[zaloguj się]
[pdf]

MIERNOŚĆ (170) sb f

mierność (166), miarność (4); miarność MurzNT (3); mierność : miarność Mącz (18:1).

-e- (169), -ę- (1)

e, o oraz a jasne.

Fleksja
sg
N mierność
G mierności
D mierności
A mierność
I miernością
L mierności
V mierności

sg N mierność (63). ◊ G mierności (27). ◊ D mierności (7). ◊ A mierność (24). ◊ I miernością (20). ◊ L mierności (28). ◊ V mierności (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI‒XIX w.

1. Umiar, umiarkowanie, złoty środek, to, że czegoś jest w sam raz; temperamentum Mącz, Calep; mediocritas Mącz, Cn; aequabilitas, aequitas, aequalitas, medietas, temperatio Mącz (167): AEquitas, Równość/Miárność/ſpráwiedliwość. Mącz 4d, 4c, 213b, c, 443b [2 r.]; Temperamentum ‒ Miernoſcz, vskromnienię. Calep 1052b.
[Wyrażenie: »złota mierność«: Aurea mediocritas, to ieſt/ Złota mierność. BudUrzęd 240.]
Szereg: »śrzodek a mierność« (1): wſzelka rzecż dobra we ſrzodku á w miernoſci zależy. GlabGad E4.
a. W ujęciu ilościowym (10):
α. Właściwe proporcje (5): ocżi też y brwi takież y nos maią proportią to ieſt, zgodne prziſtoſowanie iednego cżłonku do drugich w miernoſci GlabGad N3; SienLek 2.

mierność czego (1): ták ſye rzędźić w pokármiéch y w pićiu/ ktorémi by mierność tákowey wilgośći podpomagał SienLek Vuu4.

Zwroty: »w mierność przyść« (1): á iż w tych członkach záchowywáią śię álbo wilgośći zbytnie/ álbo lipkośći [...]: tedy potrzebá też o tym rádźić/ iákoby wnątrze wmiernoſć przyſzło SienLek 100v.

»zachowywać w mierności« (1): wiatr one duchy [w ciele] potwierdza dawaiącz im moc y ſiłę, á tak ie kocha, ſtrzeże, y zachowywa w prawej miernoſci. GlabGad F5v.

β. Niedostateczność, ograniczoność (1): ile zmyſłu náſzego mierność będźie mogłá/ poſtáramy ſię żebyſmy to wyłożyli. CzechEp 258.
γ. O pogodzie, klimacie: łagodność (4):
Wyrażenie: »mierność powietrza, na powietrzu« = aeristemperatia, temperies coeli Mącz (3:1): Iaſnoſc A miernoſc na powietrzu FalZioł V 55v; tá Kráiná obfita ieſth we złoto/ w ptaki/ w báwełnę/ ma mierność powietrza/ Lud dobry BielKron 444; Mącz 443b [2 r.].
b. W ujęciu jakościowym; cecha człowieka: właściwe postępowanie, powściągliwość, unikane przesady; temperantia Murm, BartBydg, Mącz, Modrz, Calag, Cn; modestia Mymer1 BarBydg, Vulg, Modrz, Calag; frugalitas Mącz, Calep, Cn; taciturnitas BartBydg; moderatio Mącz [w tym: czyja (10): pron poss (5), G sb i pron (4), ai poss (1)] (149): Murm 206; Mymer1 34; BartBydg 92; Miernoſć też taką miał [Sokrates] że po wſzitki dni żywota ſwego żadnzgo [!] pogorſzenia nigdy po ſobie nikomu niedawał, roſkoſzy żadnych niemiłouał [!] BielŻyw 46, 100; GlabGad O3; RejJóz L7; Czychość [lege: cichość]/ miarność [...] fałſzywych prorokow MurzNT 111 marg, 111; BielKom E4; rozgniewány gdi káráć będzye/ nigdy tey myernosći nye záchowa ktora yeſt myedzy trochą á máłem. GliczKsiąż G3v; RejWiz 42; Leop Philipp 4/5; RejZwierz 30v; BibRadz I 12c marg; BielKron 125v; Temperantiae prudentiaeque specimen, Ták miernośći yáko y mądrośći przikład. Mącz 404d, 138a, 228b, c, 335c, 421b; tá cnotá mierność/ ma ten vrząd/ przywodzić rozumowi pod poſłuſzeńſtwo to/ co ſie w áffekciech pocżćiwośći przećiwi. GórnDworz Ff7, Ff7, Ff7v [2 r.]; ModrzBaz 8, 15, 62v; Calag 344b, 349a; Aſz potym doroſło/ dobrze wboiázni Bożey wychowáne/ y w miernośći: iſz teſz potym y zakonnikiem w onymże klaſztorze zoſtáło ono pácholę SkarŻyw 184; ArtKanc M4; GórnRozm K; Calep 437a.

mierność w czym (3): BielKom E4; ModrzBaz 113v; ábowiem [prawa] nie tylko ſą zwiąſkiem poſpolitego towárzyſtwá/ ále też oſobliwie mierność záchowuią w prowádzeniu iego. Phil D3.

W połączeniach szeregowych (31): BartBydg 171; BielŻyw 45; Nyechayby ſie dzyecyę pokąd dzyecyęcyem yeſt/ ku myernosći á ſtátecżnosći y ſſcżyrosći przykładáło GliczKsiąż F5v, E7v, H; Sędźia powinien mieć w ſobie thy cnoty/ boiaźń Bożą/ prawdę/ mądroſć/ roſtropnoſć/miernoſć/ przećiw wſzythkim rowną miłoſć/ práwá vmieiętnoſć/ możnoſć. GroicPorz bv; KrowObr 154v; BielKron 122, 334v; GórnDworz Eev, Ee7, Hh3; A Rycerſtwo twoie Krześćiáńſkie nie potrzebuye wyelkich trudnośći áni praczey/ iedno ćichośći/ pokory/ pokoiu/ miernośći/ ſpráwiedliwośći/ pobożnego á cnotliwego żywothá. RejPos A4, 346; RejZwierc 240v; RejPosWstaw [213], 22; BudBib Sap 8/7; práwa cżeść á vcżćiwość/ nie zależy w zacnośći rodzáiu/ [...] ále w tych cnotách/ ktore właśnie dobrym przynależą/ iáko w roſtropnośći/ miernośći/ ſzcżodrobliwośći/ á w lekkiem ważeniu ábo wzgárdzeniu przypadkow ludzkich. ModrzBaz 14, 117; GórnRozm L2v; Mądrość tákże bez ſpráwiedliwośći/ ieſt chytrość: Mierność bez męſtwá/ gnuſność: á ſpráwiedliwość bez miernośći/ ſrogość. Phil D2, O2; LatHar ++8v, + ++, 35; WujNT Gal 5/23; PowodPr 63; SkarKaz )(3v; SkarKazSej 698b.

W porównaniu (1): Ale mierność w kthorey záburzenia żadnego niemáſz/ tháka ieſt/ iáko ten drugi Hetman/ ktory bez rozlania krwie wygrawa/ y zoſtáie wſzytkiego pánem. GórnDworz Ff6v.

W charakterystycznych połączeniach: dobra (najlepsza) mierność (2), nienaganiona, smętna, zbytnia; mierność umysłu, mierność (za)chować (5), chwalić; mierności przykład; mierności uczyć (się) (3); z mierności wyniść, wykroczyć; ku mierności być mian, być wiedzion, przykładać się; w mierności chować się (wychować) (2), żywot sprawiać; mierność w każdej rzeczy (2).

Szeregi: »mierność a (i) cnota« (2): Ale wierz mi że wſzędy wſzytko tym ſkáźimy/ Gdzye z miernośći á s cnoty namniey wykrocżymy. RejWiz 74; KochDryas A2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 16 r.]

»mierność i (abo) skromność« = sobrietas et modestia Vulg [szyk 2:1] (3): Antyoch [...] zápłákał/ przywodząc ſobie mierność y wielką ſkromność onego cżłowieká vmárłego. BibRadz 2.Mach 4/37; BudBib 2.Mach 4/37; ModrzBaz 113v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»trzeźwość a mierność« (1): biorąc ſobie w tey mierze ná pomoc obycżáie Mureny z trzeźwośćią á miernośćią złącżone [cum sobHetate et temperantia coniunetis]. ModrzBaz 55. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»wstrzymałość (a. wstrzemieźliwość, a. wstrzymanie) albo (a, i) mierność« [szyk 2:1] (3): BielŻyw 35; WujJudConf 198v; Iáko bowiem ich pożądliwoſcią/ y inemi ſpráwámi nieprzyſtoynymi bywa záráżona Rzecżpoſpolita/ ták záſię wſtrzemieźliwoſcią y miernoſcią popráwę ſwą bierze cnothá Phil P2. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »bez mierności« (1): Ieſt ieſzcze nieprzyiaćiel mądrośći: gorné [!] y wyſokie o ſobie bez wſtydu y miernośći rozumienie SkarKazSej 661a.

Personifikacje [w tym jako osoba dramatu w BielKom (6)] (8): (nagł) Oſoby rozmawáiące w tey Komediey. (‒) Bachus/ Mierność/ modeſtia. BielKom nlb 8; Przeto poydę do miłey miernośći/ Tá rozezna náſze wątpliwośći / Y vkaże ná ſwiát drogę proſtą/ Wedle ktorey żądze duſzne roſtą BielKom E6v, D4v, E7v, F, Fv; Mierność do Obżárſtwá. RejZwierc 231v, B3v.

W przen (1): Ale gdy co rozumem á boiáźnią Bożą/ Nadobnie potrzęſione przed kogo położą/ A ſáłátá z miernośći vcżynioná ktemu/ Tá potráwá ſmákuie nadobnie káżdemu. RejWiz 48v.
α. Umiarkowanie w jedzeniu i piciu; sobrietas Mącz, Modrz; abstinentia Mącz; mediocritas Modrz (39): PatKaz III 146v; SeklKat D2; MurzNT 38v; A ták wolę mierność ſwą záchowáć/ Niż brzuchowi bez miáry ołdowáć. BielKom Fv; RejZwierz 32v; Curare aetatem et valetudinem suam mediocri somno, cibo et potu, Zdrowia ſwego miernością ſzánowáć. Mącz 73b, 446d; Wybor Potraw ſłuſznych/ potrzebny ku zdrowiu/ iáko y Mierność. SienLek 5, S[ss]3, Vuu3; BielSpr 49v; WujJud 190v [2 r.], L16v, Nnv; Prżeto iſz z młodośći przyucżony poſtom y wielkiey miernośći/ na ty ludzkie roſkoſzy w potráwách/ pátrzyć nie mogł. SkarŻyw 87; ArtKanc S17 [2 r.].

mierność czego (4): PatKaz III 146v; ModrzBaz 10 [2 r.]; á niech zniſzcżeie w miernośći/ iedzenia, pićia ſkromnego/ buyność ćiáłá ſwowolnego. ArtKanc T6v.

mierność w czym (2): ktore [ciało nasze] mamy zwicięzić timy vczinki/ poſtem/ to ieſt/ miernoſczią/ wiedzeniu/ wpycziu/ wodzieniu SeklKat Tv; RejPosWstaw [1103].

W przeciwstawieniu: »mierność ... pijaństwo« (2): Bo cukruy ty ſobie iáko chceſz pijańſtwo/ záwżdy ie przedśię miernośći naydźieſz przećiwné. KochPij C3v, C3v.

W charakterystycznych połączeniach: mierność ustawiczna, wielka; jedzenia mierność (3), picia (3); mierność w jedzeniu (2), w odzieniu, w piciu (2); mierności pożywać; przyść ku mierności; miernością szanować; z miernością pożywać; w mierności jeść, pić.

Wyrażenia: »trzezwia mierność« (1): drugie trzy dni potrawkę iednę iadł/ y wino w trzezwiey miernośći pił. SkarŻyw 570.
Szeregi: »mierność a powciągnienie« (1): Zaſię gdyby dla zbytku á obżarſtwa [nieprzezpieczność była] [...] Thedy pożywać miernoſci á powciągnienia przez nieiaki cżas FalZioł V 32.

»trzeźw(i)ość, (a, a(l)bo) mierność« [szyk 7:2] (9): Mącz 398a; (nagl) O trzeźwośći á o miernośći. (‒) TRzeźwość á mierność máło nie rodzone/ Ty záwżdy cżynią ludzi ozdobione. RejZwierc [213], B3; WujJud 190v marg; RejPosWstaw [212] [3 r.], 22v.

β. Poprzestawanie na małym, brak zbytku, skromne potrzeby (15): Tákież kto żywie w miernośći/ Nie vtraca maiętnośći/ Wſzytko ſie mu dobre rodzi/ Kto drogą miernośći chodzi BielKom E8v, A2; RejWiz 55v, 73v; 351a; Vtrátnik też [...] niezáleći dźiatkam ſwem miernośći á ſkromnego żyćia. ModrzBaz 11v; Począwſzy od máłych áż do wielkich/ wſzyſcy mierność świętą y proſte vżywánie opuśćili SkarKazSej 704b.

mierność w czym (2): wiele tych ktorzy mierność záchowuią v nas w pićiu/ w mowie/ y w obycżáioch BielKron 334; Mącz 213c. [Cf α. SeklKat Tv.]

W połączeniu szeregowym (1): proznowánia/ obżárſtwá/ y wſzelkiego zbytku/ áby ſię iáko naiádowitſzey zarázy wyſtrzegáli: a prace/ trzeźwośći y miernośći ſię trzymáli. ModrzBaz 118.

W przeciwstawieniach: »zbytek (3), bogactwo, żądza ... mierność« (5): Nie thoć ieſt roſkoſz kto w bogáctwach pływa/ Lecż tu z miernoſcią kto cnoty vżywa. RejZwierc [213]v; ModrzBaz 118; kto będźie chćiw ná groſz/ y złoto miłował/ Ten będźie moiéy rádźie wielce ſye dźiwował: Nie wiedząc/ żem ia z inſzéy gliny vlepiony. Ia miernością, á ón ſnać żądzą przeſádzony. KochMarsz 154; WerGośc 226; á wżdy iednák zbytków ſwych przeſtáć nie mogą: áni miernośći żadnym obyczáiem náſzládowáć chcą KochPij C2.

W charakterystycznych połączeniach: mierność nalepsza, święta; mierność w odzieniu; droga mierności, nauka; mierność zachowywać, zalecić; z miernością używać; mieszkać w mierności, używać.

Szereg: »ubostwo a mierność« (1): Bo iáko vboſtwo á mierność ieſt mátką roſkoſzy y zdrowia/ ták záś zbytek z drugiey ſtrony ieſt ſtudnią oprzykrzenia y rozlicżnych wrzodow y niemocy. WerGośc 226.
γ. Skromność, przyzwoitość, dobre obyczaje; pokora, cierpliwość (11): Mierność we wſzem záchowáć toć ſie pánnie godzi BielKom C6v.

W połączeniach szeregowych (3): Maſzli ná cżás bieſiádę/ niechay trzeźwia będzye/ Bo mierność wſtyd bacżenie/ máią mieyſce wſzędzye. BielKom C4v; GórnDworz Mm2v; RejPos 3.

Szeregi: »mierność a cichość« (1): w ktorym [powołaniu waszym] powołáni ieſteſcie/ ze wſzeláką miernoſcią á ćichoſcią/ we wſzelákiey łáſkáwośći/ znoſząc á ćirpiąc ieden drugiego RejPosWiecz2 94.

»mierność i (a) cierpliwość« [szyk 1:1] (2): gdzieby to inny narod miał w ſobie táką mierność á ćierpliwość iáko oni/ nietylko źiemiá ále y niebo kocháliby ſie w tákich ludziách. BielKron 296v, 246.

»mierność abo czystość« (1): ieſliby trwáły w wierze y w miłośći y w świątobliwośći z trzeźwośćią (marg) z miernośćią ábo z czyſtośćią. G. (‒) WujNT 1.Tim 2/15.

»pokora i mierność« (1): y tám mądrość ſtolice ſwoie oſadza/ iáko mowi ś. Iákub/ gdźie táka pokorá y mierność przemieſzkiwa. SkarKazSej 661b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»mierność i wstyd(liwość)« [szyk 1:1] (2): KrowObr 223v; Tákże y niewiáſty w vbierze ochędożnym/ áby ſię vbieráły ze wſtydem y miernośćią [cum verecundia et sobrietate] WujNT 1.Tim 2/9. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

2. Nieprzekraczanie norm postępowania [czego] (1): práwie [jesteś] bez rownośći/ W rádźie/ w mowie/ w dowćipie/ w vmyſłu miernośći? SzarzRyt C2v.
3. Mierzenie (1): Modificatio, rozmyerzenye, myernoscz BartBydg 92.
4. Celność [czyja] (1): poſtáwiwſzy igłę/ w vcho igláne źiárnem mákowym zmierzał/ y trafiał: wſzyſcy dźiwowáli ſye miernośći iego OrzRozm Rv.

Synonimy: 1. umiarkowanie; b. powściągliwość; γ. cierpliwość, skromność.

Cf NIEMIERNOŚĆ

AŻ