[zaloguj się]
[pdf]

PRZYDATEK (84) sb m

-da- (43), -då- (27); -da- KromRozm III, BibRadz (6), GrzegRóżn (2), Mącz (4), GrzegŚm (3), NiemObr, KlonŻal, LatHar, WujNT (9), KlonFlis; -då- Murm (2), OrzRozm, RejAp, KuczbKat (3), SkarJedn, SarnStat (5); -da- : -då- BudNT (1:1), CzechRozm (5:6), ModrzBaz (3:1), CzechEp (5:6); e jasne.

Fleksja
sg pl
N przydatek przydatki
G przydatku przydatk(o)w
A przydatek przydatki
I przydatkiem przydatki, przydatkami
L przydatku przydatk(a)ch, przydatk(o)ch

sg N przydatek (30). ◊ G przydatku (18). ◊ A przydatek (9). ◊ I przydatkiem (5); -em (2), -(e)m (3). ◊ L przydatku (4). ◊ pl N przydatki (5). ◊ G przydatk(o)w (1). ◊ A przydatki (4). ◊ I przydatki (4) OrzRozm, ZapKościer (2), NiemObr, przydatkami (4) GrzegRóżn, CzechEp, WujNT (2); ~ -ami (3) CzechEp, WujNT (2), -åmi (1) GrzegRóżn. ◊ [L przydatk(a)ch, przydatk(o)ch.]

Sł stp: przydatek, przydatk, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Dodatek zwiększający ilość lub różnorodność; additamentum Mącz, Calep, Cn; accessio, corollarium Mącz, Cn; sequela Calep, Cn; adiectio Calep; coauctio, cumulus, parergum Cn (69): A gdyśćie wy one Czeſkie kácerſtwá z wielkiemi przydatki do Polſki ſwowolnie przyięli/ wſzytki ty Prywileie/ y thy káptury maćie ná ſye w they Exekucyey gotowe. OrzRozm G; Additamentum, Przydátek/ Przycziná. Mącz 92b, 66b; GrzegŚm 7 marg; KuczbKat 115; przez mnichy ſwoie ſubtylnie ſię w ludźi wkrádał [papież Grzegorz pierwszy]/ y one ſobie y kośćiołowi ſwemu Rzymſkiemu zniewalał: á to zwierzchnim nabożeńſtwem: y wymyślnemi ceremoniámi/ y rozmáitymi przydatkámi/ przedtym nigdy nieſłychánymi/ áni widánymi: ktore on wynálaſł CzechEp 333; Adiectio – Przidatek, przimiot, prziſsada. Calep 24a, 12b, 22a [2 r.], [971]a; Przed Gdańſkiem Gęśia kárcżmá ná oſtátku/ Ktorą iuż ſobie miey miáſto przydátku/ Stąd iuż doiedźieſz do ſámey MOTLAWY/ Iák rycerz práwy. KlonFlis Hv.

przydatek czego [= do czego] (2): Powſtał potym [po Lutrze] Zwinglius/ ktory Mſzą y z chlebowym Bogiem/ y ze wſzytkiemi przydátkami iey z grunthu wywroćił GrzegRóżn F4v, F4.

przydatek ku czemu (1): WróbŻołtGlab A3 cf Ze zdaniem przydawkowym.

przydatek nad co (1): Superpondium – Nad wagę przidriek [lege: przydatek]. Calep 1033a.

przydatek czyj [w tym: pron poss (1), ai (1)] (2): Bo ieſt wielka moc przydátku ludzkiego/ iáko ono Kryſtus mowił/ Zgwáłćiliśćie vſtáwę Bożą dla wymyſłu wáſzego GrzegŚm 7, 7.

Ze zdaniem przydawkowym (1): Wſzakoż tho ku iey [Anny z Gorki, wojewodziny krakowskiej] ſlachetnoſci ieſt prżydatek niemały iż ona otcza ſwego wielmoznego pana Lukaſza z Gorki etc. Naprzod Caſtellanem Poznańskim y nawyſſzim Staroſtą Wielgopolſkim/ potim Voiewodą Poznańskim/ na oſtatek biskupem Kuiawskim być widziała. WróbŻołtGlab A3.

a. Dodatek, uzupełnienie w tekście lub zbiorze tekstów mówionych lub pisanych, dopisek; appendix Modrz, Calep, Cn; adiunctus JanStat; adiunctio, appendicula, coronis Cn (51): KromRozm III B5v; Coż tedy było po onym przydatku do podpárcia prawdy náſzey/ gdychmy mowili: Ták mi Bog pomagay y wſzyſcy ſwięći RejAp 86; Nád to/ bárzo to wielka śmiáłość/ przydáwáć co ábo vymowáć/ ábo też ácż nic/ odmieniáć z ſłowá Bożego: á w tym to wywodzie/ ia widzę nie ládá przydatek: gdy ſie tego ważą mowić/ iż też tákże duch święty ieſt Bog iáko oćiec CzechRozm 13v, 38v, 44, 130 [3 r.], 130v; ModrzBaz 137 żp; KlonŻal C2; Calep 83b; po onych ſłowiech Páńſkich: Bom nie przyſzedł wzywáć ſpráwiedliwych/ ále grzeſznych: Graeckie kśięgi nie potrzebnie przydáią; Ná pokutę. ktorego przydátku w ſtárych Graeckich nie było WujNT przedm 13, przedm 13, s. 18 marg; SarnStat 60, 529.

przydatek czego [= co jest przydane] (3): Iákoż niewiem/ áby ſámo Adon/ to ieſt Pan/ bez przydátku ktorego z tych imienia/ iáko Iehowy/ ábo Elohim ábo Adonáy/ ábo Sábáot/ mogło być náleźione/ żeby Bogu á nie cżłowiekowi ſłużyło. CzechEp 301. Cf »przydatek słow«.

przydatek czego [= do czego] (2): BibRadz *5v; A tákći śie rozumie on przydatek/ Iáko w niebie ták y ná źiemi. (marg) Przydatek trzećiey Prośby. (–) KuczbKat 400.

przydatek w czym (3): BudNT przedm b3v marg; Przydátki niepotrzebne w Graeckim Teſtámenćie. WujNT przedm 12 marg, przedm 23.

przydatek czyj [w tym: ai (5), G sb i pron (4), pron poss (3)] (12): mam te słowá/ zá przydatek Markioná Heretiká. BudNT Ii3v; CzechRozm 69v; SkarJedn 74; właſnego Apoſztolskiego wyznánia słowo Boże nie pſuie, procż ſámych wymysłow y przydátkow ludzkich CzechEp 108; X⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩ to iest przydatek miał nas odkupić. Ale to ieſt bluźnierzſtwo podobne dawnym Sábellianom CzechEp 312, 116, 266, 267, 351; Tákoweć ſproſne mniemánia/ zá przydátki y wykręty ludzkimi iść muſzą. NiemObr 163; Athánázyuſz [...] te ſłowá z Kośćielnym przydátkiem zgodne/ ná końcu nápiſał. LatHar 8; [Każda sekta ma swój przekład Nowego Testamentu] Kálwiniſtowie Brzeſki/ tákież z przydátkámi miſtrzow ſekty ſwoiey WujNT przedm 2; [WiśnOkaz 616 (Linde błędnie: przydawek)].

Z przytoczeniem (8): KuczbKat 400; Bo ieſli názwiſko to Almá nie ſłuży przez ſię doroſłym dziewecżkam dla iákiego podeyźrzenia iedno z przydatkiem: áby znácżne było ich dziewictwo: A cżemuſzby niewinne/ o ktorych żadney wątpliwośći niemáſz/ miáły być Almámi zwáne CzechRozm 130; Napierwey mi tedy to przycżyta [ksiądz kanonik] iż by to moy miał być przydátek: ſam przez ſię. CzechEp 266, 266, 312, 340; A Mátth: 20.v22. w kśięgách Graeckich ten przydátek naydźieſz: Y krztem ktorym ſię ia krzczę/ być krzczeni WujNT przedm 12; SarnStat 18.

Ze zdaniem przydawkowym (2): CzechRozm 130; Státut o oſkárżeniu mężobóyc/ znowu wźiąć y odnowić vmyśliliſmy: y ten będźiemy wypełniáć do wyſzćia iednégo roku/ z tym to przydatkiem: Iż mężobóycy oſkárżeni/ y przez nas do wieże ſkazáni/ tákową kaźń ná dnie w wieży máią ćiérpieć rok y zupełné ſześć niedźiél SarnStat 608.

W połączeniu z nazwą języka (1): Vide Appendicem in fine. Pátrz w przydátku łáćinskim ná koncu. CzechRozm 253 marg.

W połączeniach szeregowych (1): Azaż y tym ſámym nie ſą zgánione wſzytkie ludzkie wymyſły/ przydatki/ vſtáwy? ktorych iáko też piſmo ś. zákázuie/ ſłuchaymy. CzechEp 116; [Ná tey náuce Iáſney/ proſtey/ [...] ſzcżyrze (bez Konſequenciey y domyſłow iákichkolwiek ludźi przydátkow/ vſzcżerbkow y odmian) po proſtu/ iáko proſtacy oni Apoſtołowie przeſtawamy/ y przeſtáć wolą mamy. WiśnOkaz 616 (Linde)].

W przeciwstawieniu: »przydatek ... własne pismo« (1): Gdźiem też ktore ſłowo/ ktorego w Graeckim y Láćińſkim nie máſz/ dla lepſzego wyrozumienia przydáć muśiał/ tom dał inſzą literą wydrukowáć: ábyś poznał co ieſt przydátek/ á co właſne piſmo. WujNT przedm 20.

W charakterystycznych połączeniach: przydatek gruby, mały, nie lada, niepotrzebny (3), ostateczny, wielki, znaczny.

Wyrażenia: »przydatek do ksiąg« = appendix librorum Modrz (3): Inſzy ſpoſob do zebránia ſkárbu źiemſkiego maſz cżytelniku opiſány niżey v tegoż Fricża/ w Przidatku do tich kśiąg. ModrzBaz 121v marg; Przydátek do ksiąg o popráwie Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 137, 144v.

»przydatek słow« = słowa dodane (2): Przydatek X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ zádáie mi tych słow Heb. 1. przez ſámego śiebie. CzechEp 266 marg, 270.

Szeregi: »gloza i przydatek« (1): Miedzy Apoſtoły S. Pirwſzy Piotr: powiádáią [heretykowie]/ iż ieſt pierwſ[z]y w porządku á w niedoſtoynośći [lege: nie w dostojności]/ [...] Choćiaſz to glozá y przydatek ich/ wſzákże y tymi ſami ſię tępią SkarJedn 74.

»przydatek abo przypisek« (1): Annotácye/ to ieſt przydátki/ ábo przypiſki w tym Nowym Teſtámenćie ſą dwoiákie. WujNT przedm 23.

»przydatek i (abo) wykład« (3): A oſobliwie pilni á pobożni czytelnicy zá ty przydátki y wykłády [tj. objaśnienia] Fráncuſkiey Bibliey powinni będą BibRadz *5v, *5v; fałſzywemi przydátkámi ábo wykłádámi/ y nie ſzczyrym piſmá S. przekłádánim/ tegoż fałſzowánia bráćiſzkowi ſwemu dopomaga [Czechowic]. WujNT przedm 7.

»wymysł i przydatek« (2): A tákbym im [Żydom] naprzod ſłowo Boże zálecał: gániąc ludzkie wymyſły y przydatki. CzechRozm 69v; CzechEp 108. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

2. Dodatkowa zapłata, nadpłata, dopłata; auctarium, mantissa Murm, BartBydg, Mącz, Cn; supererogatio Cn (13): Mantissa, quod additur rei venditae, eyn zuͦgob. Przydatek Murm 187; BartBydg 87; Auctarium, Przidátek. Podwyſzenie mytá/ kiedy yeden przed drugiem kupuyąc podwyſzſzá/ albo/ náddáye więcey nád drugiego, Alias, Podkupowánie. Mącz 20b, 208d; SarnStat 1165; [Symbolum Zubuſz Przydátek ArtNom Nv].

przydatku ile ku czemu (1): yako my tho [...] vyednaly oplyesznyvy szrzebyecz y okopa grosy przydathku ku konyevy yego gnyademu ysz otho iusz nyemyal poszyuacz [...] mykolaya Czosznowszkyego. ZapWar 1504 nr 1945.

Zwroty: »dać przydatku [nad co]« (1): y rzekłem iey/ s kąd to koźlę? á nie krádźioneż? [...] Ale mi oná rzekłá/ Danoć mi to przydátku nád moy zarobek [Dono datus est mihi supra mercedem]. Alem ia iey nie wierzył. BibRadz Tob 2/15.

[»zapłacić przydatek«: Ze był potrzebny [tj. w potrzebie] Boleſław/ wźiął Brzeſkie Kśięſtwo/ dla przydátku [...]. Henryk zdobywſzy ſie ná pieniądze v poddánych ſwoich/ zápłáćił Boleſłáwowi Kśiążęćiu Brzeſkiemu on przydatek. BielKron 1597 224.]

Wyrażenie: »przydatek pieniędzy« (1): FRymárk imięnia leżącégo y dźiedźictw/ [...] bądź to z iákim przydatkiem pieniędzy álbo innych którychkolwiek rzeczy/ bądź téż przez przydatku: [...] tákowy frymárk ná obie ſtronie frymárczącéy/ ma ſie zoſtáwáć y mocnie á niezłomnie záchowan wiecznémi czáſy. SarnStat 1165.
Szereg: »przydatek, (albo) przymiarek« (2): Auctarium. Zuͦgab ader zumoſz. Przydatek álbo przymyárek. Mantissa, additamentum quod manu fit rei quae venditur. Murm 196; BartBydg 16b.
a. Procent od pożyczki (3):
Zwrot: »brać przydatek« [szyk zmienny] (3): Ten ktoryby nic ná lichwę nie dal/ ániby żadnego przydáthku brał [et amplius non acceperit]/ kthoryby rękę ſwą zawściągnął od złośći/ [...] Onći ieſth ſpráwiedliwy/ on zápewne żyć będźie/ mowi Pan Bog. BibRadz Ez 18/8, Ez 18/13, 17.
Szereg: »lichwa i przydatek« (1): Ieſliby nie cżynił krzywdy vbogiemu/ ániby brał lichwy y przydátku [amplius non acceperit]/ Sądyby moie ſpráwował BibRadz Ez 18/17.
3. Grunt położony i wymierzony poza zasadniczym łanem lub włóką (2): [slachetny pan adam Goſztomsky kupyel dom y wlokyę [...] zewſzytkemy przydatkamy czo nalyeſzy ku ty wloczye SłownicKsiągSądKościer 1571/152; ciż sołtysi płacą z przydatków 1fl. 20 gr. InwBiskWłocł 1582/253.]

[przydatek do czego: Są jeszcze do tych włók przydatki LustrWpol II 189. Cf »do rol przydatek«.]

[przydatek czyj: jest tego folwarku w każde pole po 10 włók okrom przydatków kmiecych, które są kmieciom odjęte, a w miasto tego dano im insze role pod Izdębnem LustrMaz I 86.]

Wyrażenie: »rolny przydatek, [przydatek rol(ej), do rol, z rol]« (2): Pierwſze dzieci zostaly przy domu naroznym alias Posadowſkim i na psi gasie [tj. uliczce] przy dwu domkach, y przy mielcuchu ze wſzytkimi rolnemi przydatki, takze y ogrodami ZapKościer 1580/6v, 1580/6v; [Są też tam przydatki z ról, które kmiecie trzymają, płacą wszytcy [...] fl. 0/10/0 LustrMaz I 39; Dań. – Kmiecie w tej wsi mają przydatki do ról, z których płacą dani z każdego przydatku na włóce per 1 kor. owsa LustrMaz I 42, I 39; Ludzie [...] opowiedali, iż p. Jan Boruczki, [...] odjął gruntu własnego tej wsi Rachutowo, rolej przydatków 44, a każdego przydatku wzdłuż iest staj 3; na których przydatkoch zbudował sobie folwark LustrWpol II 230, 241, 246].

Synonimy: 1. dokład, przyczyna, przyczynek, przymiara, przymiarek, przymiot, przysada; a. przypis, przypisek; 2. naddawek, przydawek, przymiarek; 3. przymiarek.

Cf NADDATEK, PRZYDAWEK

MN