[zaloguj się]
[pdf]

PRZYSADA (81) sb f

-sad- (60), -såd- (2); -såd- KochMRot; -sad- : -såd- Mącz (7:1); -åd; końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N przysada przysady
G przysady przysåd
A przysadę przysady
I przysadą
L przysadzie przysadach

sg N przysada (18). ◊ G przysady (26). ◊ A przysadę (11). ◊ I przysadą (5). ◊ L przysadzie (1). ◊ pl N przysady (3). ◊ G przysåd (14). ◊ A przysady (3). ◊ [L przysadach.]

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (pięć z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

1. Dodatek; accessio, adiectio, incrementum, lucrum Calep (29): Accessio, incrementum, lucrum, adiectio – Przijada [lege: przysada], Prziczinek, Przijdatek. Calep 12b, 24a.
Przen (1): Prawdá ieſt iż rzekomo chwalićie Báránká onego/ ále nie ſámego ábowiem przytzyniaćie inſze Báránki/ do niego: A then Pan niechce przyſády y thowarzyſzow żadnych/ ániteſz chce dáć chwały ſwoiey ſtworzeniu żadnemu. KrowObr 68v.
a. Niesłuszny, niewłaściwy dodatek do tekstu lub obyczaju religijnego, zwłaszcza obcy wtręt w Piśmie Św. (22): Nowy Teſtáment znowu przełożony/ á ná wielu mieyſcách za pewnemi dowodámi odprzyſad przez Simoná Budnego ocżyśćiony/ y krotkiemi przypiſkámi po kráioch obiaśniony. BudNT kt, przedm a5v, c4v, d2v; Vżywálić też tego ſtanu [małżeńskiego]/ ták Zydowie iáko Pogáni/ ále iż go źle vżywáli/ więc Pan Chriſtus Syn Boży náſz Zbáwićiel/ náprawić ij/ y od wſzyſtkich przyſad nietráfnych ocżyśćić racżył/ á przywiodł ij w iego pierwſzą klobę KarnNap F2v; Tylko to okażę kilkąnaśćie przykłádow/ że w Graeckim texćie ieſt y śiłá przyſad niepotrzebnych/ y wiele ſłow y rzeczy czáſem nie doſtawa/ y śiłá ieſt odmian ſzkodliwych. WujNT przedm 12, przedm 13, 15; [Respons H4v].

przysada czego [= w postaci czego] (1): Trzećia [choroba Rzeczypospolitej]/ náruſzenie religiey. Kátholickiey/ y przyſádá heretyckiey zarázy. SkarKazSej 664b; [Bo ći Hárcerze Luterſcy y Kálwińſcy/ śiełá o przyſádách y przymiotách rozmáitych zabobonow báią/ kiedy ſwoię Ewángelią z bluźnierſtw Luterſkich álbo Kálwińſkich vprzędźioną/ zá ſłowo Boże vdáią ŁaszczOkulary )?(2v].

przysada czego [= w czym] (1): WujNT przedm 15 cf W połączeniu szeregowym.

przysada czyja [w tym: ai poss (3), G sb (1)] (4): Abowiem tákowa wiárá ſámá tylko/ wſzelkiego tzłowieká ſpráwiedliwym tzyni/ przed Pánem Bogiem [...]: Niethák iáko thy powiádaſz fáłſzywie ſromocąc wiárę [...] y mowiąc/ iż niedoſić wierzyć. Toć ſą nie Prorockie/ áni Apoſtolſkie ſlowá/ ále Duchá nietzyſtego przyſádá KrowObr 55v; Przetoż gánimy wſzyſtkie niepotrzebne ludzkie przyſády/ á nawięcey to iż Papież Kielich Páńſki ludowi krześćiáńſkiemu śmiał odiąć przećiwko iáſney vſtáwie Syná Bożego WujJudConf 177v; BudNT przedm a5v; [Gdyż te krotko wſpomniáne y inſze rozmáite przyſády/ Kośćiołá wáſzego/ poźniey ſą wymyſlone/ według iáſnych o tym w Xięgach Kośćielnych świadectw. Respons H4v; TurnZwierc A2 (Linde)]. Cf Wyrażenie przyimkowe.

W charakterystycznych połączeniach: przysady niepotrzebne (2), nietrafne; przysady ducha nieczystego, ludzkie (człowiecze) (3); od przysad oczyściony (oczyścić) (3), wolniejszy (2).

W połączeniach szeregowych (1): Pokazałemći oto/ Czytelniku miły/ Graeckiego Nowego Teſtámentu niemáłe przyſády/ odmiány/ defekty/ y omyłki: ktorych w náſzym Láćińſkim nie naydźieſz. WujNT przedm 15. Cf Wyrażenie przyimkowe.

[W przeciwstawieniu: »grunt ... przysada«: Dla tych iednák/ ktorzy nie ták ſam grunt iáko więcey ledá przyſady w rzecżách vpátrowáć zwykli/ ieſzcże [...] odpowiem BronApokr 126.]

Szeregi: »(i) przysady(-a), (i) omyłki (a. omylność)« [szyk 4:1] (5): Tu iuż doſyć maſz rády gdy ſłyſzyſz ſzcżyre ſłowá Páńſkie/ á práwie iáko złoto ogniem wypolerowáne. Gdiż w tych ſwiętich ſłowiech iego iuż żadney przyſády/ iuż żadney omylnośći nigdziey nie zoſtawa. RejAp 44; Przedſię ieſzcże wpiśmie Apoſtolſkiem/ to ieſt y wliśćiech y w Ewánieliach Słowieńſkich ná Moſkwie Drukowánych/ [...] ieſt wiele y omyłek y przyſad. (marg) Kśięgi Słowieńſkie wiele fałſzu wſobie maią. (–) BudNT przedm c6, przedm a5v; WujNT przedm 5, 17. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

[»przysady a przyczynki«: [...] nie wdáiąc ſię niepotrzebnie w roſtrząſánie hiſtoriey/ ktore nie bez przyſad á przycżynkow przytacża. BronApokr 228.

»przysady i przymioty«: ŁaszczOkulary )?(2v; ZVſt przećiwnikow Ewángeliey Chryſtuſá Páná nigdy to nie wjchodźi/ [...] że v nich prawdźiwa wiárá/ prawdźiwy kośćioł/ á to iure quodam hereditario od Apoſtołow ś. máią. Co ieſliby ták było/ mieliby ná podániach Apoſtolſkich w piſmie ś. zoſtáwionych tylko polegáć/ przyſády y przymioty wichrowátych mozgow/ zwłaſzcżá ſłowu Bożemu przećiwne odrzućiwſzy. TurnZwierc A2 (Linde).]

»przysady i sfałszowanie« (1): Czwarta przyczyná/ iż Nowy teſtáment Láćińſki ſtáry dáleko ieſt ſzczyrſzy/ pewnieyſzy/ y od przyſad y zfałſzowánia wolnieyſzy/ á niżli wſzytkie Graeckie WujNT przedm 10.

Wyrażenie przyimkowe: »bez przysady« (4): Oni [doktorzy Kościoła] żadnego áffektu złego/ áni gniewu/ áni nienáwiśći przećiw nikomu/ áni przyiáźni niemieli: ále bez wſzelákiey przyſády co prawdá/ á co im Duch ś. nátchnął/ to piſáli WujJud 35; A co ſie dotycże Ceremoniy Kośćielnych á zwłaſzcżá przy vżywániu Wiecżerzey Páńſkiey/ ſámá Confeſsia Sáſka y Augſpurſka świadcżą/ że te ſą naylepſze Ceremonie/ ktore od Páná Kryſtuſá ſą podáne/ y w onym Kośćiele pierwſzym záchowáne były/ ktore zá pomocą Páńſką y łáſką iego ſą do Zborow náſzych prawdźiwie bez przyſády wwiedźione. WujJudConf 14v; ReszList 189; [WiśnOkaz 317 (Linde)].

~ bez przysad czyich (1): Vmysł záiſte moy tylko ten był y ieſzcże ieſt/ żebym wtem chwale Bożey/ y zborowi iego/ przynamniey miedzy ſwego ięzyká narodem/ posłużył/ iákoby piſmo święte właśnie/ á bez ludzkich przyſad (choć nie dwornemi słowy) brzmiáło. BudNT przedm dv; [Náukę y vſtáwy iedynego Miſtrzá Kryſtuſá Páná cále/ bez przyſad omylnych rozumow ludzkich [...] przijmuiemy WiśnOkaz 615v (Linde błędnie 616)].

[W połączeniu szeregowym: ktory [Pan] roſkazał [...] ábyſmy bráli y vżywáli/ thák iáko on ſam poſtánowił bez wſzey odmiány y przyſady álbo náruſzenia GilKat 388 (Linde).] ~

b. Dodatek psujący jakość całości (4): Nie od roſkoſzyć poſzłá [Orszulka]: poſzłáć od trudnośći/ Od pracéy/ od fráſunków/ od złez/ od żáłośći: Czego świát ma ták wielé/ że by téż co było W tym docześnym żywoćie człowieczeńſtwu miło: Muśi ſmák ſwóy vtráćić prze wiełkość przyſády KochTr 22.

przysada czego [= na czym polegająca] (2): O tym namniey wątpić nie potrzebá: że te vcżynki/ gdy ie kto ku cżći á chwale Bożey w iego łáſce cżyni/ Pánu Bogu ſie podobáią. Lecż modlitwy/ Poſty/ y iáłmużny zgołá ſą lepſze. Bo w onych ſpráwách źiemſkich záwſze ieſt iáka przyſádá właſnych pożytkow álbo miłośći przyrodzoney: á w tych nie ták. WujJud 212; WujNT 584.

Wyrażenie przyimkowe: »bez przysady« (1): [doktorowie] ták wykłádáią: że wierni ktorzy ná fundámenćie Chriſtuśie/ to ieſt ná wierze Páná Chriſtuſowey/ złoto/ śrebro y drogie kámienie buduią/ to ieſt doſkonáłą náukę y doſkonáłe vczynki/ bez żadney przyſády (iáko Apoſtołowie/ Męczennicy/ y inni ludzie doſkonáli) mogą ſie nie bać ogniá czyścowego: bo ten złotu y śrebru nic nie záſzkodzi. WujNT 584.
2. Domieszka; admistio Cn (20):
Przen (1): Niémáſz tu [na świecie] żadnéy roſkoſzy práwéy: Niémáſz fortuny długo łáſkáwéy: Wſzytkim roſkoſzam żółć ieſt przyſádą ZawJeft 30.
a. Składnik wód mineralnych (6): Pod Seną w Awiniowſkiéy káłuży [...] trzy rózné wody/ iedná kruſzcu śiárczánégo/ druga miedźiánégo/ trzećia żeláznégo/ y inſzych doſyć tákich/ [...] któré to náturá/ czáſy wiecznémi/ w tychże mieyſcách/ z tąż przyſádą/ mieć chce: iż ſłóna/ ſkąd iedno idźie/ záwżdy ſłoną: śiarczána/ zawżdy śiarczáną: gorąca/ záwżdy gorącą Oczko 4v, 7.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy minerału (2): gdyż [woda] właſność którégo kruſzcá máiąc/ z przyſádą śiárczáną/ ſmák y wónią vżywániu zwyczáynému przećiwną pokaże. Oczko 10v; tedy wapienné [wody]/ wktórych gips/ ołowna przyſádá/ rdzá/ álbo żelazna iſtotá/ zgołá ich zániecháć Oczko 23.

W przeciwstawieniu: »sam ... z przysadą« (1): A iż ći wyliczamy ſpoſoby vżywánia wód/ té/ wánnę/ błoto/ ducie/ y pićié/ tedy ták wiédz/ że wpićiu lékárſkim/ częſto bárzo vżywáią ćieplicznych/ ázwłaſzczá śiárczánych wód/ czáſem ſámych/ czáſem z przyſádą Oczko 19.

Szereg: »przysada a własność« (1): Lecz FAllopi [...] w gárncu poléwánym błoto z táką wodą ogniem lekkim wárząc/ ſukná cwykiél [...] w wodę wetknął/ áby go kóniec dáleko nád laſzczką záwieſzóny/ párą która wzgórę idźie ſye nápełniał/ á kroplámi któré ſye z niego ſączyły/ przyſádę á właność [!] wody odłączał: gdyż śiárká/ háłun/ witriól/ [...] ſmák y wónią z śiebie dádzą Oczko 11.
b. Metal wchodzący w skład stopu; temperatura Mącz, Cn; temperamentum Mącz; temperaculum, temperatio Cn (13): AEro, Fałſzuyę/ prziſadę czinię/ miedzią okrywam. Mącz 5a; Subaeratum aurum. Nie ſzczere złoto w którem prziſádi poczęśći yeſt. Złoto s miedzią zmieſzane Mącz 5a; Putus, id est, Purus, Cziſty/ ſzcziry/ wypolerowány. Unde argentum putum, Szczére śrebro które yeſt od przyſády odtopiono. Mącz 333d; AEs temperare, Miedźi ſwą prziſádę przidáć. Mącz 443a, 21b, 332d, 443b; O kruſzcżách tu nic/ ktorych doſyć: bo muśiałbym z żalem y o pieniądzách/ z ktorych ſkoro w Polſzcże/ w Litwie/ y w Pruśiech ich nákuią/ przez ręce żydowſkie y cudzoźiemcow máchlerſtwo wnet zgorſzą przyſádą/ przekowáne kotły rádniey/ niż monetę miewamy. GostGospSieb +4; [probierze wszytcy w miennicy ciż co i pierwej i niechajże ci probują a powiedzą, jeśli jaka przysada w srebrze jest ListyZygmAug 1555 310; Glosy II nr 74/108].

przysada czego (1): Formalis temperatura aeris, Pewná przyſádá miedźi. Mącz 134b.

Przen (4): (nagł) Suchodolſcy. (–) TO zda mi ſie dobry bránt/ á máło przyſády/ Bo gi bárzo ſnádnie znáć/ w ktorym nie máſz wády. RejZwierz 84v; PudłFr 46.
Szereg: »przysada albo (ani) żużelica« (2): Ziárno wolę okrom plew/ gdy mi to Bog dáie/ W tym baczę że ſą rozne náſze obyczáie. A wierz mi że w ſwey dumie trzech Bogow nie kuię/ A z Aryuſzem lepiey niżli ty ſzyrmuię. Przysády v mnie niemáſz áni żużelice/ Trzymam ſię co nabliżey niebieſkiey Kuznice. Prot Cv; Nielzać iednoć ſie nam vſtáwicżnie polerowáć potrzebá/ bo tego żadnego podobno ná ſwiecie nie máſz/ w ktorymby prziſády álbo zużelice [!] nie nálazł/ á w drugim theż y żywe ſrebro/ czo to wſzytko z miłoſiernych vcżynkow przychodzi. RejZwierc 103.
3. [Procent od pożyczonej sumy pieniędzy:
Wyrażenie: »przysada lichwiarska«: Górá miłoſierdźia/ [...] z wielkim podźwignieniem ludźi potrzebuiących pieniędzy poſtánowiona/ nie ma żadney przyſady lichwiárſkiey. Bo álbo krom zaſtáwy nic przy pożyczániu nie biorą/ [...] álbo rzecz bárzo máłą biorą ŚmiglLichwa 10.]
4. [Dodatkowa, osobna klauzula testamentowa:
Wyrażenie przyimkowe: »na przysadzie«: A iżem nie wspomniał wyszej dworów moich w Wilnie na przedmieściu i kamienicę w mieście, tedy tak to mieć chcę, i proszę, aby w tem wypełnili synowie moi tę ostatnią wolę moją, żeby ten, któremusiekolwiek z nich dostaną na dziale wiecznym Birże przeciw dworowi mojemu murowanemu nad Wiliją z ulicami do niego należącemi, wziął [...] dwór moj drzewiany u bramy wilieyskiej i drugi dworek drzewiany na rogu tej ulice, którą od tamtego dwora na Puszkarnią idzie, [...] a ten też pewnie będzie mógł być kontent, któremu się przeciw temu tak wielkim kosztem budowany ten mój dwór i na tak osobliwej przysadzie dostanie. [1599 r.] TestEwang 93.]
5. Cecha, właściwość, zwykle dodatkowa; accidens, attributio Cn (25): A nadobna to w káżdym ieſt záwżdy przyſádá/ Gdzye ſie złącża z rozumem náwſzem mądra rádá. RejWiz 8v; ále Polak miły/ Nadobnie cnotą pachnie lepiey niż kto iny. Zwłaſzcżá do Rycerſkich ſpraw/ nie pytam ſie dáley/ Bo też cżáſem pomyli/ kiedy woła náley. To też niezła przyſádá/ tę ma w ſobie miárę/ Kiedy czo komu rzecże/ mocno chowa wiárę. RejZwierc 241; gdyż párticulária o káżdéy chorobie wyráźić/ rzecz nád miárę trudna: nie prze to áby choroby/ y ich właſnośći/ nam wiádomé nie były/ [...] lecz iż w káżdéy chorobie przyſádá iáka być muśi/ náturze pácyentá który nią choruie/ właſna Oczko 25.

przysada czego (1): Bo kiedy kto niecnotliwy/ Iuż téż záraz nieſzczęśliwy. Złość/ ſwawola/ vpór/ chytrość/ Kłamſtwo/ zazdrość/ pychá/ byſtrość/ Opiłſtwo/ wſzeteczność/ zwády/ Y inſzé żłośći przyſady. Właſné złośći ludźi pſuią/ Té im nieſzczęśćié gotuią KochMRot B3.

a. Wada (21): Dawno w Ludzech tá przjſada By była na wientſa rada Nykd ye y [lege: jej] niebaczj do ſſebie RejKup v7v; LubPs gg5; W thym bywa trudno náydowáć przyſády/ Kto z inych zbiera nadobne przykłády. RejZwierc 219; Nie tho ſláchectwo chłubić ſie prádziády/ Więtſza tho nie mieć ná cnocie przyſády. RejZwierc 219v; Węgrzyn to mężny narod/ ale theż ma wádę/ Y nietrefną cżáſem w nim też naydzie przyſád[ę]. RejZwierc 241v, B2, 142, 219v [2 r.], 243; Zmácay ſercá/ wytrząśni wſzytki mé rády/ Wſzytki myśli/ o pánie: ieſli przyſády Naydźieſz co wemnie ſpólnéy z niepobożnemi/ Niechay iednáko będę oſądzon z niemi. KochPs 204; KochFr 9; Pátrz ná niewinné dźiatki gdźie niemáſz przyſády/ Ani ieſcze vwodzą człowieká złé rády: Vyźrzyſz znáki nie máłé wrodzonéy hoynośći/ Y cnoty: á nie vyźrzyſz ſkęmpſtwá [!] y chćiwośći. KochDz 105, 104; Bo według Ambrożego ś. inſze cnoty mogą mieć przyſádę: iáko mądrość/ może mieć chytrość y złość: Mężność/ może mieć gniew y popędliwość: Mierność/ może mieć ckliwość ábo niećierpliwość. PowodPr 63; [Ták Słońce to náiáśnieyſze Pan á Zbáwićiel twoy/ w ſámym ſobie nie máiąc iáko przyſády złośći/ ták też ćiemney nie vmieiętnośći BzowRóż 61 (Linde)].
Wyrażenia: »szpetna przysada« (4): Szpethna przyſada ktho czudnie moui a zle miſli RejJóz O2 marg, O2; Nye zbędzye ſye w domu mym ten ktory cżyni zdrádę/ Ani ten ktory w kłamſtwie ma ſwą ſzpetną przyſádę LubPs X3; HistLan E3v.

»zła przysada« (1): A wſſákoż záś bárzo prętko przepomnyeli tego/ Co Pan nád nimi okazał w ſpráwach Boſtwá ſwego Wnet okazáli nyewyárę w ſobye złą przyſádę/ Nie cżekáyąc wnet wzgárdzili ná wſſem Páńſką rádę LubPs Y2v.

Przen (1):
Szereg: »przysada a zły brant« (1): Y coż po ſkárbiech po perłach po złocie/ Kiedy przyſádá á zły bránt ná cnocie. RejZwierc 222.
6. Oszustwo, fałsz; podstęp (6): Tákże też to/ gdy kto komu dawa poććiwą rádę/ piękne vpominánie/ oſtrożną przeſtrogę/ coby go miáły przywodzić do ſławy y do poććiwośći/ á iż mu nie da álbo vpominku/ álbo dobrodzieyſtwá iákiego/ tedy ſie to v niego zá poſmiech á ieſzcże ktemu zá iákąś przykrą przyſádę zda. RejZwierc 99v.

W połączeniu szeregowym (1): Wżdy ſie v nich [rzemieślników] náyduie obycżay ſzkárády/ Pełne [!] zdrády ze wſzech ſtron fałſzu y przyſády. Pátrzay iedno Złotniká iák ſobie vgadza/ Do Grzywny ſrebrá/ miedzi trzy łoty przyſadza. A wżdy rzecże iż to ieſt págáment prawdziwy BielRozm 16.

Wyrażenie: »zła przysada« = sine fuco Cn (2): FAktion krol Lenezum miáſtá Troiáńſkiego/ Mogłby przyść ná porádę tu do Trzebińſkiego/ [...] Y powiemći nie máſz tu żadney złey przyſády PaprPan Ev. Cf Wyrażenie przyimkowe.
Wyrażenie przyimkowe: »bez, procz przysady« (2:1): bo CHryſtus bes przyſády práwy Bóg ieſt. BiałKat 180v marg; Proſzę/ nieznaćie kogo/ cobym bez przyſády Koniá v niego kupił: bo dźiś pełno zdrády? WyprPl B2.
~ Wyrażenie: »procz złej przysady« (1): Też ktory w yęzyku ſwym nye vcżyni zdrády/ A przećiwko bliźnyemu nye ſſuka złey rády/ Owſſem mu wſſego życży procż wſſey złey przyſády. LubPs D2v. ~
7. Przesadnie kwiecista, ekspresywna mowa (1):

W połączeniu szeregowym (1): GosłCast 42 cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »stuczna przysada« (1): Inſzé poćiechy wſzytkié/ y wyſtáwné mowy/ Którémi wybiiáią rádo troſki z głowy/ Rády/ vćiechy/ pioſnki/ á ſtuczné przyſády/ Fráſzki to ſą/ á rychléy wiodą do zawády. GosłCast 42.
8. [Młode rośliny przeznaczone do rozsadzenia, rozsada: (nagł) Exposita na wychowanie albo i na potrzeby folwarku komorskiego 1582 (–) [...] za nasienie przysadne 3 [grosze] za konopne siemię do sienia 12 [groszy] [...] za przysadę 2 [grosze] InwBiskWłocł 1582/329.]

Synonimy: 1. przyczyna, przyczynek, przydatek, przydawek, przymiot, przyprawa; 2. przymieszanie; b. przyprawa, żużelica; 3. lichwa, przydatek; 5. przymiot; a. przymiota, przymiotek, wada; 6. fałsz, hak, omyłka, oszukanie, oszustwo, podstępek.

MP