[zaloguj się]
[pdf]

PRZYPRAWA (196) sb f

Oba a jasne (w tym w pierwszym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N przyprawa przyprawy
G przyprawy przypråw
D przyprawåm
A przyprawę przyprawy
I przyprawą przyprawami, przyprawy
L przyprawie przyprawåch

sg N przyprawa (12). ◊ G przyprawy (7). ◊ A przyprawę (4). ◊ I przyprawą (9). ◊ L przyprawie (1). ◊ pl N przyprawy (20). ◊ G przypråw (38); -åw (28), -(a)w (10). ◊ D przyprawåm (3). ◊ A przyprawy (49). ◊ I przyprawami (38), przyprawy (3); -y Oczko; -ami : -y SkarŻyw (1:2); -ami (26), -(a)mi (12). ◊ L przyprawåch (12); -åch (5), -ach (4), -(a)ch (3); -åch RejPos, RejZwierc; -ach SkarŻyw; -åch : -ach LubPs (3:3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (pięć z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

I. Rzecz: przedmiot, substancja (170):
1. Przedmiot, za pomocą którego można coś zdziałać, osiągnąć (107): RejPs 93; I teráz baczicz niemoge Iako chcze⋅ ycz nate droge [na sąd boży] Bo widze yż nicz naſſobie Niemas Ręcze prozne obie. Nie takie prziprawy mayą Czy ktorzi ċię tam czekayą RejKup v4, v2v, v3, v4, v5, v6 [2 r.] (11); BielKron 456v; Pátrzayże záſię namileyſzy bráćiſzku/ iáko ſie ku ták zacnemu á wielkiemu goſciowi gotowáć á przypráwowáć maſz. A thu cye Pan twoy vcży/ iż nie potrzebuie od ciebye żadnych koſztow/ żadnych przypraw iedno powieda: Kto będzie miłował mnie/ á ſłow moich będzie ſłuchał/ tedy [...] [ja i mój Ojciec] do niego prziydzyemy/ á mieſzkánie ſobie v niego vcżyniemy. RejPos 144v, 309.

przyprawa do czego (1): Sámem żelázem oracz rolą porże/ ále żeby mu lemieſz ſzedł dobrże/ śiłá mu prżypraw do tego potrżebá GórnRozm N.

Przen (3): RejPos 144v; Lecz moy Pánie gdyś ták ná ſługę twego łáſkaw/ pośliſz do cháłupki moiey ſługi twoie z obićiem y kobiercámi twemi/ z kuchnią y kredenſem twoim. Day mi táką przypráwę iákaby ſię tobie podobáłá. SkarKaz 161a.

cum inf (1): RejPs 27v cf Zwrot.

Zwrot: »gotować przyprawy« (1): A [Pan] ieſt podobien ku onemu ſlońcu/ ktore wyſſedſſy ſprzybytku ſwoiego gotuie ſobie przypráwy iáko iáki rycerz opuſćić ſie ná drogi dálekie. RejPs 27v.
a. Sprzęt, wyposażenie, narzędzia, przybory; apparatus Vulg, Mącz, JanStat; instrumentum HistAl, PolAnt; vas PolAnt (88): Oleiek z żołtżow [!] Iaiowych. Vwarz Iaycza twardo: wyimi znich żołtki á vſmaż na panwi albo na rincze aż będą cżarne, A zawiązawſzy w chuſtę: wyciſnąć (á ieſzcżeby lepiey ſmażywſzy wypalić) tak iako wodki palą, Kiedyby kto miał przyprawy. FalZioł II 22v; zbudowáli [Sabini] moſt ná Tybrze z łodzi [...]. Widząc to Tárquinius/ ſpuśćił z gory ná nie drugie łodzye álbo bárki napełnione ſmoły/ ſiárki/ węgla/ plew z ogniem/ od ktorych ſie zápalił ich moſt y zgorzał ze wſzytkimi przypráwámi. BielKron 102; Apparatus Nágotowánie/ przipráwá/ ochędożnośc. Mącz 279d, 280a; [LustrWpol I 4].
Szeregi: »przyprawy a gotowości« (1): Wſpomniſz ſobie ná ony dzyeſięć pánien [...]/ iż pięć ich przyſzło s pięknemi przypráwámi á s pięknemi gotowoſciámi ſwoiemi RejPos 241.

»naczynie albo przyprawa« (1): Solea item, Nieyákie naczynie álbo przipráwá ku bićiu oleyu należąca. Mącz 398d.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »i insze (a. (ine) rozmaite) przyprawy« (5): Bo ſie iuż tám/ ieſzcże ciáło do grobu nie będzye włożono/ pocżnie ſzárpániná około niego/ thák iż ledwe záłeb chodzić nie będa/ około onych vbiorow iego/ odzyeráiąc máry/ wozy/ konie/ y inſze przypráwy oney niepotrzebney pychy iego. RejPos 243; Páthrzayże czo ſą zá przypadki á czo ſą zá vbiory á inſtrumenthá iego [człowieka rozgniewanego]/ Miecż/ kiy/ ſiekierá/ árkábuz/ ſáháydak/ plugáwy tárás/ pal/ ſzubienicá/ łáńcuch/ pęto/ y inych rozmáitych przypraw doſyć RejZwierc 79; Więc co ich [przekupek] po ſmátruziech/ po kramikoch/ pod krzyżmi ſiedzi/ Iedná z żelázem/ druga s płotnem/ druga z bárchánem/ z leſzem/ z goźdzmi/ y z rozmáitemi przypráwámi RejZwierc 111v, 96v, 151v.

Przen (6): Ale iż tám do niebá trzebá inſzey ſpráwy. (marg) Do niebá inſzych pothrzebá przypraw. (–) Trzebá ſtátecżney wiáry/ á mocney nádzyeie RejWiz 171, Cc5v; A iżbychmy vſzli tych ſrogich dekrethow twoich [Panie]/ ktoreś tu y ná ty niewdzięcżniki ſwoie vcżynić rácżył/ [...] ktorzy z márnemi przypráwámi bráliby ſie do tych hoynych páłacow twoich/ á ſiadáli zá ty ſwięte ſtoły twoie. RejPos 241v, Ooo4v.
Szereg: »przyprawy i (a) gotowości« (2): Abowiem toć ſą herby náſze/ toć ſą ſwiece náſze/ thoć ſą dzwony náſze/ toć ſą wſzytki przypráwy y gotowośći náſze/ vſtáwicżnie wiernie á ſthale dufáć Pánu Bogu ſwemu RejPos Ooo4v, Ooo4v.
α. To, co służy do walki i obrony, też do polowania; machina Vulg, PolAnt; arma, sarcina, tormentum PolAnt (38): A tho aby byl vzda ovzdany a ſziodlem o ſziodlany ſziodloch aby zadna przyprawa nye byla ktora by myala ko [lege: ku] ſkodzye albo kv obrazenyv ych ſzamych albo kony ych bicz MetrKor 26/62v; RejPs 29; Przykazał też y dwiema tyſiąc ieznych aby ony fundamenti mieyskie [...] połamali/ [...] a drugie trzy tyſiące zrządził/ aby bili na mury tarany/ a żelaznemi przyprawami rozrzućili. HistAl D3; LubPs B6v; Y zátoczył [Holofernes] oboz miedzy Gebá y Scytopolim/ á tám z mieſzkał cáły mieſiąc áż zebrał wſzytki przypráwy potrzebne do woyſká ſwego. BibRadz Iudith 3/13, 1.Mach 6/52; Niechay wie Nieprzyiaćiel/ iż Polſka Koroná/ Nie ieſt ſzerokim Murem nigdźiey otoczoná. Ale Rycerſkim ludem tymi przypráwámi/ Ktore iemu zależą Prot C3v; Iż wy okruthni poháńcy ſtroicie ſie ná nas z rozmáitemi przypráwámi ſwoiemi/ ále my was bić będziemy w imię Páná náſzego. RejZwierc 265v, 166, 243; [Leop 1.Mach 9/35 (Linde); A ták ćię proſzę [Ezawie]/ weźmi przypráwy ſwe/ ſáháydak twoy y łuk/ á idź w pole/ á vłow mi źwierzynę. BibRadz Gen 27/3 (Linde); ácż ie [miasteczko] był Moizeſz doſtátecżnie opátrzył wſzelákiemi rzecżámi/ ludzmi/ bronią/ żywnośćią/ y niektorymi przypráwámi ná murze/ ná then cżás ku obronie przećiwko nieprzyiaćielowi bárzo pożytecżnymi. BarlBaz 186 (Linde); VergKoch 374].

przyprawy czego (1): Poſtánowi ie [synów waszych] [...] oracżmi roley ſwey y żeńcámi żniwá ſwego y/ robić (káżde) przypráwy woienne y przypráwy wozow ſwych. BudBib 1.Reg 8/12.

przyprawy ku czemu (3): A gdy było rániuchno/ podnieſli (Zydowie) oczy ſwoie/ álić oto lud wielki/ ktoremu niebyło licżby/ á oni noſſą drábiny y tárány y ine przypráwy ku dobywániu/ chcąc dobyć twierdze Leop 1.Mach 5/30; Potym [król Betsur] kośćiołá świętego dobywał przez wiele dni záſádźiwſzy k niemu kuſze y tárány/ k temu przypráwy ku ćiſkániu ogniá y kámieni BibRadz 1.Mach 6/51, 1.Mach 14/10.

przyprawy na co (1): Nácżynił theż [Ozeasz] w Ieruſálem rozmáitych ſtrzelb á przypraw ná obronę [diversi generis machinas]/ kthore rozłożył po wieżach/ y po murzech/ áby z nich ſtrzelano ſtrzałámi/ y wielkiemi kámieńmi Leop 2.Par 26/15.

Wyrażenia: »przyprawy waleczne« [szyk 2:2] (4): A [Bóg] chcąc nas lepiey vſpokoić poſtánowił [= pohamował] wſſytki walki ná ſwiećie y połámał wſſytki przypráwy waleczne RejPs 69v, 111v; A by ten [Pretwic] miał po myſli/ walecżne przypráwy/ Hánnibál Kártágińſki/ byłby drugi práwy. RejZwierz 79; BielKron 81v.

»przyprawy wojenne« = instrumenta bellica, machinae (instrumentales), vasa bellica PolAnt; apparatus bellicus JanStat [szyk 8:3] (11): A z Zábulonithow ktorzy chodźili ná walki/ á byli biegłemi około wſzythkich przypraw woiennych było pięćdźieſiąt tyſięcy gotowych w ſzyku BibRadz 1.Par 12/33; Pan Bog Izráelſki ták mowi/ Oto wydrę przypráwy woienne ktore ſą w rękách wáſzych/ á kthoremi walczyć chcećie ná Krolá Bábilońſkiego BibRadz Ier 21/4, 1.Par 12/37, I 238v marg, 1.Mach 9/64, 9/67, 14/10, 2.Mach 12/15; Ale Iudzino rycerſtwo/ wzywáiąc możnego Pána świátá tego/ ktory oprocż táránow/ y oprocż wſzech przypraw woiennych zá cżáſow Iozue podwroćił Ierichon/ wnet gwałtownie á ſrodze dobywáło murow. BudBib 2.Mach 12/15, 1.Reg 8/12; wſzyſtká Szláchtá źiemie/ y powiátu onéy źiemie/ w któréy tákowa máiętność ieſt/ weſpółek z Stároſtą onégo mieyſcá ruſzy ſie z przypráwą woienną przećiwko onému niepoſłuſznému/ ták iákoby mógł bydź z onéy máiętnośći wypędzon y wyrzucon. SarnStat 833.

Szeregi: »obrona a przyprawa« (1): A iż go [Chrystusa] widział tym páſem rycerſkim á znákiem zwycięſtwá opáſánego/ może to káżdy rozeznáć iáki to ieſt rycerz y iáki woiownik/ [...] iż bez wſzey obrony á bez káżdey przypráwy zwoiował á poráźił ono ſrogie thyrańſtwo narodu náſzego/ tho ieſt cżártá ſproſnego RejAp 14.

»zbroje a przyprawy« (1): Iż ty idzieſz ná mię z dziwnemi zbroiámi á przypráwámi ſwemi/ á ia tylko ná cię idę wziąwſzy ſobie ná pomoc imię Páná moiego. RejZwierc 264.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »i (albo) in(sz)e (a. wsze) przyprawy« (6): MetrKor 26/62v; Bo áczkolwiek ſą twárde mieſcá rozlicznemi gorámi/ albo inſſemi przyprawámi opráwiony/ á wſſákoż to ſnadz ieſt nápewnieyſſa rzecz gdzie pan bog ſam ráczy ſtać wpośrodku ludu ſwego RejPs 193; Bo wżdy inſzym źwirzętom kopytá y rogi/ Dał Bog/ iż záſádziły y głowę y nogi. Oſtre zęby/ páznogcie/ y ine przypráwy RejWiz 119v; Leop 1.Mach 5/30; BibRadz 2.Mach 12/15; BudBib 2.Mach 12/15.

Przen (4): Acz rozmáyte przypráwy przypádáią námię od ſprzećiwnikow moich áby mi wczem záſzkodzili/ ále mnie przed ſie y wnawięczſſem przeſtráchu niezeydą z myſli vſtáwy twoie [Panie] RejPs 179v, 173v; Kthory [czart] záwżdy zbroynie á z rozmáitemi przypráwámi/ iáko o nim Piotr ſwięty piſze/ krąży iáko lew kogoby pożrzeć mogł/ á przywieść w niewolą ſwoię RejPos 2v.
Szereg: »zbroja a przyprawy« (1): To iuż maſz pewną á nieomylną obietnicę Páńſką ná káżdego ſprzećiwniká ſwego. Słuchayże iákiey zbroie á iákich by tu przypraw potrzebá do tego. RejZwierc 264.
β. Instrumenty muzyczne (19): Czoſzkolwiek z wielką dowcipnoſcią bywa ſprawiano: to wſzytko Weuuſce [lege: Wenusce] ieſt poddano. Iako ieſt vmieiętnoſc hawtowania koſztownych rzecży: y miſternego wyſzywania kobierczow, albo namiotow Milowanie/ ſpiewanie/ y na wſzelkich prziprawach granie: lutnie/ gęſli/ organ. FalZioł V 51v; zwielkimi rádoſćiami dáyćie chwałę iemu [Bogu]/ á nietylko ſwem głoſem/ ále y ſtrąbámi y z orgány y zewſſemi ynemi weſołemi ſpráwami. Y iáką kolwiek wymyſloną przyprawą ku czći iego wyznáwayćie wielką ſpráwę iego RejPs 144v, 212v; Boże nową pyoſnecżkę tobye będę ſpyewał/ Ku twey chwale weſele ſwoye będę myewał/ Ná rozlicżnych przypráwách będę cye wyſławyał/ Ná wdzyęcżnym inſtrumencie ku ćći twey przygrawał LubPs ee5v, V6v, ff4v.
Wyrażenie: »przyprawy wesela, ku weselu, wesołe, weselne« = musica (pl) PolAnt [szyk 9:2] (6:2:2:1): WYznawáiąc rozliczne dobrodzieyſtwá páná ſwego wyſláwiayćie ſwięte imię iego/ á ſnadz rozlicznemi przypráwámi weſela RejPs 154; A ták y ſpiewáiąc y ná weſołych prżypráwach gráiąc dáwaymy chwałę iemu RejPs 216, 47v, 104, 161v, 204; Wdzyęcżnych pieśni á weſela od nas ſłyſzeć żądáli/ Mowiąc/ cżemuż ty przypráwy ku weſelu wieſzacie/ Przecż nam ſwych pioſnek Syońſkich teraz nie záſpiewacie. LubPs dd6; Ná przypráwách weſelnych yemu przygrawaycye. Chwalcye go w hucżne bębny w ſtruny y w orgány LubPs gg, V2, gg marg; vyrzeli [...] oblubieńcá wychodzącego z przyiáćioły ſwemi/ á bráćia iego wyieżdżáli przećiwko nim/ z bębny/ y z przypráwámi weſela/ y dobrze zbroyni. BudBib 1.Mach 9/39.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »i in(sz)e (rozliczne) przyprawy« (3): ZAwżdy ieſt gotowe ſerce moie moy pánie ná káżde wyznawanie wyelmożnoſći twoiey á ſnadz nietylko głoſem przyrodzonem ále y inſſemi ſnadz przypráwami ku rozlicznemu weſelu náſtroionemi. RejPs 161v; roſkochay ſie káżdy národ y káżde krzeſćyáńſkie zebránie żeś nálazł krolá ſwego/ a ták z Bębny z Orgány z Trąbámi y z inemi rozlycznemi przyprawami roſkochaway ſie ſtego. RejPs 219, 219v.

γ. Sprzęty liturgiczne, wyposażenie świątyni (12): (nagł) Kupieċ wylycza czo tu dobrego vczinil. (–) Organy Kaplycze Oltarze Ktemu owo czo Mnich kaze. Ciborium tom ſbudowal Przypraw doſyċ naſprawowal. Kielychow téz/ y poſtaunykow [!] Wſzedy doſyċ do ſwiecznikow. RejKup i6; Przipraw niezlicziſs koſtownych I ynych rżeczi oſſobny ch Co ſię Zamnie namnożiło W Koſczelech czego niebyło RejKup bb6v, t6v, aa8.

przyprawy czego (2): BibRadz Ex 35 arg; Tákże potym co vcżynił Sálmánázer krol Aſyriyſki/ álbo Nábuchodonozor krol Bábilońſki/ táka ſrogość zá nich bywáłá/ że y koſcioł z gruntu máło nie był wywrocon/ y ony koſztowne przypráwy iego były w pogáńſkie ręcze wynieſione RejZwierc 258.

Wyrażenie: »przyprawy kościelne« (2): [Ptolomeus król egipski] Do koſcioła lepak żywego boga krom inſzich przypraw koſcielnych, ſtoł złoty kamienim drogim oprawiony poſłał BielŻyw 114; RejPos 348v.
Szereg: »przyprawy i (a) naczynia« = vasa et opus PolAnt [szyk 1:1] (2): [Gersonici] Będą noſić [...] Słupy ktore bywáią około Sieni z Podſtháwki/ Kołki/ Powrozy/ y wſzythki przypráwy y naczynia kniem náleżace BibRadz Num 4/32; RejPos 348v.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »i wszytki (a. ine, a. ony rozliczne) przyprawy« (4): BibRadz Num 4/26, 32; RejPos 348v; ták iż miáſtom onym koſztownym/ koſciołowi ſwemu w ktorym było wielkie kochánie iego/ y onym rozlicżnym á dziwnym przypráwam ſwym/ ktore były wielkim koſztem ſpráwione ku iego chwale/ z roſkázania iego. A nákoniec y oney ſkrzyni [...]/ w ktorey było przykázanie iego [...]/ nigdy przepuſzcżáć nie racżył RejZwierc 257v.

δ. Narzędzia tortur (2): Potym mi vkázował rozność ſwiátá wſzego/ A nád káżdą kráiną kátá okrutnego/ A z dziwnemi rotámi/ tákże s przypráwámi RejWiz 170v.

przyprawy na kogo (1): W obozye ich [Niemców] álbo w ſtankach/ nalezyone były rozmáite przypáwy [!] ná Polaki/ płotná łoiem z żywicą á z woſkiem nápuſzcżáne ku męcżeniu Polakow BielKron 384v.

2. Ozdoby, kosztowności, przedmioty zbytku; ornatus Vulg; vasum PolAnt (40): á miedzy niemi náwybrańſſá/ [królewna] będzie poſtáwioná tobie zá oblubienicę nápráwicy twoiey vbraná wrozmáyte ozłocone przypráwy [in vestitu deaurato Vulg Ps 44/10; w ſzáćie złotogłowowey Leop]. RejPs 68; LubPs M3; Wyſzli przed gay ná gorę álić druga páni/ Ale iuż z inákſzemi ſtałá przypráwámi. RejWiz 27; A przecżże nam ma być żal s tey márney goſpody [tj. świata]/ Gdyż s kłopotu idzyemy tám ná wdzyęcżne gody. Gdzye nam tám iáko ſłycháć/ dziwne z roſkoſzámi/ Zgotowano páłace/ s wſzemi przypráwámi. RejWiz 105, 10v [2 r.], 36, 169v; Ornat, i Antependium Adamaſkowi czarni. ze wsitkiemi prziprawami. s krzizem Axamitem WyprKr 102v, 103; Doſkonąłą [!] wielmożnośćią oblokł go [Mojżesz Aarona]/ á vbrał go w koſztowne przyprawy/ w vbránie/ dlugą [!] ſzatę/ y w Efod. BibRadz Eccli 45/9; Mącz 286c; áż iedná więtſza nawałność przypadſzy/ podięłá okręt ná ſie/ y rozerwáłá ij/ ták że iedná deſká z drugą niezoſtáłá śrebro y złoto lećiáło ná dno: ſzáty á ine przedrogie przypráwy po morzu popłynęły/ á ludzie zátonęli. HistRzym 11v; Iáko y on Ieremiaſz [...] płácżąc nád nim [tj. nad Jeruzalem] iáko wyſławiał ony bogáctwá iego/ ony ochędoſthwá iego/ ony ſkárby iego/ ony kſiążętá/ on lud/ ony koſzowne [!] vbiory/ ony dziwne á zacne ſpráwy/ y piękne przypráwy ich RejPos 195v, 162, 259, 306; Ale pátrz moy miły brácie iáko ſie to wſzytko [niesprawiedliwość i łupiestwo] zámnożyć nie ma pátrżąc ná náſze koſzty/ ná náſze zbytki ták w piciu iáko y w iedzeniu/ thákże też w náſtrzępionych á dziwnych przypráwach/ y w chodzeniu/ y w poieździech náſzych RejZwierc 57v, 244; Po tym do domu ſię wroćiwſzy/ [św. Eufrozyna] dáleko ſię gorętſzą ku Pánu Bogu ſtáłá: ćiáłem y iego márnymi przypráwy gárdzić tym więcey pocżęłá SkarŻyw 13; iáko iey ćiążą ná głowie przypráwy. Iákby rożki ná młodey Ielenicy ſtoią ZbylPrzyg A4v, A4v.

przyprawy czego [= z czego] (1): Ornat. i Antependium ze wſitkiemi prziprawami zlotoglowu wzorziſtego ſczotkowatego. WyprKr 102.

W połączeniach szeregowych (2): RejPos 335v; Białe głowy ich [potomków Kaimowych] roſkoſzne w vbiorách y przypráwách y vrodzie były nád inne. SkarŻyw 269.

Zwrot: »przyprawami ochędożać, ozdabiać« [szyk zmienny] (1:1): á ták tego dniá ſwiętego ochędożayćie przybytek páńſki rozmáytemi przyprawami áż do ſámego końcá ołtarzá iego. RejPs 174; KromRozm I M2v.
Szereg: »ochędostwo i przyprawy« (1): Ná ośmnaśćie łokći ieden ſlup był wyſoki: y Kápithell miedziány ná nim wyſoki ná trzy łokćie: y rzezánie ozdobne z źiárniſtemi iábłki ná kápitellu ſlupowym tho wſſyſthko miedziane: thákoweſz miał ochędoſtwo y przypráwy drugi ſlup [similem et columna secunda habebat ornatum]. Leop 4. Reg 25/17.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »i rozmaite przyprawy« (1): Tákże Cyrillus/ gdźye Kácerze przyrownawa nyerządnym nyewyáſtom ktore ſſátámi/ złotem y rozmáitemi przypráwámi plugáwoſć ſwoyę ozdabyáyą. KromRozm I M2v.

Przen (12): Zás nie przyſtoyny yeſt/ áby dzyecyę nye znáyąc roſkoſſy/ áni też tych przypraw y przyſmákow/ ktore ku roſkoſſy wabyą y łudzą/ przyſzło ku dobrey łáſce Bożey GliczKsiąż F; Gdyż cnotá s pocżćiwoſcią to ſą iey [duszy] potráwy/ Boć oná nie bárzo dba o kramne przypráwy. RejWiz 79; iáko on [tj. Bóg] páſie ptaſzki/ zwirzętá karmi/ kwiathki wilgotnoſciámi ich przyrodzonemi chędoży y fárbuie dziwnemi przypráwámi ich. RejPos 316v, 3, 224v, 241; (nagł) Iákub Glinká Podſtárośći ná Podháicach. (–) WIerz mi to dobra Glinká nie máże nikogo/ Stoi zá piękny Szmárag co go płácą drogo/ Bo bez wſzelkiey przypráwy nadobnie ten ſwieći PaprPan G4; SkarŻyw 92.

W połączeniu szeregowym (1): Abowiem ieſliże ſie kto przypátrzy pięknoſciam/ bogáctwam/ ochędożnoſciam/ á rozlicżnym przypráwam ſwiátá tego iáko wiele roſkoſzy á bogáctwá znaydzye w tych márnych omylnoſciach iego. RejPos [292]v.

Szeregi: »przyprawy i ochędogości« (1): A iżbychmy thu zá cżáſow tych mizernych żywotow náſzych/ ſpráwowáli ſobie tákie przypráwy y tákie ochędogośći ná duſzach y ná myſlach náſzych/ ábychmy [...] mogli ſtánąć w thym máłym pocżcie wybránych iego [Pana] RejPos 237v.

»przyprawy a stroje« (1): O wſzechmogący náſz miły Pánie/ podayże z łáſki ſwey ſwięthey podparćie ſercá y myſli temu nędznemu cżłowiecżeńſtwu náſzemu/ ábychmy ſie ſtáráli o thákie przypráwy á o tákie ſtroie w nędznych duſzach náſzych/ iákoby nie byłá zámkniona przed námi tá ſwięta fortká twoiá. RejPos 241v.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwuczłonowym: »i wszytki przyprawy« (2): Tuć iawnie Prorok powiedał/ iże ſie ten Pan á ten zbáwiciel nie miał okázáć iáko ſwiecki á koronowány krol/ iedno iż koroná iego y wſzytki przypráwy krolewſkie iego miáły być w ſkárbie niebieſkim RejPos 3, 3.

3. Specyfiki medyczne (lekarstwa, mikstury) lub kosmetyczne; cerussa, fucus, medicamen, medicamentum Calag (15): Cżynią też naprzeciw iego iadowi tey moczy z ocztu przyprawę ktorey woniaią FalZioł IV 33b; RejKup p6v; Tráfia ſie to że nyepłodne nyewyáſty/ áby yedno płod myáły/ nyewyedzyeć coby ná to wyłożyły/ ku cżemu ważą ſie płodu doſtáwáć przez przypráwy/ á ná konyec przez cżáry. GliczKsiąż C4; Albo weźmi náśienia bielonowego/ y łukowego/ z kádźidłem/ á vtłucz s tego proch/ zmieſzayże z woſkiem/ weźmiſz w gárnek ogniá/ włożże they przypráwy kęs ná ogień/ á przykryy dźiuráwą pokrywką SienLek 76; HistRzym 95v [2 r.]; Bo widziſz żeć ty obiedwie rzecży v ſwiátá niepodobne były/ vmárłego wſkrześić/ á vlecżyć bez wſzech przypraw ták cżłowieká zeſzłego/ á onę niewiáſtę/ ktora iuż byłá niepodobna ku zdrowiu żadną pomocą ſwiátá tego. RejPos 257, 45v; RejZwierc 60; Schmincke. Przypráwá. Fucus. Calag 423a; [Ano tu śliczné oczy/ wzrok ku wſzem łáſkáwy/ Różáné vſtá/ y brwi piękné/ bez przypráwy. ZbylEpit 13].
Wyrażenie: »przyprawy lekarskie« (1): Tedy Sámſon lecżył onę ránę/ wrzecży przypráwámi lekárſkimi/ chcąc z pokory/ dáru ſobie z niebá dánego zátáić: ále ſamym dotykánim rąk iego/ wſzytko ſię wnetże vgoiło. SkarŻyw 593.
Szereg: »przyprawy i maści« (1): A wźiąwſzy ſwe przypráwy y máśći/ pomázał [oczy] wnątrz y zewnątrz HistRzym 95v.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »i inne przyprawy« (2): BielKron 264; Zá máłe grzechy ták [św. Paula] płákáłá iákoby nawietſze popełniłá. Gdyś my ią vpomináli áby ocżom zgadzáła/ chowaiąc ie ná cżytánie Ewánieliey/ odpowiádáłá: ſzpećić teraz twarz potrzebá/ ktora ſię przećiw roſkazániu Bożemu/ bielidły y rumienidły y innymi przypráwy málowáłá. SkarŻyw 140.

Przen (1): zrozumiał temu then bez ſkońcżonych mądrośći Pan/ iż ſwiát rozlicżnych á dziwnych przypraw miał ſobie ſzukáć á nábywáć ná ten nędzny á bárzo ſzkodliwy wrzod ſwoy [tj. grzech]. RejPos 327.
4. Dodatek, domieszka (6): MOſiądz ieſt rzecżon od tego: iże ma ſwiatłoſć złotą y twardoſć miedzi/ bowiem Moſiądz bywa z miedzi/ y z ognia ſiłnego, y innemi przyprawami bywa ku złotey barwie przywiedzion. FalZioł IV 48c; KochPieś 44; [Iáko nikt przypráwy/ nád to do czego ieſt przypráwá/ nikt ſługi nád páná nie przekłáda SkarKaz 18b (Linde)].
a. Substancja służąca poprawieniu jakości, zwłaszcza smaku potraw; condimentum, conditura, intrimentum Cn (4): zleś kołacz udziáłał: Niś opieprzył áni omiedził/ Iednoś przyprawy poſzkodził. BierEz D3; FalZioł IV 43d; Zaż dziś nie dziwne potráwy A z wielkim koſztem przypráwy Aſz czáſem owi co ſiedzą Nie záwżdy wiedzą co iedzą RejRozpr G2v; Prawdá żeć do goſpodárſtwá cáłego tu [w Polsce] wiele ieſzcże nie doſtawa: [...] niemáſz Barći [...]: w tym miodow ſycenia y przypraw/ pićia onego zdrowego y niepoſpolitego nie naydźie tu GostGospSieb +3v.
5. Wyodrębniona część przedmiotu (1): abowiem Oktáwianus Auguſtus miał wieżę w Rzymie s táką przypráwą/ iż ile kroleſtw pod ſwą mocą trzymał/ thyle było ná oney wieży málowánych/ máiąc káżdy ſwego przełożonego z dzwonkiem. A gdy ſie ktore kroleſtwo burzyło przećiw Ceſárzowi/ w onym kroleſtwie ná wieży on przełożony w dzwonek dzwonił oſtrzegáiąc Ceſárzá BielKron 418v.
6. Kunsztowna fryzura; comptus Cn (1):
Wyrażenie: »włosowe przyprawy« (1): iż zá wyſtępki zbytnie w ſtroiách/ dopuśćił Bog niewolſtwo/ w ktorym náſtąpić miáło miaſto włoſowych przypraw/ głowá od plugáſtwá ołyśiáła: miáſto miękkiego á koſztownego odźienia/ śiermięgá PowodPr 84.
II. Działanie (25):
1. Wykonywanie, sposoby właściwe określonej specjalności, umiejętność; opus PolAnt; compositio Cn (19): Potym ieſcze Pan rzekł Moiżeſzowi/ Weźmi rzeczy wonnych/ Bálſamu/ Onychi/ y Gálbanu pachnącego/ też y Kádźidłá czyſtego/ wſzytkiego rowney wagi. A z tego vczyniſz kádzenie wonne/ przypráwą áptekárſką zmieſzáne BibRadz Ex 30/35; GórnDworz B3; bo iż to zá rzecz zacną/ pożyteczną/ á práwie świętą/ gdźie ſye Cieplice vkazáły/ być rozumieli: thedy káżdéy wody/ [...] ieſli ſą Ciepliczné/ pilno dochadzáli/ wárząc/ deſtilluiąc/ y rozmáitych przypraw vżywáiąc Oczko 11, 2.

przyprawa czego (3): gdzye by był nie Dyomedes/ zápaliłyby były Amazones okręty Greckie miſterną przypráwą ogniá w ſtrzałách BielKron 59v; O przypráwie rozmáitych oleyków y Máśći. SienLek 160, S3v.

przyprawa na co (1): A miły kſięże cżemuż ná tho [na poprawę apetytu] ták wiele nákłádaſz? ſpráwię ia to tobie zá dwieſcie złotych/ iedno poiedź zemną ná moy zamek/ bo ia tám mam ná to nie rowno lepſze przypráwy niżli w ciepliczach. RejZwierc 26v.

Przen (3): A nalepſzy lutniſtá kiedy ma złe ſtruny/ Bárzo ſie nie zgadzáią wnet iego bárduny. Tákżeć rozum nic nie krzyw kiedy nie ma przypraw/ Iż nie może wypełnić ſkutecżnie ſwoich ſpraw. RejWiz 119v.

przyprawa do czego (2): (marg) Mądrość nábytá ieſt przypráwą do niebieſkiey. (–) Ieſt ieſzcze druga przypráwá/ do bránia y vproſzenia mądrośći z niebá: nábyta náuká z pracey y dowćipu/ do rządzenia ludźi y ſpraw pożytkow poſpolitych/ y dobrey rády. SkarKazSej 662b.

a. Sposób przyrządzania potraw; conditio, conditura, confectura Cn (5): IDzyeſz potym do kuchniey/ gdzye wreią potráwy/ Wymyſlaſz roſkázuiąc/ rozlicżne przypráwy. RejZwierz 142 [możliwe też znacz. A.4.a.]; trefuie ſie tho/ iż cżłowiek pod cżás zye czo brzydkiego niewiedzącz/ czo mu ná on cżás gdy iadł/ dla dobrey przypráwy/ bárzo ſmákowáło GórnDworz Ff5v; RejPos 71.

przyprawa czego (2): Pożywanie y przyprawa iego [miętusa] będzie takowa/ dobri z pieprzem, z gąſzcżem z czebulnym/ potym iako kto może/ może go przyprawić iako y ſuma FalZioł IV 43d, IV 44d.

b. Sposoby upiększania (3): Offucia, a fuco fallaciae dicuntur, Zdrádá/ przipráwá niepewna/ nieprzirodzona fárbá. Mącz 261b; Zęby bieluchne będą/ tylko ie piaſcyſtą/ Oſłą trzebá zráná trzeć/ záś myć wodą czyſtą. Y ták w ſwoiey ſlicnośći/ nie będą śniedźiáły/ Tośćie Pánny tych przypraw/ ieſzcże nie wiedźiáły. PaxLiz D2v, D3.
2. Przygotowywanie (4): Ale by ſnadź ktorzy ku przyięćiu tey Swiątośći [komunii św.] leniwymi niebyli/ rozumieiąc że im bárzo ćięſzko ták wielką cżynić przypráwę/ tedy trzebá Chrześćijány cżęſto vpomináć/ że wſzyſcy ſą powinni Ciáłó B. prziymowáć. KuczbKat 185.

przyprawa czego na co (żywotne) (1): (nagł) Prętka ná koń przypráwá zawodu. (–) Napirwey dwie niedźieli przed tym owies dobrze płokáć ze czterzy przygárśni [...]. Item puść go wolno w komorze/ á kágániec nań włoż. Item trzeći dźień przed biegánim káż páchołku nań wśieść włożywſzy nań gunię y śieść ná niey/ y niech iedźie ná nim SienLek 190v.

przyprawa do czego (1): (marg) Przypráwá do vwielbienia ćiał náſzych. (–) Bo wſzyſcy zmartwychwſtáną: ále ſię nie wſzyſcy odmienią/ mowi Apoſtoł. Duſze dobre wezmą tákie ćiáłá iáko ſię opiſáło/ [...] ná wzor Chryſtuſowego ćiáłá. Ale ći co ná zmartwychwſtánie ſądu powſtáną/ wezmą ćiáłá nie tylo tákie iákie tu ná źiemi mieli/ ále ieſzcze dáleko nędznieyſze [...]: ſtáray ſię/ ábyś ná wieki ták zdrowe [ciało] miał/ y ná wieki w nim z weſelem mogł y roſkoſzą mieſzkáć. SkarKaz 208b.

[przyprawa ku czemu: Iáką przypráwę ku Modlitwie cżynić mamy. KuczbKat 366.]

przyprawa prze kogo (1): RejPos 148 cf Zwrot.

Zwrot: »przyprawy gotować« (1): Trzecie/ tego ſie vcż/ iáko ten ták zacny klenot [tj. Chrystusa] v ſiebie przyiąć/ y iáko gi przy ſobie zádzierżeć. Boć żadnych inſzych przypraw prze ſię thenże iediny Syn Boży gothowáć nie roſkázuie/ iedno ábyś vwierzył weń/ y ſłowom iego RejPos 148.
3. Współudział (1):
Wyrażenie przyimkowe: »z przyprawą [czyją]« (1): W tey źiemi [babilońskiej] rzadko bywá deſzcż/ przeto cokolwiek ſie tám vrodzi żywnośći to z rzek wilkość ma/ nie z ſámych dobrowolnie (iáko w Egipćie) ále z przypráwą ludzi/ ktorzy rynnámi wodę przywodzą ná role. BielKron 267.
4. Wstawiennictwo (1): a przetoż tego młodźieńtza/ za ktorym ſie tako pilnie przicżyniácie chcę rád przijąćz/ a na ſwym go dworze waſzym towarzyſzem miećz. [...] A tym obycżaiem on młodźienietz ku dworu był przykázán/ ktory przyiáwſzy na dwor ſwym przijacielom stey przyprawy dźiękowáł ForCnR B4v.
III. Cechy, zalety (1): Ia mnimam iż pan Koſtká nicz iuż więcey nád tho powiedzieć niemogł. Ale ieſli ſie w. m. zda/ że ieſzcże thá páni/ zupełná ſwych przypraw niema/ nie on w tym winien/ ále pan Bog iż więcey cznot ná ſwiát nie dał: bo te wſzytki ktore ſą ná ſwiecie/ p. Koſtká ie Dworney pániey náznácżył. GórnDworz Bb8; [Záſie kápłan/ ktory ięzyk ma dobry/ á przyſtoyny ſtanowi iego/ wiele dobrych przypraw nośi/ w thym iednym członku ErazmJęzyk Ll5].

Synonimy: I.1.a. aparat, instrument, naczynie, narząd, narzędzie, ochędostwo, rynsztunek, sprzęt, statek; α. arma, armata, armatura, broń, oręże, zbroja; β. »gędziebne naczynie«; 2. krasa, ochędogość, ochędożenie, ochędożność, okrasa, ozdoba, przybranie; 3. konfekt, lek, lekarstwo; 4. dokład, przydatek, przydawek, przymieszanie, przysada; a. okrasa, przysmak, smak, zaprawa; II.1.b. chędożenie, piękrzenie, przybieranie; 2. gotowanie, sprawianie, zaprawa; III. zaleta.

Cf PRZYPRAWIANIE, PRZYPRAWIENIE

AĆ