąc ArtKanc C16v.

»pracować w porodzeniu« = rodzić (1): Parturio – Pracznie [lege: pracuję] w porodzeniuchczę porodzeniu chczę [!]. Calep [756]b.

»pracą (a. [robotą]) pracować« (1): Vżyway krotofile z żoną ſwą ktorą miłuieſz/ [...] po wſzytki cżáſy márnośći twoiey. Bo tho ieſt twoiá cżęść w żywocie twoim á w pracy/ ktorą prácuieſz pod ſłońcem [in labore tuo, quo laboras sub sole Vulg Eccle 9/9]. BielKron 81v [przekład tego samego tekstu] [HierWielEccle 12].

»prożno (a. na prożno, a. nieprożno), po prożnicy, darmo (a. daremno), wniwecz pracować« [w tym: około kogo (2), miedzy kim (1), o kim (1), w czym (1)] = in vacuum laborare Vulg, PolAnt; sine causa laborare PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (10:1:6:2): Swe śieci w oknie záſtáwił [pająk]/ Aby iáſkołkę vłowił. Oná kiedy przylećiáłá/ Wſzytek on naſtroy porwáłá/ Prozno tám páiąk prácował/ Sam ſobie śmierć nágotował. BierEz O2, Lv; Ktory cżlowiek poddá ſie żarlotztwu/ darmo pratzuie aby nabyl tznoty ktoré. OpecŻyw 37v; OpecŻywPrzedm C4; Poprożnicym prácował/ bes przycżyny/ á márniem możność ſwoię ſtráwił Leop Is 49/4; BibRadz Gal 4/11; Apros in mari venari et pisces in aere proverbium, Prożno co záczynáć/ w niwecz prácowáć. Mącz 483c, 240b; Boię śie o was/ bym nieprácował miedzy wámi dáremno [Vulg Gal 4/11]. KuczbKat 295; WujJud 182v; BudNT Gal 4/12[11], Philipp 2/17; KochSob 57 [2 r.]; GrabowSet I3; Páweł Ewángelią ſwą poddał pod rozſądek pierwſzych Apoſtołow/ áby ſnać prozno nie prácował. WujNT Gal 2 arg, Gal 4/11, Philipp 2/16; nieuſtráſzony Ten ma bydź co iéy [niewinności] broni/ ſnadź do gárdłá ſwego. Niech ma moc ktemu rozum/ á zwłaſczá dla tego/ By dármo nieprácował GosłCast 71; [TerentMatKęt S3].

»pracować (robiąc) (własnymi a. swoimi, a. sw(oj)emi, a. swymi) rękoma« [w tym: około czego (1)] = wykonywać coś własnoręcznie; laborare operans (a. operando) propriis (a. nostris, a. suis) manibus PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (8): Then ktory kradł/ niechay iuż nie krádnie/ ále ráczey niechay robi/ prácuiąc rękoma coby było dobrego/ áby mogł vżycżáć potrzebnemu. BibRadz Eph 4/28, 1.Cor 4/12; RejPos 257; y prácuiemy robiąc właſnymi rękomá, gdy nas hánbią [!]/ błogoſłáwiemy: gdy nas prześláduią WujNT 1.Cor 4/12, Eph 4/28, s. 719; GosłCast 23; Ktorym [młokosom] dobra przypádły bez prace y troſki/ Po rodźicách y krewnych/ tak z dobroći Boſkiey. Więc nie wiedzą co to ieſt/ modzelámi ſwymi Dorabiáć ſię/ prácowáć rękomá właſnymi. KlonWor 55.

»pracować aż do (rzucenia) potu, do zapocenia, do zdechu« (2:1:1): Exudare laborem, Prácowáć áż do rzucenia potu. Mącz 427a; ktorą [prawą żądzę] ieſli chceſz mieć/ záwżdy nieco prácuy przed iedzenim áż do zápocenia SienLek 3v; Calep 313b; Pátrz ſwego powołánia/ á prácuy do zdechu. KlonWor 41.

»pracować (w słowie i) w nauce, słowem i nauką, około słowa i uczenia« [szyk zmienny] (6:1:1): Rozmyſláyże ty rzecży pilnie/ ſ kochanijm duſſe twé/ ij chciéy pratzowatz w té nauce/ aż do końtza żywota twégo. OpecŻywPrzedm C4v; KromRozm III K4v; Papież y ze wſzyſtką ordą ſwoią/ áni prácuie w ſlowie/ áni w náuce Bożey prawdziwey/ áni o duſzach wiernych tzuie. KrowObr B4, B4, 4v; BiałKat 363v; RejPosRozpr c2v; Kápłani ktorzy ſię w przełożeńſtwie ſwym dobrze ſpráwuią/ niech będą miáni godnymi dwoiákiey czći: á nawięcey ktorzy prácuią w ſłowie y w náuce [maxime qui laborant in verbo et doctrina]. WujNT 1.Tim 5/17 [przekład tego samego tekstu KromRozm III, KrowObr B4, 4v, BiałKat, RejPosRozpr].

[»na służbach [czyich] pracować«: gdy ſie ku ożenieniu puſzcżáią ći/ ktorzy iuż w ſtanie Pánieńlkim ná służbách Páńſkich prácowali. HerbOdpow Ss4v.]

»społem (a. społu, a. społecznie) pracować« [w tym: z kim, z czym (2), w czym (1)] (3): GliczKsiąż E8; Tuć Páweł y Cypryan ś. nie przy zaſług náſzych/ ktore z łáſki Bożey ſpołecżnie z nią prácuiąc mieć możemy WujJud 114v; A proſzę y ćiebie towárzyſzu właſny/ pomagay tym ktore w Ewángeliey ſpołu zemną prácowáły [quae mecum laboraverunt in Evangelio]/ z Klementem/ y z innymi pomocniki moimi WujNT Philipp 4/3.

»ustawicznie (a. ustawnie), bez (a. przez) przestanku pracować« [w tym: ustawnie przez przestanku (1); o czym (1)] (5:2): cżłowyek goſpodarny gdy ſie ma wolą w dobro zápomoc/ długo pilnuye/ cżęſto nye doſypya/ vſtáwicżnye rok od roku prácuye/ á nigdy nye przeſtawa/ áni ſwyęći GliczKsiąż M8v; KrowObr 186v; Sisiphum volvere proverbium, Vſtáwnie cięſzko przes przeſtanku prácowáć. Mącz 506c; RejZwierc 171v; Dźiś bez przeſtánku prácuiem/ Y dnióm świętym nie folguiem KochSob 56; O iáko to ſczęśliwa/ która wyſługuie Zywność ná lichéy wioſce/ vſtáwnie prácuie GosłCast 24.

»wiele ((na)więcej) (a. wielmi) pracować« [w tym: dla kogo (2), o co (1), o czym (1)] = multum laborare Mącz, Vulg; abundantius omnibus laborare Vulg, PolAnt (15): Trzećiey [części] żądam ábych ią miał/ Boćiem więcey z was prácował BierEz M2v; Ale ijże blogoſlawioná dziewitza Mariá/ nad wſſytki więcéy pratzowala/ dlá tego więtſſą laſką/ gorętſſą miloſcią byla napełniona OpecŻyw 188v; FalZioł V 88v; A ia żá [!] łáſką Bożą ieſtem tym cżymem ieſt/ á łáſká iego/ we mnie prozna nie byłá: álem więcey niż oni wſſyſcy prácował. Leop 1.Cor 15/10; BibRadz 1.Cor 15/10; Non possum mihi tantum laborem sumere, Nie mogłbych ták wiele prácowáć. Mącz 34d, 34d, 119d; Niewolnikiem wezwaneś/ niedbay: ále iesli też możeſz ſwobodnym zoſtáć/ więcey (o to) pracuy [magis utere]. BudNT 1.Cor 7/21; NiemObr 37, 39; Cżłek/ cżásby tráćił/ y wiele prácował/ Chcąc nád iednego náleść/ áby cnotę Cudzą/ nád właſny pożytek/ miłował. GrabowSet Y; Pozdrowćie Márią/ ktora wiele prácowáłá dla nas WujNT Rom 16/6, Rom 16/12, 1.Cor 15/10.

»wiernie pracować« [w tym: około czego (2), komu (1), za kogo (1), w czym (1)] [szyk zmienny] (7): Tego ſobie za krola wybierzcie [...] ktoryżby ludu ſwemu vżytecżne rzecży przikazował, á ſam aby za wſzitek lud wiernie praczował, z vbogimi nakładaiąc miłoſciwie. BielŻyw 148; [Przysięga kardynalska] Ia N. teras przyięty do Swiętego Rzymſkiego kośćiołá zá Kárdynałá/ od tey godziny/ ná potym będę wierny błogoſláwionemu Piotrowi/ [...] Papieżom y iego potomkom ſluſznie wſthępuiącym będę prácował wiernie dla obrony wiáry poſpolitey/ około wykorzenienia kácerſtw/ y błędow/ y odſcepieńſtwá [!] KrowObr 36, 41; BibRadz Eccli 10 arg; RejPos 60; ArtKanc B12v; EPhez/ miáſto ieſt głowne w Azyey mnieyſzey/ kędy Páweł mieſzkáiąc przez trzy látá wiernie prácował y wiele vćierpiał w opowiedániu Ewángeliey ś. WujNT 666.

»(nie) myślić (a. pomyślać) i (albo) pracować« [szyk 2:1] (3): Nie godzi ſie o wypędzeniu płodu pomyſlać/ albo praczować/ ażby pierwej oliwą/ albo tłuſtoſcią nieiaką, takieſz myciem albo podkurzaniem: macicza była odmiękcżona FalZioł V 34, V 88v; Ci teſz iedzą Báránká tego nieukaſawſzy ſie/ ktorzy [...] o Bogáctwách/ o imieniu/ o żonach/ o dziećiach/ o koniach o pſiech vſtáwitznie myſlą y prácuią KrowObr 186v.

»pracować i (a) obciążony (a. udążony) być« = laborare et onerari PolAnt, Vulg (8): MurzNT Matth 11/28; Podzćie do mnie wſzyſcy/ ktorzy prácuiećie/ y obćiążeni ieſteśćie/ á ia was ochłodzę. KrowObr 155; HistRzym 124v; RejPos 313; KuczbKat 360; WujJudConf 56; KołakSzczęśl B2; WujNT Matth 11/28. [Zawsze przekład tego samego tekstu].

»(nie) robić, (i, a, abo, ani) pracować« [szyk 7:5] (12): Rádziły ręce z nogámi/ Co ten brzuch cżyni nád námi: Nie prácuie nic áni robi/ Wſzyſtki rzecży ſobie ſobi. BierEz R2; ktory [Bóg] dzyecyom ſwym Adámowi y Ewye wypráwuyąc ye tu do nas ná źyemyę thę/ ná ktorey potrzebá. robić y ſpołem prácowáć/ nye ſpráwił bárwy żadney koſztowney álbo odzyenya drogyego/ ále yedno nágosć ich przykrył á odzyał ſkorkámi. GliczKsiąż E8; A z tąd poznáć możećie/ iáko nád wámi niewiáſty pánuią/ Izali nie ná nie robićie y prácuiećie [Nonne doletis]? BibRadz 3.Esdr 4/22; RejPos 59v, 60, 227; Arbeiten. Robić/ et pracowáć. Laborare. Facere opus. Calag 31a; SkarŻyw 26 [2 r.]; Exerceo – Czwiczę. Robicz, pracowacz. Calep 387a, 574b, [731]b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»służyć (a. usługować), (i) pracować« (2): ſám cżlowiek [...] ſwégo pana nie żaluie/ ktorégo on tak barzo vmilowál/ ijż dlá niego na ſwiecie będątz/ ſlużyl ij pratzowál/ aby on s nim wiecżnie krolowál. OpecŻyw 149; GosłCast 23.

»pracować a starać się« [szyk 2:1] (3): LubPs Bv; O wſzechmogący Pánie iákoż tho ieſt płatne to wierne ſerce v ciebie thego nędznego ſtworzenia twoiego/ á tego cżłowieká w grzechach zboláłego/ iż thák pilno prácowáć á ſtáráć ſie racżyſz/ iż thák nie lituieſz nic áni Boſtwá áni cżłowiecżeńſtwá ſwoiego RejPos 234v, 187. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pracować, trudzić się« (1): Mysorum ultimus navigat aliud proverbium, W niwecz prácuye/ Próżno ſie trudźy. Mącz 240b.

»pracować i zabiegać« (1): Przetoż y tu Páweł y towárzyſze iego/ choćia mieli od Bogá obietnicę/ że nie mieli zginąć: wſzákże powinni byli prácowáć/ y wſzelką pilnośćią zabiegać temu/ áby nie potonęli. WujNT 505.

»piersiami pracować« = gwałtownie oddychać (1): Drżą ná niey wſzytki cżłonki/ pierſiámi prácuie/ Ocży wywraca/ głową kręći: to chce mowić/ To zámilknie. KochOdpr D.

»rękoma pracować« (2): Ieſli telko ćiáło ſchnie á więdnie/ á chory/ máło ije/ przyczyniáć mu potroſze iedzenia: [...] Temu ſłuſza chodźić w ćieple nie ná ſłońcu/ rękomá nieco prácowáć: ieſli ieſt medł/ tedy go nośić/ álbo kołyſáć. SienLek 92, 83v.