[zaloguj się]
[pdf]

DZIAŁAĆ (680) vb impf

działać (667), dziełać (13); dziełać PatKaz III (2); działać : dziełać ZapWar (1 : 7), RejKup (25 : 4).

Oba a jasne; teksty nie oznaczają é.

Fleksja
inf działać
indicativus
praes
sg pl
1 działåm działåmy
2 działåsz działåcie
3 działå działają
praet
sg pl
1 m -m działåł m pers -smy, -chmy działali
f -m działała m an
2 m -ś działåł m pers
f -ś działała m an
3 m działåł m pers działali
f działała m an
n działało subst działały
plusq
sg
3 m był dział(a)ł
fut
sg pl
1 m będę działåł m pers
2 m będziesz działåł m pers
3 m będzie działåł m pers będą działać
imperativus
sg pl
1 działåjmy
2 działåj działåjcie
conditionalis
sg pl
1 m bych działåł m pers bysmy działali
f bych dział(a)ł(a) m an
2 m byś działåł m pers
3 m by działåł m pers by działali
f by działała m an
n by dział(a)ło subst by działały
con praet
sg
3 m by był działåł
impersonalis
praes się działå
praet działåno
con by działano
participia
part praes act działając

inf działać (123). ◊ praes 1 sg działåm (15); -åm (14), -am (1); -åm : -am OpecŻyw (4 : 1). ◊ 2 sg działåsz (33). ◊ 3 sg działå (56); -å (43), -a (3), -(a) (10); -a March1, MurzNT; -å : -a Leop (2 : 1). ◊ 1 pl działåmy (14). ◊ 2 pl działåcie (8). ◊ 3 pl działają (143). ◊ praet 1 sg m -m działåł (7). f -m działała (3). ◊ 2 sg m -ś działåł (5). f -ś działała (4). ◊ 3 sg m działåł (74). f działała (8). n działało (3). ◊ 1 pl m pers -smy, -chmy działali (5); -smy działali (3) Leop, BielKron, CzechRozm, -chmy działali (2) RejKup, ZawJeft. ◊ 3 pl m pers działali (62). subst działały (5). ◊ plusq 3 sg m był dział(a)ł (1). ◊ fut 1 sg m będę działåł (1). ◊ 2 sg m będziesz działåł (1). ◊ 3 sg m będzie działåł (1). ◊ 3 pl m pers będą działać (3). ◊ imp 2 sg działåj (32). ◊ 1 pl działåjmy (4). ◊ 2 pl działåjcie (5). ◊ con 1 sg m bych działåł (2). f bych dział(a)ł(a) (1). ◊ 2 sg m byś działåł (3). ◊ 3 sg m by działåł (17). f by działała (1). n by dział(a)ło (1). ◊ 1 pl m pers bysmy działali (6). ◊ 3 pl m pers by działali (8). subst by działały (1). ◊ con praet 3 sg m by był działåł (1). ◊ impers praes się działå (1). ◊ praet działåno (2). ◊ con by działano (1). ◊ part praes act działając (18).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Czynić, robić, wykonywać; być czynnym, pracować (366):
A. Bez dopełnienia lub z dopełnieniem o treści niesprecyzowanej (typu: co, nie, wszystko itp.); facere, operari Vulg, PolAnt; creare, factare, praestare, reddere Cn (213): BierRaj 23; OpecŻyw 29, 51; A ieſzcże tho widamy y ſámi dzyáłamy/ Iż ocży zátulamy gdy co rozmyſlamy RejWiz 121; Leop ZZ [2 r.]; BielKron 81v; Bárzo podobien ku świni/ Kto prze ludzi nie nie cżyni/ A ſam chce by przeń dziáłano RejZwierc 232v; BudBib Ps 57/2 [3]; Ociec moy (marg) Bog Oćiec nie ma żadnego ſzábátu, bo od początku świátá wſzytko cżyni, y Pan Chriſtus z nim. (‒) áż dotąd dźiáła: y ia dźiáłam [Pater meus usque modo operatur, et ego operor]. WujNT Ioann 5/17 [przekład tego samego tekstu Leop ZZ].

działać co (165): BierRaj 23; March1 A3v; Rzekł xantus/ co vmieſz działać/ On mu/ co możeſz roſkázáć BierEz Bv; Dobrzeć dzieći pámiętáią/ Co ich rodzicy dziáłáią. BierEz Rv, F, I, Iv, I2, L3v (11); OpecŻyw 29, [34]v [4 r.], 35 [2 r.], 45, 46 (14); Czos vmyſlil dzialac: niechay, A od ſwey woley ſie na cżas powſcięgni. FalZioł V 52; BielŻyw 126; GlabGad K5; LibLeg 10/93v; SeklKat G, G2v; RejKup g5v, o8v, p7, y2v, z2v, cc3v, dd6v; LubPs G3v; KrowObr 120v; Bo y nieme źwirzętá cożkolwiek dzyáłáią/ Záwżdy też iáką mogą krotochwile máią. RejWiz 21, 132, 147, 184v; Leop Prov 29 arg; RejFig Aa6v [2 r.], Ee3v; RejZwierz 10v, 20v, 116v; BielKron 67v, 86; HistRzym 78v; RejPos 297v; RejZwierc 24v marg, 94v, 228, Aaa3; BudNT Eph 6/21; CzechRozm 197; ZawJeft 47; A gdy ſie co sſtánie/ káżdy dźieśiątnik może wiedźieć/ kędy/ y kto co dźiáłał/ y kędy ſpał. GostGosp 146; WujNT 3.Ioann 5; CiekPotr 81; PudłDydo B4. Cf działać co przez kogo, co z kim, jak, Ze zdaniem, Frazy, Zwroty.

działać komu (7): BierEz B; ale ſie żydowie o to gniewali mnimaiątz by rycerze ijm to na przykroſtz dzialali. OpecŻyw [123]v; RejZwierz 116v; BielKron 67v; RejZwierc 242; ArtKanc P7v; Ięli plwáć ná żorawie/ iák wężom dźiałáią/ Y tſzcżemi ich ślinámi śiłá pobiiaią. KmitaSpit C.

działać co przez kogo, przez co (2): FalZioł II ld; Bo iákom ći to inż powiedział/ wſzyſtko przed tym Bog przez Anioly [!] działał CzechRozm 47.

działać co z kim, z czym (21): Y temu ſie podziwował/ Coby niedźwiedź z łowcem dziáłał. BierEz 14, C4; OpecŻyw 4, 64, 154; LibLeg 11/135 [2 r.]; RejJóz P4v; RejKup o5; BielKom G4v; RejPos 57 [2 r.], 278v; RejZwierc 243v; HistHel C; ták iáko Loth ktorego opoiły były corki iego winem/ że też nie cżuł ani pámiętał co z nimi dźiáłáł CzechRozm 162; CzechEp 51; ZapKościer 1586/63v, 1589/86v [2 r.]; ActReg 3v.

działać jak (7): Abych wſzyſtko dźiáłał chodząc/ Biegáiąc ſrał á nie siedząc. BierEz B3, N4v; BierRozm 18; WróbŻołt Ev; MurzNT Ioann 7/4; RejZwierz 18; Cokolwiek może ręká twa dzyáłáć znienagłá/ dzyáłay ná ſwą cżęść męſką BielKron 81v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem to (10); co (9), iż(by) (9), aby (2), że (1)] (21): Rádzić to głupi dziáłáią/ Iż śię w nowináeh kocháią. BierEz O4v, C2, D2, F2, M2v, R2, S2v, S3; OpecŻyw lv, 28v, 33v, 119v; a powyada yſch tho dzyalal vrządnik abi go od rzączi thich odſtraſchil y zapądzil LibMal 1544/91; RejKup r8; KrowObr 109; Ale śię łácno vſtrzeżećie/ po vcżynkách ie póznáć możećie/ boć wam każą dźiáłáć/ cżegom ſię ią wam kazał Wyſtrzegáć. ArtKanc P7v. Cf »działa, co chce«.

Przysłowia: Sluſzećiem to na mądrego/ Dziáłáć wſzyſtko cżáſu ſwego BierEz I2.

Gdy co dziáłaſz końcá cżekay BierEz Iv;

Gdy co dziáłaſz mądrze dziáłay/ A koniec rzecży przegląday. BierEz Nv, L3v.

Sam dziáłay/ przyiaćioł nie cżekay. BierEz N4v, O, O2.

Kto dziáła ſkoro/ bywa mu nieſporo. BierEz Q3.

Co wowezey ſkurże dzełayą A wyłczą poſtawe maią RejKup cc2.

Frazy: »(a) co(ż) (to) działasz, działa itp.« = forma zwrócenia uwagi, wezwania do opamiętania się, zaniechania czegoś (27): Xánt mu rzekł á coż to dziáłaſz/ Albo ſie ze mnie náśmiewaſz? BierEz Cv; OpecŻyw 19v, 95; BielŻyw 34, 74; RejJóz B7, C5; Hey hey Braċza czoż działaċze Cżemú s tak długo mieſkaċże RejKup Tv, v3v, x4, cc6v, cc7; BielKom Dv; RejFig Bb5; BielKron 85, 320, 322v; SarnUzn F; RejZwierc 114, 151, 235v; BudNT Ioann 6/31; Pro Boha/ coż wżdy dźiáłamy By na gwałćie tak wołamy. MWilkHist [C4]v, I3; ZawJeft 43; ActReg 28; WujNT Ioann 6/30.

»działa co chce« [szyk zmienny] (5): OpecŻyw 46; MycPrz I B3v; pán pyotr hank po Roku moſzye dzyalacz czo chcze stym domyem wyedlug swego nalepſzego poſzytku ZapKościer 1589/86v, 1586/63v, 1589/86v.

»co(ż) działać (dalej) mam« [jako pytanie retoryczne] [szyk zmienny] (2): Iuż nie wiem w tey załoſći Czo mam daley działać. RejJóz O5; WujNT Ioann 6/28.

»co ma działać z sobą?« = jak postąpić (2): Nie wiem co mam s ſobą dzyáłáć/ A coż komu rádę dáwáć BielKom G4v; RejPos 57.

Zwroty: »(nie) mieć co działać« = być zajętym, mieć sprawę do załatwienia (6): HistJóz E3v; FalZioł V 73v; A tak dobrze ſic rozmiſliacz Na kazdą rzecz czo maſs dzialacz RejRozm 404; RejKup Dv; Leop 1.Reg 16/3; A ták czytay ty kſiąſzki niemaſzli co dzyáłáć RejZwierc 120v.

»nie wiedzieć co działać« = być nieświadomym (5): Oytcże mily/ odpuſci ijm/ botz niewiedzą tzo czialaią [non enim sciunt quid faciunt Vulg Luc 23/34]. OpecŻyw 143v [idem (3)] 143v [2 r.], 144; á s tymi muchámi/ Obchodził ſie łáſkáwie/ gdyż niewiedzą ſámi/ Co dzyáłáią/ iedno ták by pcżoły latáią RejWiz 178v.

Szereg: »działać albo czynić« (1): dałem mu ziemie Micraimſką/ że mi służyli [quod fecerunt mihi] (marg) wł: Działali álbo cżynili. (‒) BudBib Ez 29/20.
a. Zastępuje czasownik wyrażony w zdaniu poprzednim, spełnia podobną funkcję co zaimek w stosunku do rzeczownika [co] (38): March1 A4v; Wſpomni żem ći też ſłużyłá/ Dom twoy od myſzy cżyśćiłá: [...] On iey rzekł/ to coś dziáłáłá/ By w tym práwy vmyſł miáłá: Godnáby nie tylko puſzcżenia/ Ale też y obdárzenia. BierEz N4, S4; OpecŻyw 136v, 160v; FalZioł II 19a, IV 21d; RejJóz Ev; RejWiz 182v; RejAp 159; HistLan B3; KuczbKat 285; BudBib cv; otoſz tám o tych Prorok mowi/ z tego ich ſtrofuiąc y przeklęctwem grożąc: co też y Ezáiaſz dziáłał. CzechRozm 66, 66, 171v, 183v, 190v, 220 (11); ArtKanc G16; Biádá wam Doktorowie y Pháryzeuſzowie obłudni: iż dawaćie dźieśięćinę z miętki/ z ányżu/ y z kminu/ á opuśćiliśćie ważnieyſze rzeczy zakonne; ſąd/ y miłośierdźie/ y wiárę. Toć było trzebá dźiáłáć [Haec oportuit facere] á owego nie opuſzczáć. WujNT Matth 23/23.

działać komu (5): BielKron 33v; RejPos 209v; Wolę ia ták brácie miły/ Niżby mi gębę obbili/ Iáko to twoiey dzyáłáią/ Ażći zęby wyglądáią. RejZwierc 23lv, 227; CzechRozm 193.

działać jak (7): BierEz P4v; OpecŻyw 25; Gdy Kapłona żywego rozdarſzy na iakieżkolwiek iadowite vkąſzenie przykłada/ thedy wſzytek iad wyciąga gdy tego cżęſto działaią. FalZioł IV 19d, I 70d; GlabGad G5v; CzechRozm 197v; ále áby chore lecżyli: trędowáte ocżyśćiáli: [...] y tho dármo nie zá pieniądze wſzytko dźiáłáli CzechEp 21.

B. Z dopełnieniem bliższym (najczęściej nazwą czynności), ktorego treść precyzuje znaczenie „działać”; agere, facere Vulg [co] (153): BierEz B3, C2, M, Rv; racży mię wyſluchatz w mé prozbie/ ktorątz oto iuż po trzecié dzialám. OpecŻyw 100v, [34]v, 65, 96; MurzNT Ioann 7/3, 4; On ſwyęty przybytek twoy yuż z zyemyą zrownáli/ A w ſercu ſwym pochłubki ták ſproſne dzyáłáli LubPs R3; BielKron 25, 183v; KuczbKat 35; BudBib Num 29/35, Is 28/29; WujNT Rom 2/2; Ktoby pod cudzym imięniem fałſzywé Recogniciae dziáłał, albo Prokuratorem ſie cżyni. SarnStat 712.

działać komu (3): BierEz N2; Y pocżął ijm roſkoſſné kázanié dzialatz/ pełno ſlodkoſci ij miloſci rzekątz. OpecŻyw 95; SarnUzn G3.

działać do kogo (1): A prośby jednym sercem do boga działali Grek i Trojanin mowiąc: „Boże niepojęty! KochMon 29.

działać czym (2): A Więc ty tákie vſtá maſz/ Iż dwoię rzecż imi dziáłaſz BierEz S3; OpecŻyw 46v.

działać o kim (2): Nie wcżás ſie rády káiáli/ Ktorą o krolu dźiáłáli. BierEz N; HistLan B2.

W charakterystycznych połączeniach: działać kazanie, pilność, pochubkę, pożytek (5), prośbę, rekognicyje, rzecz (7), sprawę, uczynek, wykład.

Przysłowia: Orzech/ ośieł/ grzbiet niewieśći: Máło pożytku dziáłáią: Gdy ich kijem nie ſkłádáią BierEz P3.

Ale potyś mię miłował/ Pokimći pożytek dziáłał. BierEz N2.

Zwrot: »liczbę działać« = rozliczać się z czego (6): Niechai też Lyczbę dzialaią Stych to plotek Czo tam baią. RejKup b7, c6, g2v, aa2, cc8v; Goski A4.
a. Sprawować, zajmować się czym, przeprowadzać; exercere Modrz [co] (8): OrzRozm G; Potym Swidrygałá w Polſzce opátrzono by w Litwie roſterkow nie dzyáłał. BielKron 382v; RejZwierc 194v, 237v; A ći ſą vſtáwicżni náſzi nieprzyiaćiele/ ktorzi áni ſwego ſię vpomniawſzy/ áni posłá z odpowiedźią posławſzy/ [...] rozboy w źiemiách náſzych dziáłáią [latrocinium in nostris terris exercent]. ModrzBaz 119v; ArtKanc Sllv; GostGosp 52.

działać o kogo (1): Ze námi iáko w ſzáchy/ proſto ſobie gráią/ Z inſzymi by o bydło/ o nas targ dzyáłáią. RejZwierz 112.

b. Odprawiać [co] (5): Oracże święto dziáłáli/ Kozłá Bogu ofiárowáli. BierEz H3; MiechGlab *4; BielKron 212; RejPos 100; A náſzy Confeſsioniſtowie [...] Mſzą zgołá ze wſzyſtkimi Ceremoniámi y obrázy wyrzucáią: á na to mieyſce ſproſtne ſwe wiecżerze dziáłáią. WujJud 228.
c. Odbywać, urządzać [co] (7): FalZioł V 52v; KrowObr 122v; Bo gdym był w ſzkole żacżkiem/ á igry dziáłáli/ Záwżdy mię zá Márią pięknie vbieráli. RejFig Cc8; Węgrzy będąc zazdrośćiwi gniewáli ſie na ſwego Krolá Włádźiſłáwá/ iż bez ich rad álbo woley Lewocki ſyem dzyáłał BielKron 398v.

działać komu (1): Pogrzeb iego był známienićie ſprawowan/ iáko ieſt v nas obycżay Krolom dzyáłáć BielKron 425.

działać na kogo (1): [Dziaduski] częſtokroć Synody ná mię w Przemyślu dźiáłał OrzRozm O4v.

W przen (1): Ze by ſie w niey [winnicy] Polaczy zawſze przechadzali, Wſzytki ſwoie krotochwile działali. FalZiołUng V 119v.
d. Dawać, udzielać, składać; operari PolAnt [co] (100): tám Dawid dzyáłał obiáty y ofiáry ſpokoyne y zá grzechy BielKron 70, 265v, 275v; BudNT Act 10/36 [35]; Do niemych ſłupów głupiechmy ſyłáli Módły: y śluby ſzalenié dziáłáli. ZawJeft 18.

działać komu (22), czemu (1) : Kogo potkaſz rad pozdrawiay/ A ſtárſzemu wcżeſność dziáłay BierEz G, F2v [2 r.]; OpecŻyw 18v, 64v, 120; BielŻyw 156; chwały y rane y wiecżorne, ktore thobie będą działac/ ty tobie będą przijemne y roskoſzne. WróbŻołt V; LubPs S3, V6v, gg4v; RejWiz 155, 163; Ale my wam pocżćiwosć tę z łáſki dziáłamy RejZwierz 26, 106; RejAp 109; GórnDworz Ii4; RejPos 87; A co mu zá wcżás w iego ſtárośći dzyáłáią. HistLan D, E3v; RejZwierc 105v; WujJud 201 v; PaprPan V2.

W charakterystycznych połączeniach: działać chwałę, dobrodziejstwa (2), dzięki, jalmużny, obiatę, ofiarę (3), poczciwość (7), posługę, przysługę, sławę, sprawiedliwość, śluby, wczas, wczesność, znamię miłości.

Zwrot: »cześć działać« [w tym: komu, czemu (5)] (7): BierEz F2v; Przeto po wſſech narodzyech cyebye wyznawamy/ A yuż ná wyeki wyecżne tobye cżeść dzyáłamy. LubPs S3, V6v; RejZwierz 106; A w zacnośći ich ſzpetna mogę rzec przyſádá/ Gdyż pieniądzom dáleko więtſzą cżeść dziáłáią HistLan E3v; ArtKanc I8, K17v.
α. Wyrządzać, zadawać; facere PolAnt [co] (70): By ocży ná ſtoł pátrzáły/ A ſzkody dziáłáć niedáły BierEz E2, G, N4; OpecŻyw 45v, 118v; MiechGlab 35; BierRozm 12; LibLeg 10/93; Tobie to kto przýpomnieć chczyal lakos wiele złego dzyalal. Loterſtwá/ zdrad/ falſywoſczy RejKup g6v; LubPs O4; RejWiz 149v; BielKron 5, 190, 293v, 326v; RejZwierc 245; BudBib Ez 22/9; KochJez B2; KołakSzczęśl C2v; Ktorzy [wilcy] nie zmierne ſzkody po gránicách dźiáláli Ták że ſię wſzem dobytkom roſpoſtrzeć nie dáli. CzahTr D4v.

działać komu (48): yesly szya czo dostalo robothnemv pawlovy [...] dostalomvssya thedy kyedy szynovczevy memv gvalth dzyelal ZapWar 1520 nr 2241, [1519] nr 2247; Iśćieć mu krzywdę dziáłáią/ Ieſli go o to ſzmágáią. BierEz D2v, C2, Ev, F4, M, N2, N3, P4v; OpecŻyw 114v, 115v, 136, 191v; LibLeg 10/69, 11/18, 90; LubPs I3; RejWiz 118; RejZwierz 66v, 123v, 137; BielKron 189, 189v, 279, 280, 402v, 442v; RejPos 252; RejZwierc 34v, 224v, 249v; CzechRozm 229v; Y teraz chociaż ſtáry nie dzyáłay mu krzywdy/ Bo cie śiwek tám wſádzi gdzyeś nie bywał nigdy PaprPan T3, I2v, R3v; BielSjem 25. Cf działać komu w czym.

działać komu w czym (11) : yakom ya robothnyego Stanyslawa lacha thedy sbyl kyedy my panu w lągu szkoda dzelal ZapWar 1513 nr 2136, 1502 nr 1896, 1897, 1511 nr 2097, 1516 nr 2179, 1517 nr 2232; OPaleńſkie ty s przodkow/ zá ſkąpe miewáli/ Aleby tym dziſieyſzym / w tym krzywdę dzyáłáli. RejZwierz 70v; BielKron 222, 232, 312v, 321v.

W charakterystycznych połączeniach: działać gwałt (3), krzywdę (14), niecnotę, niewdzięk, przekorę, przykrość, złe skutki, szkodę (30), ucisk, złe, co złego, wiele złego (4), złość (3).

Przysłowia: Nie dziáłay krzywdy nikomu/ Co ſam chceſz życż też drugiemu BierEz F4, N3;

coby tobie nie miáło być miło/ tego drugiemu nigdy nie dziáłay. RejZwierc 34v.

Dwie ſobie ſzkodzie zazdrośéiwy dziáła/ Y sfráſuie ſie/ bá y korzyść máła. RejZwierc 224v.

W przen [komu, czemu] (2): [sama cnota] ni podkimby dołow niekopáłá: na ſwemby/ ácż na mále/ przeſtawáłá: nikomuby gwałtu niedźiáłáłá [neminem violare] ModrzBaz 136v; Oczy twé/ iáko gwiázdy ſie błyſkáły/ Pierśi twé śniegu ſromotę dźiáłáły. KochFrag 27.
2. Postępować, zachowywać się; facere BartBydg, Modrz, Vulg; agere, se gerere Vulg [jak] (84): Ci ktorzy niecnie dziáłáią/ W śmierći koniec pokłádáią BierEz R2v, A4, C4, Fv, M4v, R3v; BartBydg 121; FalZioł V 61 v; BielŻyw 129; Pyſſni złośćiwie dziáłáli ná káżdy cżás [superbi inique agebant usquequaque] Leop Ps 118/51, Bar 2/12; A co Piotrá y Korneliuſzá wſpominaſz/ to nieſłuſznie y nie przyſtoynie dźiáłaſz. CzechRozm 254, 223v; KmitaSpit A2v.
Zwroty: »jak(o) działać« (14): BielŻyw nlb 6; BibRadz I *2v; Nie cżyńcie na ćiele ſwoim żadnych znákow álbo kárákterow/ iáko Pogáni dzyáłáią. BielKron 36v, 32v, 283, 318v; RejZwierc 111; Niktorzy z Rad y poſłow iak przed tym dziáłáli/ Ruſzeniá woiennego záwżdy przyſtrżegáli. MycPrz I B3v, I B2v; CzechRozm 196v, 236v; MWilkHist H4; ActReg 10; KmitaSpit B2v. [Niektóre przykłady można też interpretować jako należące do znaczenia 1.].

»tak(o) (a. także, a. takież) działać« [w tym: komu (2)] (30): Wilk mu ná to odpowiedział/ Takież mi twoy oćiec dziáłał BierEz M2, B3v, B4v, G, P3v, R3v; OpecŻyw [34], [34]v, 42v, 59, 74, 169; O ſzaleni rodzicy ktorzy ták dzyáłáią/ Iż pocżćiwe dzyewecżki do tey klozy dáią. RejWiz 38v, 68; BielKron 119, 152, 196v, 264, 335v,378v; RejPos 305v; BielSat Dv; RejZwierc 210v; CzechRozm 232v; á gdy go Dawid pytał/ dla cżegoby ták dźiáłał [cur ita faceret]? odpowiedźiał temi słowy ModrzBaz 113V; CzechEp 15; BielSjem 4; ArtKanc N9v; BielRozm 25; Wież że twoi przodkowie ták záwſze dziáłáli/ Ktorzy ſobie żywnośći w polách nábywáli. CzahTr L.

»źle działać« [w tym: komu (1)] [szyk zmienny] (10): Przetoć oni źle dziáłáią/ Ktorzy cżęſte vrzędniki máią BierEz Ov, O3, Q4; LibMal 1544/91; RejJóz H8v; RejZwierz 24; RejPos Ooo2v; HistLan Dv; CzechRozm 206v; Inż ále prawdę móẃimy/ choćia źle dźiáłamy/ Tedy ſye między ludźmi nadobnie vdamy. PudłFr 18.

Zestawienie: »dobrze działać« [w tym: komu (5)] = benefacere Vulg; recte facere Modrz (16): Nauczay ſyná twego zmłodoſci vcząc go dobrze dźyáłáć. March1 A3v [idem March3 V2v]; BierEz G [2 r.], M3; przeſtanczye zle czynycz a uczczye ſyą dobrze dzyelacz [quiescite agere perverse, discite benefacere Vulg Is 1/17] PatKaz III 141, 142; March3 V2v; WróbŻołt 52/4; RejKup F, p6v; Leop Is 1/17; RejPos 256; BudNT Gal 6/12 [10]; CzechRozm 243; Cnotą trzebá vrzędow dochodźić/ nie forytarzmi/ doſyć ten ma forytarzow kto dobrze dźiáła [qui recte facit]. ModrzBaz 10v; CzechEp 21.
3. Sprawiać, tworzyć [co] (212): OpecŻyw 47; WróbŻołt V; Rzekł im ieden Kárdynał Ian z Gáietanu/ ẃáſz S. Stániſław wiele znákow dziáłał BielKron 362v, 266v; SarnUzn E5v; RejPos 10; WujJud A3; Bo ich [cudów] nigdy przed tym nie dziáłał áż gdy go Bog z nimi poſłáł. CzechRozm 103v, 103v, 104, 112v.

działać komu (2): Niektoreé też panijé ſſly za nią plaeżątz/ bo iéy [Marii] boleſtz/ dzialala inſfym boleſtz/ ij plaeż iéy/ ijné pobudzál kn placżu. OpecŻyw 158; ArtKanc V3.

Zwroty: »cuda, dziwy działać« (16 : 2): OpecŻyw 45, 51; WróbŻołt I6v; Páwel vſſedſſy trudńośći morſkich/ ná wyſpie cudá dziála Leop Act 28 arg; BielKron 96v marg, 142 [2 r.]; Tedy iedni cnotliwi á dobrzy powiedáli mu [ślepemu]/ iż to idzie on Iezus Názáráńſki/ on dziwny Prorok/ ktory wiele dziwow dzyáła RejPos 68, 218; BiałKat 301; BudBib I 462d marg; Azaſz też y BOG ſam záwżdy przedtym cudá dźiáłał? CzechRozm 184, 105v, 184, 189, 194; ArtKanc A13; KołakSzczęśl Cv.
a. Spełniać; popełniać, dopuszczać się (o czynach moralnie dobrych lub złych); agere, facere PolAnt [co] (26): Y ktorá ieſt przycżyna twé ſmierci/ gdzie ſą tweé grzechy ktoréś dzialál? OpecŻyw 134; WróbŻołt S6v [2 r.]; RejKup y5v, y6v; KrowObr 63; BielKron 174; RejAp 78; Azaſz tego ná oko wſzyſcy nie widáią/ Co nam ći moderaći dobrego dzyáłáią. RejZwierc 252v; BudNT Ioann 5/29 [2 r.], Rom 9/11; á ocż go też przed tym wierni chwalcy iego praſzáli/ á on też prosby ich dźiáłał CzechRozm 203v, 212v, 222.

działać między kim (2): OpecŻyw 65v; abi przes then czas yvsch nieſmiely miedźi namy takowich slich vczinkow dzialacz LibLeg 10/92.

działać nad kim (5): OpecŻyw 153v; Iakie dobrodzieyſtwá pan Bog działał nád ludem żydowſkim gdy ie wywiodł z Egiptu. RejPs 224v; MurzHist Bv; kthora [Lukierda żona Przemysława] go proſiłá áby ią w iedney koſzuli do domu odeſłał/ á okrućieńſtwá nád nią nie dziáłał BielKron 368, 259.

działać przed kim (1): ktorégo [Judasza] anij iego pokora ktorą dziąlál przed nim/ gdy mu nogi vmywál ani nakármienijé ciala iego náſwiętſſégo niemoglo zmiękcżytz OpecŻyw 93v.

działać z kim (1): Tym rzekł/ y was bych puśćił/ lecż ći co was máią. Niech zemną ſpráwiedliwość/ żem żádny dziáłáią. RejZwierz 26v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (1); co (2)] (2): CzechRozm 212; Oycowſkich ſkutkow w kąćie zápomniano, Co Páni chćiáłá, to wſzytko działano. KlonKr C2.

W charakterystycznych połączeniach: działać co dobrego (4), nic dobrego (3), dobrodziejstwo, grzechy, okru- cieństwo (3), prośby, rzeczy dobre, sprawiedliwość, uczynki (dobre) (4), uczynki złe (2), nic złego.

b. Układać, wymyślać [co] (2): A Teſtament richley dzialay Za żywota wſytko rozday. RejKup c2v; ZapKościer 1589/86.

W charakterystycznym połączeniu: działać testament (2).

A. Wytwarzać, stwarzać (102):
a. Wyrabiać, produkować, budować; facere Murm, Vulg, PolAnt; operari PolAnt [co] (100): A okolo poſzathky aby pyeſzy przekopy y waly dzyalaly MetrKor 38/287, 38/287; BierEz Dv; OpecŻyw 103v; Orgarius, qui facit organa. Co orgány dzyała. Murm 182, 183; W aptecze działaią tę to maſć. FalZioł Y 87, I 155d, II 2d, 3a,V 64, 71; LubPs dd4v; RejFig Cc7; Ktorzy odpowiedzyeli/ iż oliwá znácży Minerwę (bo Minerwá wſzytki oleie napirwey wynalázłá dzyáłáć) BielKron 27, 4v [2 r.], 32v, 33v, 129v, 265 (10); SienLek 149, 160, 160v [2 r.], 185; IEſzcże druga náuká/ iáko dziáłáć Race BielSat N3 [idem BielSjem 39], Cv, M4v, N2 [2 r.], N2v [3 r.], N3 [2 r.]; BielSpr 72v marg, 73v, 74; BudBib Deut 27/15; CzechRozm 7; ModrzBaz 113; KochPs 174; CzechEp 86; BielSjem 35, 38 [2 r.], 39 [3 r.]; Káſzę drobną/ dla kuchniey Páńſkiey/ w iednjm imieniu dziáłáć GostGosp 122, 126, 130 [2 r.], 160.

działać z czego (33): Woſk niekiedy zduná widział/ Iże z błotá gárnce dziáłał BierEz Pv, Rv; Też z otrąb żur działać á dawać ieſć z Migdałową polewkhą FalZioł III 42d, I 112b, 116b, I42d, 155a, II 4a (14); BielŻyw 158; LibMal 1545/95; HistAl 17; Ták vtrátnym był/ iż kazał ſieći dzyáłáć ze złotá BielKron 145, 261, 266v, 267v, 268, 269, 287v, 451v; SienLek 73v, 74, 74v; BielSat C3; Z źiemie napierwey ſzańce w nocy więc dziáłáią BielSjem 34; BielRozm 20.

działać komu (5): ale ſobie ſzałſzę działay ku piecżiſtemu tak. FalZioł Y 64v, IV 28c; [przodkowie naszy] áni wſi ſtáẃiáli/ ſzáty proſte álbo kożuchy ſobie dziáłáli BielKron 336, 451 v; Nie dźiáłay ſobie báłwanow ArtKanc M6.

działać czym (3): A oni ſrebro y złoto ſwe báłwány máyą/ Ktore rękámi ſwoimi właſnymi dzyáłáyą. LubPs aa; BudNT Eph 4/28; WujNT Act 19/26.

działać z czym (1): dziáłáią też snią [z skórką sosnki] miodowniki SienLek 104.

W przen [co z czego] (2): A náwſzem ſie rozumem pilnie ſpráwowáli. A s cnoty do tych potráw przyſmáki dzyáłáli RejWiz 16v, 48v.
b. Stwarzać [kogo] (1): Ręce twe [Boże] mnie dźiáłáły/ zaż mnie te záś ſkáżą? GrabowSet B.
c. Przysparzać, przynosić [co komu] (1): Oto dwa woły ktore mam: Wiele mi zyſku dziáłáią/ Choćia nic nie powiedáią. BierEz M.
B. Powodować (23):
a. Być przyczyną, źródłem czego; wywoływać [co] (18): Oczet naſienie męzkie pſuie á nie płodnoſć działa FalZioł II 18d, I 62d, 114b, 151a, III 19c, V 56, 71; RejWiz 151 v; RejZwierz 92, 122v; Przeto dwie ćieleſne rzecży ſpolnie zmieſzáne/ máteryą tey świątości dziáłáią KuczbKat 150.

działać komu (7): Ony [kobyłki] im odpowiedziáły/ Wſzákeſmy nie proznowáły. Latáłyſmy ſłodko śpiewá- jąc/ Ludziem weſele dżiáłáiąc. BierEz Mv; FalZioł II 3d; A po ocżoch ſie łzy wierczą mnię złą myſl działaią RejJóz G5v; RejWiz 24v, 146; BielKron 265; W tym gmáchu ſyrop chowáią/ Co iem ſzalone dziáłáią. RejZwierc [238].

b. Być sprawcą czego; wywoływać; facere PolAnt [co] (5): rozmnożyli ſię ktorzy dziáłáią niezbożność [facientes impietatem]/ kuśili też Bogá á záchowáni ſą. BudBib Mal 3/15; Wiedząc też to y Niemcy rozdruchy dziáłáią/ A rádzi wſzem ſumſiadom złośći wyrządzáią. MycPrz I Cv, I B3v; PaxLiz C2.

działać czemu (1): Kto máże gębę ſędźyemu/ ten wyſchnienye dźyáłá oſlowi ſwemu. March1 A3v.

C. Przemieniać; nadawać jakieś cechy [kogo, co] (28):

działać z kogo, z czego (16): A źli ſóbie pomagáią/ Z nieprawdy prawdę dziáłáią. BierEz M2v; BierRozm 15; KrowObr 153; RejZwierz 117; RejZwierc 43v; Bo oto ten tám wáſz Syn Boży/ Bog ſłowo/ ktorego ſobie z ániołá dziáłaćie CzechRozm 56, 4v, 10, 13v, 53, 194v (8); MWilkHist D3v; coż rzecżemy żeby im drugich prześládowáć/ potwarzáć/ oſkarżáć/ [...] z ludźi beſtye dźiáłáć CzechEp 28. Cf działać z kogo, z czego komu; »błazna działać«.

działać z kogo, z czego komu (3): Bo ácżkolwiek imię to Boże/ iáko ſie pokazáło/ nie tylko rzecżam martwym/ ále też Aniołom żywym/ z ktorych ſobie niekthorzy Syná Bożego dziáłáią/ bywa przypiſane CzechRozm 53, 56, 215v.

działać jakim (2): Sami tylko żydowie winnym go [Chrystusa] dzialali/ ij ſmierci iego żądali. OpecŻyw 133; CzechRozm 219.

Zwrot: »[z kogo] błazna działać« (1): Xánt rzekł/ á cżemuż ty kłámaſz/ Albo ze mnie błazná dziáłaſz BierEz C4.
a. Ustanawiać; postanawiać, że ktoś będzie kimś; uważać za co [kogo] (10): Ty krole/ ty woiewody/ ij pany też dzialáſſ ForCnR E3v; Przał ſie Neſtoriuſz żeby Kriſtuſow dwu y ſynow dwu działał. SarnUzn H2v; żebym záraz dwu Bogu prawdziwych przez ſię będących/ ábo záſię z Bogá y ſyná iego Iezuſá Chriſtuſá cżłowieká/ iednego zgołá nie vdziáłáł Bogá/ iákogo Antychriſt dziáła CzechRozm 62, 195; CzechEp 242.

działać komu (1): ále ſie záś tego trzebá bać/ ábyſmy ſobie dwu BOgu nie dźiáłáli CzechRozm 194v.

działać kim (4): O zły cżłowiecże iuż nas bękártem dzyáłaſz BielKron 123; OrzQuin Vv; CzechRozm 147v; Opátrzyli vcżćiwie wolnośći nádáli/ Y zacnemi Hetmány także ich dzyáłáli. PaprPan Cc2v.

4. Wypełniać, realizować; agere, operari PolAnt [co] (13): Móy pokárm ieſt dzialatz wolą oyttza még° ktory mię zeſlál OpecŻyw 51; RejKup aa6; BielKron 137; BudNT Mar 6/15 [14], 1.Cor 9/17; Cżyń co maſz cżynić/ a dziáłay dzieło oycá twego Dyabłá. SkarŻyw 41; StryjKron 507.

W charakterystycznych połączeniach: działać dzieło, moc, powinność (2), wolą (4).

Zestawienie: »dosyć działać« [w tym: czemu (3), za co (1), z kogo (1)] (6): Wſzelką ſtrożą omyláły/ Swey woley doſyć dziáłáły. BierEz P2v; OpecŻyw 160v; Tak mie był tego naucżił Zem zawſſytko doſycz działał RejKup aa2; OrzQuin S2v; Y zda mi ſie żem doſyć iuż s ſiebie dziáłáłá. HistLan A4v; KochPs 107.
5. mat. Wykonywać obliczenia, rozwiązywać zadania arytmetyczne przy pomocy liczydła [w tym: co (1), jak (2)] (14): Probuy przez przidawanie tych licżb ktbores odeymował/ á przydzielić pirwſza lieżba: dobrzes działał. KłosAlg D4; zapłata niewiadomych rzecży na linijach tak. Kładz zawſze oſtatni termin na linijach [...] mnożże gi przez ſrzedni. [..,] Dziel przez pirwſzy [...] Tym obycżaiem działay wſzytki inſze takowe. KłosAlg E3; Możeſz też exempla działać na myńczę polſką nie odmieniaiącz brantu: iedno monetę. KłosAlg H2, E3v.
6. praw. Występować o coś przed sądem [o co] (1): Iako yediia strona Marczina Karwayka: a druga strona Ian Smukala dzalayąncz o then cbmelnyk ZapKościer 1582/ 29v.

Synonimy: 1. A. broić, czynić, pracować, robić; B. a. sprawować; c. obchodzić; d. broić, dawać; α. wyrządzać; 2. czynić, postępować; 3. czynić, tworzyć; a. dopuszczać się, pełnić, popełniać; A. czynić.

Formacje współrdzenne: nadziałać, oddziałać, podziałać, przedziałać, przydziałać, rozdziałać, udziałać, zadziałać, zdziałać; działować; działywać; oddziaławać, podziaławać; oddziaływać, zadziaływać.

Cf DZIAŁAJĄCY, DZIAŁANIE, DZIAŁANY

SB