Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [BROICIEL]

Następne hasło: BROIĆ SIĘ »

BROIĆ (151) vb impf

o jasne.

Fleksja

indicativus
inf	broić
praes
	sg	pl
1	broję
2	broisz	broicie
3	broi	broją

praet
	sg		pl
2	m	-ś broił	m pers
3	m	broił	m pers	broili
3	f	broiła	m an

fut
	sg
3	m	będzie broił

imperativus
	sg
2	br(o)j
3	niech(aj) broi

conditionalis
	sg		pl
3	m	by broił	m pers	by broili

inf broić (15). ◊ praes 1 sg broję (1). ◊ 2 sg broisz (4). ◊ 3 sg broi (51). ◊ 2 pl broicie (5). ◊ 3 pl broją (29). ◊ praet 2 sg m -ś broił (4). ◊ 3 sg m broił (20). f broiła (4). ◊ 3 pl m pers broili (6). ◊ fut 3 sg m będzie broił (1). ◊ imp 2 sg br(o)j (1). ◊ 3 sg niech(aj) broi (5). ◊ con 3 sg m by broił (2). ◊ 3 pl m pers by broili (1). ◊ part praes act brojąc (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Czynić, robić, wykonywać, sprawiać, być przyczyną; postępować, sprawować, rządzić, władać; trudnić się, borykać się, walczyć (14)
2. Czynić, robić, wyprawiać, popełniać coś złego, być przyczyną czegoś złego; postępować niewłaściwie; dopuszczać się czegoś; awanturować się; pastwić się, znęcać się nad kimś; swawolić (136)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Czynić, robić, wykonywać, sprawiać, być przyczyną; postępować, sprawować, rządzić, władać; trudnić się, borykać się, walczyć; facere Cn (14): Bowiem każdemu cżłeku iakożkolwiek broi Rozmyſl do każdey rzecży nadobnie prżyſtoi RejJóz 12; Iáko broił Herkules kiedy zábił Hidrę RejWiz 5.

broić co (8): WerGośc 246; coż chcą żony broić? Coś nowego chcą kowáć BielSjem 9. Cf broić co z kim; Zwroty.

broić co z kim (2): co theż Pan z nim [Tobiaszem] broić racżył. RejZwierc 124v, 205v.

broić czym (2): Wjdzis yz Piotr s Kluċzem ſtoy Ieṙżi Mieċzem/ Koniem/ Broy. RejKup t7. Cf »broić światem«.

Przysłowie: Kto dobrze broj/ śmierći śię nie boj. BierEz 03; RejRozpr K.

Zwroty: »na dwoję myśl broić«: Rozumiem iż w tym ſobie ná dwoię myſl broiſz. Iużći wolno do złego k dobremu nie możeſz RejWiz 134v.

»mowy, słowa broić« (2): BierEz G3; Myśli ſię w was dźiwne roią A ſłowá rozmáite broią. MWilkHist K4.

»broić światem«: Pátrz że ten [o królu] co ſwiátem broi/ Jeiſliż mu to nie przyſtoi/ Wſzytko co temu Orłowi RejPos A2.

W przen (1): iáko wiele ten miecż [= wyroki Boga] broi/ ſiecze á morduie ſprzećiwnikow Páńſkich RejAp 24.

2. Czynić, robić, wyprawiać, popełniać coś złego, być przyczyną czegoś złego; postępować niewłaściwie; dopuszczać się czegoś; awanturować się; pastwić się, znęcać się nad kimś; swawolić; admittere in aliquem aliquid, adstringi scelere, alligare se scelere, committere, concipere scelus, consciscere facinus, devincire se scelere, edere, facere scelus, offendere in arrogantiam, patrare facinus Cn (136): A niechay ten Lotr nie broy Co yako Wilk s Rogy ſtoy RejKup dd5, b5v, I, 16, p8; Tám naydzyeſz iák omylny ſwiát w ſwych ſpráwach broił RejWiz 3v, 29v; RejAp 140v, 165v; RejPos 70v; á tyſz to ták broiſz? A tyſz to táką trwogę/ y roſterki ſtroiſz? HistHel B4; Prawdá wſtyd cie tego dziś ácżeś wiele broił PaprPan Ef2v, Gg2; StryjKron 522, 587; Iákoż broili y broią: porzućiwſzy dla ſwych dekretow ſłowo Boże CzechEp [387]; GórnRozm Dv, H3v; PaprUp Av, I2v; lecż wedlug ſwey dumy Szumney broij RybGęśli Cv; CzahTr L4v; KlonWor 56.

broić co [w tym: co z kim (5), co nad kim, nad czym (4)] (97): RejJóz E4v, F8v; Barzoć mu ſalieć przyſtoy Wiec tak też lyada co broy. RejKup m2, h4, 18v, n8; A ták to cyáło me krewkye co ſwowolność broi LubPs bb5, Kv marg; RejWiz 114v, 120, 174v; Leop 2.Par 36/8, 1.Mach 8/3; RejZwierz 127; BibRadz Ier 7/17; BielKron 387; RejAp 166v; Bo á co mu potym iáko Circes ludziom głowy odmieniáłá [...] álbo co Helenká broiłá RejZwierc 12, 269v; StryjWjaz C3v; A o onych co mam mowić/ ktorzi ſwowolnie mężoboyſtwá broią? ModrzBaz 72, 6 [2 r.], 32, 54v, 72; ZapKościer 61; CzechEp 55, [404], 418; PowodPr 52; PaprUp I2v; że ćie [Hektorze] nie záboli/ To co Achilles wſtawſzy broi po ſwéy woli? GórnTroas 54; Głupiego zbytku ſię ſtrzeż/ nie broy nie wſzetecżnie. RybGęśli Cv; ZbylPrzyg A2v; SzarzRyt D2v. Cf broić co komu, broić co przeciw komu, przeciw czemu, broić co przez kogo, broić co przed kim, Zwroty.

broić co komu: Teraz ſie tám okaże/ coś nędznikom broił RejWiz 122v.

broić co przeciw komu, przeciw czemu (3): álbo ieſli by co przećiw rzeczy poſpolitey która [niewiasta] broiła GroicPorz xv, ii; CzechEp [389].

broić co przez kogo: Prawdá/ żeć to Szátan [...] przez was ſwe Miniſtry broi WujJud 4v.

broić co przed kim: A ſkoro mieli (trochę) odpoczynienia/ tedy záſię złośći broili przed tobą BudBib 2.Esdr 9/28.

broić kim, czym (5): Ták im [ludzkim narodem] oná fortuná co ná kole ſtoi/ Iako inym motylem po ſwey myſli broi. RejWiz 87v, 149; GrzegŚm 67. Cf »broić światem«.

broić nad kim, nad czym (5): RejKup p3v, q5; RejWiz 114v; ModrzBaz 72; y co potym ieſzcże w ośm lat po śmierći nad trupem Fomożego [!] broił CzechEp [407].

broić z kim, z czym (6): Tuć ptacy broią z źwierzęty/ Wilk z owcą/ liſzká z gąśięty. BierEz H2; BierRozm 15; ZapKościer 61; ZawJeft 18; PowodPr 52; Iák Boſman gdy co prowádźi k rzecżnego. Da z ſobą ſrogim wiátrom co chcą broić KlonFlis E4.

Przysłowia: Krolowie broią/ á poddáni pokutuią. ModrzBaz 144v.

Bo ten co wſzyſtko złe broi/ bárzo ſię świátłośći boi ArtKanc H18v.

Fraza: »broi co(kolwiek), jako chce, się podoba« [szyk zmienny] (9): RejKup Cv, y3v; RejWiz 73v; RejAp 145; áby oná naywyżſza władnośći iego [króla] możność/niepodawáłá mu przeſtroney drogi przewodźić/ á ná wet y broić cobykolwiek chćiał. ModrzBaz 22v, 22v, 32; CzechEp [387]; KlonFlis E4.

Zwroty: »dziwy, dziwne rzeczy, pokraki, dziwnie broić« [szyk zmienny] (14): BierEz 15; RejJóz D4v; RejKup b8v, q5; LubPs P2; RejWiz 169; Prot D2; KochSz B3v; ábowiem rad dźiwy nieborak/ podpiwſzy ſobie/ po mieście broił. WerGośc 223; GórnTroas 24; Coż to wżdy córko moiá? czylić iuż Bóg iáki Odiął rozum/ iż broiſz ták dźiwné pokráki [o nierozsądnym postępowaniu]? GosłCast 25, 32; KlonWor 22; ZbylPrzyg B2.

»broić figle, psoty, foszki« [szyk zmienny] (3): Też to wiecżey ſpichy ſtroył Kedy tam ty Foſky broył RejKup aa8v; RejWiz 138v; Kroleſtwá gwałty zięły/ y ſproſne niecnoty/ Wolno kto ſię nieleni broić wſzelkie pſoty. RybGęśli C2v.

»plotki broią« [szyk zmienny] (2): A komu milczeć prziſtoy Ten nawieczj płotek brogi. RejKup x4, g5v.

»śmiech broić«: To Syrus ſrogi wſzetecznie pánuiąc/ Smiéch známi broił/ lekce nas ſzácuiąc. ZawJeft 18.

»broić światem« (2): A to iego [diabła] rzemieſło/ áby broił ſwiátem RejWiz 171v; RejPos 26. Cf Szereg.

»broić złość, złe, źle, nieprawość« [szyk zmienny] (28): A nye bądź tym miłośćiw ktorzy broyą złośći. LubPs O4v, B5, Gv, N5v, O3v, R2v, X3; Wyrwi mię od tych ktorzy broią niepráwoſći/ á od ludźi kreẃ wylewáiących záchoway mię. BibRadz Ps 58/3, Ps 33/17, 100/8, Prov 21/15, Luc 13/27; A kiedykolwiek morze nazbyt ćicho ſtoi/ Poſpolićie więc potym ſiła złego broi. KochSat A4; Prot A4; GórnDworz Iv; RejZwierc B4v; BudBib 2.Esdr 9/28, Iob 31/3; WierKróc Bv; CzechRozm 112v, 220v, 230v; ModrzBaz [38]; CzechEp 55; GórnRozm H3v; ArtKanc P20v; Phil H4; WujNT 836.

Szereg: »burzyć a broić a mieszać«: poduſzcża ludzye ſwiátá tego [...] áby záwżdy burzyli á broili á mieſzáli ſwiátem tym RejPos 26.

W przen [co] (5): Iużeś ſie náſłuchał co thy tytuły broią/ Ani ſam wzwie gdy kogo w niewolą przyſtroią. RejWiz 91v; y co kto przed ocżymá ich ná ſercu broi/ wiedźieć y widźieć/ procż ſkutku/ á powieśći nie mogą CzechEp 329; CZułem (będąc dáleko) gdy ſrogi trzaſk w domu/ Burzliwa śmierć broiłá/ nápełniáiąc gromu. WisznTr 10; á człowiek ſię boi/ By ſłówkiem nie wylećiał/ co więc chmiél rad broi. KochPij C4. Cf Zwrot.

Zwrot: »broić burdę«: Pátrzże iáką z nią [cnotą] zawżdy burdę broi [świat] RejZwierc 116.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Patro, Wypełniam/ Spráwiam/ Wyrządzam/ broyę. Mącz 284c.

Synonimy: 1.czynić, robić; 2. burzyć, mieszać, stroić.

Formacje pochodne: nabroić, pobroić, uzbroić, zabroić; zbroić; uzbrajać.

Cf BROJĄCY, BROJENIE