[zaloguj się]
[pdf]

LICHWA (194) sb f

lichwa (178), lichfa (11), lifa (5); lichfa GostGospSieb (3); lifa SeklKat (2); lichwa : lichfa : lifa Mącz (17:7:3), KochPs (2:1: ‒).

Fleksja
sg pl
N lichwa lichwy
G lichwy lichw
A lichwę lichwy
I lichwą lichwami
L lichwie lichwach

sg N lichwa (39). ◊ G lichwy (46). ◊ A lichwę (54) [w tym: -e (4)]. ◊ I lichwą (23). ◊ L lichwie (6). ◊ pl N lichwy (8). ◊ G lichw (5). ◊ A lichwy (6). ◊ I lichwami (3). ◊ L lichwach (4); -ach (3), -åch (1) SarnStat (3:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Pożyczanie pieniędzy na procent (często w kontekstach z negatywną oceną); f(o)enus Calep, JanStat, Cn; f(o)eneratio Mącz, Cn; danisma Mącz (59): Leop Lev 25 arg; A gdy dokońcżyli/ zápowiedzyał Neemiaſz lichwę w Zydoſtwie/ áby dáley nie byłá. BielKron 96v, 97 marg; Aes circumforaneum. Pieniądz przes lichwę nabyty. Mącz 5a; Deserere pignus, Záſtáwę opuścić W lifie zginąć. Mącz 387d, 77d; Calep 427b [2 r.]; GostGospSieb +2v; WujNT 217 marg; Także y o hándlowániu krześćiáńſkim mówiąc, lichwy w trzećich ſtopniách y wtórych zákazano áby ſie ludźie y w piérwſzych nie ważyli SarnStat 1273; Trzebá iednák wyſtrzégáć ſie, ábyſmy lichwy tym tytułem poczćiwym zdobiąc nie przykrywáli SarnStat 1274, 1273 [2 r.], 1274; Vmyślił lichwy przeſtáć/ cudze wroćić SkarKaz 349b; Lichwy y zdrády Zydowſkie w niwecz ſię wam obrocą SkarKaz 610b, 457b; SkarKazSej 704h marg.

W połączeniach szeregowych (15): ComCrac 20; RejPos 280; Záwiera w ſobie łákomſtwo zdrádę/ lichwę/ złodzieyſtwo/ drapieſtwo/ y wſzytki złe á łotrowſkie kuńſzty ábo chytrośći. RejPosWstaw [1102]; SkarŻyw 80, 482; Nie było w mym domu dárów/ Ani łupu/ lichwy/ czárów. KochMRot Bv; WujNT 274; SarnStat 212, 213 [2 r.]; vyrzał iedno wielkie plugáſtwo w domu ſwoim: to ieſt lichwy/ złe nábyćia/ y pieniądze nieſpráwiedliwośći. SkarKaz 457b, )(2v, 351b; O by ſię o tę wolność ſtáráli owi wolni/ co pełni ſą mężoboyſtwá/ nieczyſtośći/ łupieſtwá/ lichwy/ zdrády SkarKazSej 692b, 675a marg, 700b.

W charakterystycznych połączeniach: lichwa niezbożna, sroga, zakazana, zapowiedziana; ustawa o lichwach; lichwy przestać, zakazać; lichwę przykrywać.

Zwroty: »lichwą się obchodzić, się obchodzenie, parać się« = foenerare Mącz, Calep; foeneratio Mącz (2:1:2): Foenero, [...] Ná lichwę pieniędzy pożyczam/ lichfą ſie obchodzę. Mącz 133b, 77d, 133b; Foenero – Lichwie, daięna lichwę. Lichwą ſie param Calep 427b.

»pieniędzmi w lichwę szafować« (1): Ten/ co pieniędzmi/ w lichwę nie ſzáfował GrabowSet H3v.

»z lichwy żyć« (2): Ludźie narodu ſzlácheckiégo/ którzy [...] w mieśćiéch mieſzkáią/ y z lichwy żyią/ [...] áby káżdy tákowy woynę powinien ſłużyć z ſummy pieniężnéy SarnStat 239 [idem] 696.

Szeregi:»lichwa albo (i) łupiestwo (a. złupienie)« (2): KłosAlg A4v; lichwy yzłupienie dóbr poſpołitych náſtąpiło. SkarKaz )(3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»lichwa i złe nabywanie« (1): A lichwy/ y złe nábywánia máiętnośći/ iáko ſię rozmnożyły? SkarKazSej 704b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

Personifikacja (1): BOgáctwo iedźie ſobie ná woźie wyſokiem/ Córká iéy pycha śiedźi przed nią z byſtrym okiém: Fortél woźnicá/ chytrość y drapieſtwo konie/ A lichwá páni ſtára z workámi ná łonie KochMRot Cv.

W przen (13): A nievſtała z vlicz iego lichwa y zdrada [non defecit de plateis eius usura et dolus Vulg Ps 54/12] TarDuch A5 [przekład tego samego tekstu LubPs, KochPs 81]; LubPs O; KochDryas A2v; A ten da vcho vkrzywdzonemu/ Y dopomoże wſtáć vpádłemu: Zdeymie z nich lichfę: zámierzy ſrogą Pómſtę/ ktoby kreẃ przelał ich drogą. KochPs 105, 81; SkarŻyw 412; Nieznośną lichwę [król] z gránic ſwych wypędźi: A ieſli kogo nieſzcżeśćie ponędźi/ Pomoże powſtáć GrochKal 17; Rozum y dowćip káżdy/ nie frimárk álbo nie lichfá? GostGospSieb +2v; Ale łákomy lichwiarz żnie lećie y źimie [...] Domá śiedźi/ nie orze: lichwą lichwę śieie KlonWor 78.
Zwrot:»bez lichwy żyć« (1): Wśi ſpokoyna/ [...] Człowiek w twéy pieczy vczćiwie/ Bez wſzelákiéy lichwy żywie KochSob 69.
Szereg:»lichwa i nieprawość« (1): Z Lichwy y niepráwośći wykupi duſze ich: á będźie v niego w cenie imię ich. LatHar 400.
Wyrażenie przyimkowe:»w lichfę« (1): niech to będą Poetowie/ [...] bądź dźieiow przeſzłych álbo teráznieyſzych piſárze/ cży nie wſzyſcy w lichfę do bogátſzych z rozumem dla chlebá? GostGospSieb +2v.
2. Dochód, procent od pożyczonych pieniędzy (często bardzo wysoki, stąd w kontekstach negatywna ocena); usura BartBydg, Vulg, Mącz, PolAnt, Cálag, Calep, JanStat, Cn; f(o)enus Mącz, Cn; pensio Mącz; feneratum, fenusculum, impendium, usuraria pecunia Cn (135): Usura, lichva, usurula, est lucrum ex mutuo pacto debitum vel exactum BartBydg 174; Kthory zbierá bogáctwá lichwámi/ á lichwą ſwiebodną [usuris et faenore]/ zbiera ie vbogim. Leop Prov 28/8; UstPraw I4v; potym będąc zádłużeni dla lichwy przyſzliſmy ku nędzy á z nędze w niewolą BielKron 108; Centesima, Lifá gdzie ode ſtá ná káżdy Xiężic yeden złoty lifi przipádał ná káżdy rok ode ſtá dwanaśćie złotych. Mącz 47c; Foeneralia, Dzień ná który lichfá páda. Mącz 133b; Quincunces usurae, Lichfy trwáyące przes pięć mieſięcy gdy ná kożdy mieſiąc od główney ſummy ſtá yeden czynſz bywa dawan Mącz 342c; Foenus unciarum, Lichwá yeden czińſz w rok/ od głowney ſumny [!] przinoſząca. Mącz 502b, 17c, 190a, 288c, 373b, 464d, 510d; Calag 575b; Niezgodnych bez lidżby porownał: lichw ſię wielkie ſumy ná iego rádę wracáło SkarŻyw 545; ActReg 132; Interusurium ‒ Wtim czaſie lichwa przipadaiąca. Calep 556a, 180b, 1146a; Lichwá: która záwżdy bywa/ gdy ſię cokolwiek nád ſummę pożycżoną/ z vgody/ y tylko zá ſámo pożycżenie/ bierze. LatHar 118; WujNT 108 marg; (nagł) O przyrościeniu lichwy. (‒) IEſli Krześćiánin od Zydá wypráwi ſwóy zakład/ á lichwy nie zápłáći: téy lichwy ieſli w Mieśiącu nie da/ do onéy lichwy niech mu lichwá przybędźie. SarnStat 255; VSVRA definitur: ieſli kto względem pożytku pieniędzy pożycza, iáko Zydowie czynią płát nieznośny od pieniędzy biorąc: To zową lichwą, podobno od Ruſkiégo ſłowá licho, to ieſt, źle lichwá rzeczona ieſt SarnStat 1273; Tych ſzkód nágrody, gdy ſie kto vpomina, zową właſnie Intereſſe, y nie ieſt to lichwá SarnStat 1274, 240, 259 [3 r.], 695, 1269, 1309; Pożycżayże bliźniemu: lecż ſię nie ſpodźieway Lichwy: imienia ſobie pobożnie nábyway. Bowiem lichwá bezbożna/ Iudaſzow poſáżek/ Należy też do iego miſternych bieſáżek. KlonWor 79, 76.

W charakterystycznych połączeniach: lichwa bezbożna, przyrosła (3), wielka; przyrośnienie lichwy; wolność od lichwy.

Zwroty: »lichwę brać« = foenerare, usuram accipere PolAnt; pecuniam fenori a. in fenus dare, ponere in fenore, (col)locare Cn [szyk zmienny] (14): Ktore ſą dobre vczinki tego bożego przikazania? [...] Zakladać bliznego ſwego/ poziczać mu niebiorąc odniego zadnei liphy SeklKat L2; BielKom E7v; RejFig Ddv [2 r.]; Lichwę bráć od drugyego/ płátem to názwáli RejZwierz 123v; BibRadz Deut 23/20, Ez 18/17; BielKron 44; BudBib Ez 18/17, 22/12; SarnStat 246, 1273; Naſzy [chrześcijanie w przeciwieństwie do Żydów]/ nie lichwę/ ále intereſse biorą: Choć też kto lichwą okrzći/ ćierpią to z pokorą. KlonWor 76, 76.

»lichwę da(wa)ć, oddać; lichwa dawana« = usuram persolvere JanStat [szyk zmienny] (3:1;1): Lichwá żydom táka ma być dawána/ od grzywny groſz ieden. UstPraw I4v; Pendere usuram, Oddáć lichwę. Mącz 288c; RejZwierc 101; SkarŻyw 140; SarnStat 255.

»na lichwę (pieniądze) da(wa)ć, dany; w lichwę dawać« = foenerare PolAnt, Mącz, Calag; ad usuram a. cum usura dare PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (15:3;1): bo [księża] dzieſiecziny/ wſzy/ y prebendy z a to maią y nalifę daią. SeklKat Y3v; LubPs D2v; RejZwierz 123v; Brátu twemu nie dáy pieniędzy ná lichwę [non foenerabis] BibRadz Deut 23/19, Deut 23/19, I 113d marg, Deut 23/20, Ez 18/8, 13; Foeneraticius, Záſtáwny/ Ná lichfę dány Mącz 133b, 133b; BudBib Ez 18/8, 13, Ier 15/10; Pieniędzy w lichwę nikomu niedawa/ Nie bierze dárów przećiw niewinnému KochPs 19; SkarŻyw 101; Calep 163a, 427b [2 r.].

»dawać przez lichwy« (1): á vrząd áby tákiemu [pieniądze] dawał cohy fie tym wſpomagał/ á nie vtrácał. A to przez lichwy żadney GostGosp 142.

»odebrać z lichwą« (2): Sługo zły/ y gnuśny/ [...] miałeś tedy pieniądze moię poruczyć tym co pieniądzmi hándluią/ á ią przyſzedſzy wżdybym był odebrał ſwe z lichwą [recepissem ... meum ... cum usura]. WujNT Matth 25/27, s. 108.

»za lichwę pieniądze odmieniać« (1): Albo bánkierzom/ Greckie słowo znaczy ſtolecznikom/ to ieſt tym kthorzy zá lichwę pieniądze odmieniáli. BibRadz II 17a marg.

»(pieniędzy) bez lichwy pożyczać« [szyk zmienny] (2): ná ktorym [miejscu dobrzy ludzie] wedla roſkazánia Páná Chryſtufowego potrzebuiącym ludźiom pieniędzy dármo bez wſzelákiey lichwy pożycżáią. ReszHoz 128; WujNT 213.

»lichwę płacić, zapłacić« = usuram persolvere JanStat; fenerari pecuniam Cn (2:2): RejZwierc 167v; á gdy to vczyni/ Krześćiánin będźie mu powinien lichwę zápłáćić/ która w tym czáśie vroſłá. SarnStat 251, 255, 259.

»pieniądze(-y) na lichwę pożyczać (a. rozpożyczać)« = credere foenus argenti, foenerare Mącz (3): Danista, Lichwarz/ który ná lichwę rozpożycza pieniądze. Mącz 77d, 133b [2 r.].

»wrocić z lichwą« = reddere cum usura JanStat (2): Ile Zyd pozyczył, tyle iemu ma bydź wrócono z lichwą. SarnStat 257, 257.

»lichwę wyciągać, wydzierać; wyciągnąć z lichwą; wyciąganie lichwy; [ile] lichwy wyciągnąć« = exigere usuram a. cum usura JanStat [szyk zmienny] (2:1;1;2;3): wżdybym ią [grzywnę] był y z lichwą wyćiągnął [cum usuris exegissem]. Leop Luc 19/23; obacżono że lichwiarze Zydowie/ ták wielką od chrześćijánow lichwę wyćiągáli/ iż ſiłá ich do znędzenia oſtátniego przychodźiło ReszHoz 127; GDyż w wyćiągániu álbo pożárćiu lichw ieſt nienáſycona żądza SarnStat 259 [idem 696] 205, 259 [2 r.], 696 [2 r.]; Pátrzćie/ iż y Zydowie iuż ták wielkiey lichwy nie wydźieráią. SkarKaz 312b.

»wziąć z lichwą; lichwą wzięta; w lichwę wzięty« = usura extorta Modrz; cum usura exigere Vulg (2;1;1): Miałeś tedy pieniądze moie porucżyć kupcom/ á ia przyſzedſzy/ wźiąłbym był co moiego ieſt z lichwą [recepissem ... meum ... cum usura]. BibRadz Matth 25/27; Versuram facere est aes alienum ex aere alieno solvere, Pieniądzmi w lichwę wziętemi długi popłáćić Mącz 486c; ModrzBaz 82; WujNT Luc 19/23.

Wyrażenia: »lichwa z lichwy« = procent od procentu; anatocismus Calep, Cn (1): Anatocismus – Lichwa z lichwi. Calep 67b.

»ryczartowa lichwa« = procent od procentu (1): Vſura vſurae záś zowią Ryczártową lichwą, gdy y od tego co przyraſta płat muśi dáwáć, ná raty rozdźieláiąc, álbo nierozdźiéláiąc. SarnStat 1273.

Szeregi: »płat albo lichwa« (1): Unciaria lex, Byłá yedná vſtáwa która zákázowáła áby nie więcey yeno yeden płát álbo lichwá od głowney ſummy w rok był płacón Mącz 502b.

»pożytek albo lichwa« (1): tedy dozwaláią w téy mierze od tákiégo pożytek álbo lichwę bráć SarnStat 1273.

»lichwa i przybytek« = usura et superabundantia PolAnt (2): Od vtrapionego rękę ſwoię wroćiłby/ lichwy/ y przybytku niebrałby [usuram et augmentum non acceperit] BudBib Ez 18/17, Ez 22/12.

»lichwa i przydatek« (1): Ieſliby nie cżynił krzywdy vbogiemu/ ániby brał lichwy y przydátku [usuram et augmentum non acceperit] BibRadz Ez 18/17.

Wyrażenie przyimkowe:»z lichwą« (9): Foenerato, S lychwą. Mącz 133b; Foenerato, cum foenore – Zlichwąm. Calep 427b. Cf »odebrać z lichwą«, »wrocić z lichwą«, »wyciągnąć z lichwą«, »wziąć z lichwą«.
W przen (6): FalZioł +2; Druga vbożſza żoná niewinna ſwym poſágiem nágrádzáć tego co piérwſza przynioſłá, bo z ſobą o to contráctu nie czynili, bo ſie nie ználi: y niewiém iákoby to názwáć, ieno lichwą. SarnStat 1271.
Zwroty: »brać lichwę« (1): Pátrzże co to zá lichwę od niego [od Boga] bierzemy/ A coż gdy mu ſtátecżnie przedſię nie wierzymy. RejWiz 187v.

»na lichwę dawać« [szyk zmienny] (2): Ná lichwę Pánu Bogu dáwáć. SkarŻyw 101 marg, 101.

»z lichwą oddawać« (1): Pánie tyś mnie tym wielkim dárem vcżćił/ otoſz teraz ia go zlichwą y z zyſkiem oddáię. SkarŻyw 583.

Szereg: »lichwa i zysk« (1): SkarŻyw 583 cf »z lichwą oddawać«.
Przen: Zysk, dochód, korzyść; obfitość, nadmiar (17): Bo śiłna to lichwá ſkilká ryb puśćić á kilká ſet kop wziąć. RejZwierc 108v; A ták nie trzebáć pieniędzy w płat dáwáć/ śiłnać tu lichwá á pobożna domá vroſcie/ ieſli będzieſz miał piecżą o ſobie. RejZwierc 108v; GostGosp 142; Lichwę tu rozumiey nie zyſk od pożyczku/ ktory ieſt zákazány: ále ſłuſzny zyſk ábo dochod/ ktory bierze człowiek z dobrego ſzáfowánia máiętnośći ſwoich. WujNT 108; Lecż ten dochod nic nie ieſt iedno lichwá ſzcżyra: Ktorey ſię oracż co rok iák lichwiarz dopiera. KlonWor 76; Z teyże też lichwy [oracz] dáie Xiędzu dźieśięćinę: Snopki/ Meſzne y pobor/ cżyńſze/ Páńſką winę. KlonWor 78; Więc też źiemiá inácżey ſwą lichwę odpráwia Inácżey cżłowiek KlonWor 79, 76, 77.

W charakterystycznych połączeniach: lichwa biedna, dobra, mała, pobożna, siłna (2), sowita, szczyra.

Zwroty: »lichwę dawać (a. wydawać)« (2): A ktoby ſie nálicżył co nam lichwy ziemiá/ Wydawa hoynie wſzytkim s káżdego plemieniá. RejWiz 56; KlonFlis D3.

»lichwę mieć« (1): TV pátrz iáką ſowitą/ lichwę s tego mamy/ Garſcią kęs rozrzućiwſzy/ korcem odbieramy. RejZwierz 138v.

»nagrodzić z lichwą« (1): A co mi zá żywotá vymie czás dźiśieyſzy/ To po śmierći nágrodźi z lichwą wiek poznieyſzy. KochMuza 25.

»z lichwą odmierzyć« (1): Temu iego wierna praca Nigdy ſye w żal nie obraca: Ale czego źiemi zwierzy/ Wſzytko mu z lichwą odmierzy. KochPs 192.

»lichwę urabiać« (1): Bo pátrzay iáką lichwę/ s tego vrabiamy/ Páńſką łáſkę/ á bliźnich/ tákąż miłość mamy. RejZwierz 132v.

Szereg:»lichwa, pożytek« (2): Mącz 133a; A máłaſz to lichwá proſzę cie? A máłyfz tho pożytek ſobie może poććiwy cżłowiek bez wielkiey prace á nápoły s krotofilą vcżynić? RejZwierc 109. [Cf LICHO FalZioł IV 19b].

Synonimy: 2. interesse, lotunek, płat, zysk.

Cf LICHFIENIE, LICHWARSTWO, LICHWODAWCA

HG, KN