Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CZELUŚĆ

Następne hasło: [CZEMBR] »

CZEM (32) av, pt i cn

av (2), pt (2), cn (28).

czem (23), czym (9); czem MurzNT, BudNT (2), ModrzBaz (20); czym GrzepGeom, HistRzym, WujJud, KochTr (2), ReszPrz (2), BielSjem, ActReg.

-e- (22), -ę- (1) MurzNT.

Teksty nie oznaczają é.

Sł stp s.v. co, Cn brak, Linde bez cytatu.

Znaczenia

I. Przysłowek stopnia (2)
- 1. Pytajny: o ile (1)
- 2. Względny: jak [cum av sup] (1)
II. Partykuła podkreślająca nasilenie (2)
III. Spójnik (28)
- 1. Wprowadza zdanie okolicznikowe (lub rownoważnik) stopnia: im (27)
- 2. Wprowadza zdanie okolicznikowe czasowe ogólnikowo następcze: nim (1)

I. Przysłowek stopnia (2):

1. Pytajny: o ile (1): Ieſli wy tedy będąc złęmi/ vmiécie dary dobre dawac ſynum waſzęm iakóſz nie więcyi (marg) częm abo iakóſz wielęm (‒) [quanto magis] ociec waſz ktory w niebieśiéch/ dá rzeczy dobre tęm ktorzyby^go prośili? MurzNT Matth 7/11.

2. Względny: jak [cum av sup] (1): SLáchtá w mieśćie by ſpołu obecnie mieſzkáłá/ Wſzyſtki mieyſckie porządki ſámá opatrzáłá. Krámarz/ ſzynkarz/ rzemieſłnik/ ná przedmieśćiu robił/ Cżym kto może nalepiey w żywnośći ſie ſobił. BielSjem 20.

II. Partykuła podkreślająca nasilenie [cum av comp] (2): Cżym pilniey proſzę y vpominam/ nie dopuſzcżayćie ſię w namnieyſzey rzecży od powſzechnośći kośćiołá Bożego [...] odwodźić ReszPrz 91, 107.

III. Spójnik (28):

1. Wprowadza zdanie okolicznikowe (lub rownoważnik) stopnia: im; quanto, quo, ut Modrz [cum ai i av comp] (27): ábyſmy widźieli cel/ [...] do ktorego cżem kto bliżey w ſpráwách ſwych przyſtąpi/ o tem mamy rozumieć/ że wyżſzy ſtopień ma ku doſtąpieniu naywiętſzego błogosłáwieńſtwá ModrzBaz 9v.

Połączenia: »czem ... tem« (20): A czym więtſza álbo mnieyſza ieſt Linea c.e. niż Linea e.d. tym też będźie więtſza álbo mnieyſza Linea c.a. niż Linea a.b. GrzepGeom Q3; ále wſzák ty tho ſam dobrze wieſz/ że cżym więcey kto ſmuthemu cżłowiekowi iego nędzę wſpomina/ tym więcey iemu boleść odnawia. HistRzym 23; BudNT Kk3; Abowiem y w ſámey chęći ieſt nieiákie męſtwo/ ktora cżem śię więcey wyćiągnie/ tem mniey cżłowieká pod niecnoty iákie podda [quo magis intendetur, hoc minus reddet hominem vitiorum morbis obnoxium]. ModrzBaz 9v; ktory rząd cżem ieſt trudnieyſzy/ tem też ma być zá zacnieyſzy pocżytan [quanto difficilius, tanto praeclarius existimandum est]. ModrzBaz 19v; Bo cżem która znich ieſt głádſza ábo wdźięcżnieyſza/ tym ią cżęśćiey w tákowych ſchadzkách widáć [Ut enim quaeque pulchritudine et venustate est commendatior, ita frequentior apparet in talibus coetibus] ModrzBaz 54, 8v, 19v, 20, 22v [2 r.], 32 (16). Cf Fraza.

»tem ... czem« (5): te dźiśieyſze rozumy/ náuki/ dowćipy [...] bez wątpienia ſą dáry Boże/ tym więtſze y ważnieyſze [...] cżym duſzá ieſt zacnieyſza niż ciáło WujJud A3v; iż tem mnieyſze w Rzecżypoſpolitey na cnotę/ y ná dobre ludźi bacżenie bywa/ cżem w więtſzem ieſt podźiwowániu zacność rodzáiu y bogáctwá. ModrzBaz 46v, 68v; Lecz Pan [...] Zádał mi raz tym znácznieyſzy/ Czymem iuż był beſpiecznieyſzy. KochTr 18, 21.

Fraza: »czem dalej, tem gorzej« (1): á iż ná on cżás cżem dáley tem gorzey náuki w wielką zgárdę przychodziły BudNT przedm b4.

Wyrażenie: »czem dalej« = in dies Modrz (6): á on cżem dáley tym ſwowolnieyſzy bywa [in dies fit insolentior]. ModrzBaz 32; Ktorem gdy vrząd zábieżeć chce/ muśi [...] kaźni niepochwili/ cżem dáley więtſze záoſtrzáć [poenas subinde magie ac magis exacerbare]. ModrzBaz 69v, 66, 99v, 102. Cf Fraza.

2. Wprowadza zdanie okolicznikowe czasowe ogólnikowo następcze: nim (1): Barzo tu straszą Powietrzem ieslizeby in terim co niebezpieczenstwa przypadło czym P. Hetman od Krakowa się oddali (bo in talibus zakilka dnie [!] wielkie się niebespieczenstwo weszcznie) ActReg 28.