[zaloguj się]
[pdf]

CZŁEK (655) sb m

człek (20), człék (8); człék ZawJeft (5); człek : człék GórnTroas (5 : 1), SarnStat (2 : 2). człek- (21), człék- (4); człek- : człék- ZawJeft (2 : 3), GórnTroas (3 : 1).

Fleksja
sg
N człek
G człeka
D człeku
A człeka
I człeki(e)m
L człeku
V człecze, człeku

sg N człek (332). ◊ G człeka (97). ◊ D człeku (71). ◊ A człeka (111). ◊ I człeki(e)m (29). ◊ L człeku (12). ◊ V człecze (2) SkarŻyw 444, KlonKr D2v, człeku (1) Górn 43.

Sł stp notuje, Cn s.v. fizyjonomija, hultaj, postawa, stopa, w tysiąc człeka, Linde XVII – XVIII w.

Forma skrócona od „człowiek” (655):
1. Jednostka ludzka, także reprezentant ogółu ludzi w tekstach prawnych) lekarskich, religijnych i przysłowiach (653):
a. Konkretny człowiek, zwykle mężczyzna; vir PolAnt (54): dzywny rozum w tym cżłeku znayduię RejJóz G3v; RejKup g4, p6v, v5v; RejWiz 147; BibRadz Gen 43/3, Luc 5/12; HistHel C4v; vcżyń nam Bogi [...] bo cżłeku onemu Moyżeſzowi/ niewiemy co ſię zſtáło SkarŻyw 490, 436, 463, 497, 504, 582 (39); CzechEp [393]; WisznTr 7, 29; WyprPl B4v; sſtał ſię on człek iáko vmárły [factus est sicut mortuus; i sstał się jako umarły, Wujek] WujNT Mar 9/26, Act 22/22; CiekPotr 68.
α. W odniesieniu do kobiety (5): iſz z Pánny národził ſię y práwy cżłek/ iáko z cżłeká: y prawy Bog SkarŻyw 358; nic okrutnieyſzego. Niemáſz iák gdy cżłek młody ile niewieśćia płeć [...] muśi w troſkách vśieść PaxLiz Bv, B2.
Wyrażenia: »człek białej płci« (1): vbogiégo Cżłeká białéy płći/ wyrwi z ſtráchu lękliwégo: Prośi ćię ſámá ZawJeft 22.

»miły człek« (1): miłość téy mocy/ Ze przed nią námężnieyſzy rycérz turá ſkoczy. Ale iákóż nie ſkoczyć dla miłégo człeká? PudłFr 58.

β. W odniesieniu do siebie samego (8): co mam dáley cżynić/ trudno cżłeku z błędliwych drog wynidź BielKom E4v; RejWiz 106v; gdy iego Sekretarz nárzekał [...] iſz cżłek nigdy ſam ſwey wolnośći vżyć niemoże: ále záwżdy ludzkim niewolnikiem być muśi SkarŻyw 412; CiekPotr 7, 66; ſtrách cżłeku ſłucháiąc zá iákie was máią/ Poſtronni CzahTr Fv, H3v; ZYiąć [pro ZYięć] tu ná tym świećie/ iuż przez cżás niemáły/ Skąd ſie ſtał cżłek śiwiuchny PaxLiz D4v.
b. Ze stanowiska pozycji społecznej, stanowej, także reprezentant ogółu ludzi podlegających określonym przepisom prawnym (80): Inácżey ia [świat] przychodzę cżłeku ſtátecżnemu/ Inácżey vbogyemu BielKom D7v; Rátuyćie w vpádku cżłeká potrzebnego LubPs S5, N2v; RejWiz 30v; RejFig Cc2v; Na iednym człeku Polſká záwiſłá OrzQuin Y3v; Prot D3v; HistRzym 30; A nád inne miłe cżłeku rzecży/ namilſza ieſt oycżyzná/ narod/ y dom/ y powinni SkarŻyw [282], 97, 355, 413, 454, 497 (6); KmitaPsal Av; Ná káżdą rzecz ieſt vſtáwá/ Cicho muśi śiedźieć [...] Człek GórnTroas 56; GrabowSet R4; WyprPl C; RybGęśli B2; WujNT Act 25/16, 147; [strona ukrzywdzona] niech áppeluie do Sędźiégo Ziemſkiégo, kędy [...] y obwinionégo człeka biorą zſobą [...] Prokuratorowie SarnStat 651, [1281]; CiekPotr 38; PaxLiz Dv; SkarKazSej 700a marg.

cum nm (1): [wojsko] vćiekáiąc/ trzydzieśći ſześć cżłeká miedzy ſobą ſtráćili. SkarŻyw 502.

W charakterystycznych połączeniach: bogaty człek (7), stateczny, ubogi (9).

Przysłowia: Ieno wten czas czleką znaią Gdy ſnim ſwiata vzywaią. RejKup f5.

dźiś człek bárzo tani/ gdy ſtráći monétę. PudłFr 38.

Wyrażenia: »dobry człek« [szyk 3 : 1] (4): RejWiz 132; żebrakow v kośćiołá [...] śiedzących: ieden dobry cżłek wyſłuchał SkarŻyw 413, 311; cżłek dobry gdyby w ſukni ſzárey Przyiechał/ y ſług nie miał do ſwoiey wśi ſtárey: Smieią ſie z niego BielRozm 30.

»człek myśliwy« (1): Ktorego [ptaka] zſobą nieśie cżłek myśliwy. GrabowSet N2.

»nędzny człek« [szyk 3 : 1] (4): Gdy Cżlek nedzny przepadł winy RejKup ee3v; RejPos 308v; Niemogę ná ták nędznego cżłeká [odartego ubogiego] pátrzić SkarŻyw 135, 601. Cf »podły człek«.

»niewinny człek« [szyk 7 : 4] (11): LubPs Ev, 13; Aby [...] kreẃ roźlał cżłeká niewinnego. RejWiz 134v, 133v; HistRzym 85v; RejZwierc 202; SkarŻyw 329, 389, 436, 444, 487.

»podły (a. napodlejszy) człek« (3): iáko napodleyſzym á nanędznieyſzym cżłekiem gárdzić [Pan Bóg] nie racży. RejPos 308v; SkarŻyw 81; CzechEp 74 marg.

»człek prosty« [szyk 3 : 2] (5): kupcza iednego Woſſobie czleka proſtego. Też ſnimy ſpolu pozwanego RejKup b3v; powiedam/ że Sláchćić [!] zábił proſtego cżłeká [a nobili plebeium occisum]/ktorego głowę trochą pieniędzy zápłáćić wolno ModrzBaz 31; [o Synu Bożym] rozumiáno/ iſz był proſtego cżłeká ſynem SkarŻyw 242, 165, 271.

»przednieyszy człek« (1): Był teſz tu drugi bogáty y przednieyſzy cżłek SkarŻyw 103.

»rycerski człek« [szyk 4 : 1] (5): cżłeku Rycerſkiemu/ Coby ſłużył Koronie RejZwierz 104v; Ktoby [...] mieczá dobył [...] Przed Rycérzkim człekiem ſzláchćicem. SarnStat 501, 1306; Ná przykład ludźiom Rycerſkim [...] PRzypomnię tu kroćiucżko Rycerſkiego cżłeká CzahTr B4, I3v.

»jeden szczegulny człek« = zwykły, pojedynczy człowiek (1): [Mojżesz] ná wſzytkim iáko ieden ſzcżegulny cżłek przeſtawał. (marg) Z vrzędu bogátym nie był. (–) SkarŻyw 482.

»człek świecki« (1): [ganiąc] iż Ignácego [...] zmiátáć á cżłeká świeckiego mocą ná nię [stolicę apostolską] ſtáwić śmiał. SkarJedn 214 [cf porucżáiąc/ áby Phociuſzá zá Laiká mieli ibid.].

»człek upadły« (2): powinność Krolá pocżćiwego/ Aby dármo rátował/ cżłeká vpádłego. RejZwierz 21v; GórnTroas 27.

»zacny człek« [szyk 5 : 5] (10): Ieſłi ią damy zá iákiego bogátego y zacnego/ á złych obycżáiow cżłeká: vdręcży nam corkę SkarŻyw 103, 99, 102, 133, 164, 171 (8); Eneas zacny cżłek z rodu Troiáńſkiego [...] puścił ſie po wodzie PudłDydo A2, A3v.

Zestawienie: »pospolity człek« = należący do pospólstwa, pospólstwo, plebs Vulg (4): SkarJedn 241; żywotow wgołem piſmie świętem trudno ma poſpolity cżłek bez niebeſpiecżeńſtwá vżywáć (marg) Zywoty w gołem piśmie ś. obraźić proſtego mogą. (‒) SkarŻyw A5; Proſtak/ poſpolity człék: co Bogu ślubuie/ W tym iuż ſłowá bez zdrády [...] ſzánuie. ZawJeft 34; pięćdźieſiąt tyſięcy z poſpolitego cżłeká/ á śiedmdźieſiąt mężow/ z ludu celnieyſzego [de populo septuaginta viros et quinquaginta milia plebis Vulg 1.Reg 6/19]/ nagle poumieráło LatHar 245.
c. Ze stanowiska przynależności etnicznej do określonego plemienia, narodu, miasta ‘mieszkaniec, obywatel’ (9): HistHel D; puſzcżáć go nie kazał: poki by wſzytkiego iego ſtátku [...] iáko iákiego cżłeká podeyrzánego y przychodniá nieoglądano. SkarŻyw 335; GórnTroas 15, 39.

W połączeniu z przydawką od nazwy miejscowej (4): Co ſię Márká tego Epheſkiego cżłeká [...] dotycże SkarJedn 296; SkarŻyw 319; Przez Sedycyą on zacny cżłek Rzymſki Numius był zábithy Phil R; Piłat vſłyſzawſzy Gálileą/ pytał ieſliby, był [Jezus] cżłekiem Gálileyſkim [si homo galilaeus esset] WujNT Luc 23/6.

W połączeniu z przydawką od nazwy plemiennej (1): HELiaſz z miáſtá Tyzbe/ Prorok ſwięty powſtał/ Gáláádckich ludzi cżłek HistHel Bv.

W charakterystycznym połączeniu: bezecny człek.

Wyrażenie: »postronny człek« (1): Przyſzedłeś tu nági żebrak poſtronnj cżlek [!]/ á iuż dobrá kościelne rozpraſzaſz? SkarŻyw 454.
d. Ze stanowiska przynależności religijnej, także reprezentant ogółu ludzi w religijnej interpretacji (187): RejPs 36, 46, 60v, 62, 167 (14); Dla tego ya ná Swiat ſtapił Iż był barzo Cżlek wyſtapił Od woley Oycza moyego RejKup cc2v, Z; Szcżęſliwy to cżłek co mu Pan grzechu nie pocżyta LubPs H3v, S6v, T3, V3v, Z4v, cc6 (15); KochSat B4; BielSat C3 [idem BielRozm 20]; HistRzym 40v; RejPos A3, 129v, 214, 226, 355; BudBib I 289a; HistHel ktv; CzechRozm 116; SkarJedn 230; gdy widzi cżłek iſz z cżarowány ieſt : nie ma ſię do cżárow vćiekáć SkarŻyw 36, 263, 292, 294, 338, 471 (26); inſza/ kupce [...] z kośćiołá Bożego wygnáć: á inſza cżłeká przeſládowác CzechEp 50, 159; WisznTr 32; Dźiwnie to prawdy bliſko/ Ze człek Bożé igrzyſko. KochPieś 27; PudłFr 17; ArtKanc F9, N17, P17, R18v; BielRozm 20; ZawJeft 25, 42; GrabowSet B4v, Ev, K4, Qv, Xv (16); KołakCath B3, C3; W Sześćiorgu przykazániu Bożym ſześć rzeczy, które ſą y máią bydź namilſzé człeku SarnStat 1267.
Przysłowie: kogo P. Bog rozſzerzyć chce/ cżłek nieſkroći SkarŻyw 477.
Wyrażenia: »człek bogobojny« (1): Ieſt [...] pokuſa tá ná cżłeká Bogoboynego SkarŻyw 293.

»człek chrystyjański« (2): Ieśli tedy vyźrzyſz cżleká [!] Chriſtyáńſkiego/ przypátrz że ſię [...] ieſli wyznánie iego zgadza ſię z piſmy/ tedyć ieſt práwym Chriſtyáninem. CzechEp 37, 225.

»człek duchowny« (1): w Wilnie był nieiáki náucżony cżłek Duchowny/ z Cárogrodu poſłány od Pátryárchy SkarJedn 350.

»greckiego zakonu człek« (1): áby káżdy Greckiego zakonu cżłek/ w wſzytkich ſię ártykułách Wiary S. zſtolicą Apoſtolſką Rzymſką zgadzał SkarJedn 369.

»człek grzeszny, upadły« [szyk 6 : 4] (8 : 2): RejPs 62; RejKup p3; RejFig Cc2; CzechRozm 207; iam cżłek grzeſzny/ y nędzny SkarŻyw 453, 243, 369, 483, 596; Nádźieio cżłeká vpádłego/ Ty/ Syná ſwego gniew [...] Błagay GrabowSet X4.

»człek nędzny, ubogi, mizerny« [szyk 22 : 16] (32 : 5 : 1): Bom ya dla cżleka nedznego Nielithował Boſtwa ſwego. RejKup 06, m6v, dd2v, dd7v; Rácż mi pomoc z grzechow mych cżłeku mizernemu LubPs ddv; Sſtał ſie yeſt Pan ochłodą cżłeká vbogyego LubPs Cv, L4, P3, Zv, ee5v, hh6 (20); RejWiz 184; HistRzym 69v; RejPos 71, 71v, 142v, 228; SkarŻyw 202, 453; ArtKanc D8v, P3v, T; GrabowSet H2v, Q3, Q3v.

»niezbożny, bezbożny człek« [szyk 2 : 1] (2 : 1): SarnUzn G7; nád Izráelem/ Achab [...] Krolował cżłek niezbożny HistHel B; KołakSzczęśl C2v.

»człek pobożny, nabożny« [szyk 9 : 5] (11 : 3): LubPs K2; piſmu ſwiętemu Wierzyć iáko przyſtoi człeku pobożnemu GrzegRóżn Ov; Hiſtoryą nápiſał/ wziętą od Leoncyuſzá Apámeeńſkiego cżłeká nabożnego y prawdziwego. SkarŻyw 102, 294, 324, 440, 458; CzechEp 172; NiemObr ktv; ArtKanc L19; Phil H3; KołakSzczęśl B4v, C3v; SarnStat 1287.

»święty człek« [szyk 7 : 7] (14): LubPs B3v; RejWiz 185v; SkarJedn 139; ſzedł do onego Biſkupá w Rotomágu/ Maureliuſzá/ cżłeká świętego SkarŻyw 333, 171, 212, 292 [zacny i św. cz.], 498, 518 (11).

»zakonny człek« (1): zakonny cżłek/ ieſli wiárę ma/ pieniędzy mu nietrzebá SkarŻyw 99.

Zestawienia: »nowy człek« (1): SkarŻyw 293 cf »stary człek«.

»stary człek« (1): [Olderykus] przyſzedł/ áby zręki iego w zakonne ſzáty był oblecżony [...] płákał nád nim [św. Hugo] [...] mowiąc: Bog wſzechmogący niech z ćiebie ſtárego cżłeká z wlecże/ á nowym ćie ktory wedle Bogá ſtworzony ieſt/ przyodzieie [deponere vos ... veterem hominem, qui corrumpitur secundum desideria erroris ... induite novum hominem, qui secundum Deum creatus est Vulg Eph 4/22-24] SkarŻyw 293.

»wnętrzny człek« SkarŻyw 412 cf »zwierzchny człek«.

»zwierzchny człek« (1): iáko mowi Páweł S. od zwierzchnego cżłeká do wnętrznego bieżąc vćieſzyć ſię tám/ y wſzytkiego zápomnieć mamy [licet is qui foris est noster homo corrumpatur, tamen is qui intus est renovatur Vulg 2.Cor 4/16] SkarŻyw 412.

α. W odniesieniu do biblijnego Adama (4): SkarŻyw 262.
Wyrażenie: »pierwszy człek« = primus PolAnt (3): BudBib Eccli 24/32; [śmierć] wſzytki więznie ktore od pierwſzego cżłeká áſz do tego cżáſu w mocy ſwey miáłá/ wypuśćiłá. SkarŻyw 399; SiebRozmyśl A2v.
β. Człowiek jako „pan stworzenia” (7): Y poſtáwił [Bóg] to widome niebo [...] rośćiągnął ie iáko tablice ábo kxięgi/ áby wnie przyſzły cżłek pátrzał SkarŻyw 258, 258, 259 [2 r.], 262; SapEpit [B2]v.
Wyrażenie: »nędzny człek« (1): chociay to ták dziwnie nád rozum ſtworzono/ Przedſię wſzytko nędznemu cżłeku porucżono. RejWiz 10v.
e. Jednostka psychofizyczna, nosiciel cech ludzkich, także reprezentant ogółu łudzi posiadających określone cechy fizjologiczne i psychiczne; homo PolAnt (249): Cwikła [...] mało thucży cżłeka FalZioł I 20a; RejPs 68v, 216v; RejRozpr I4v; RejJóz Iv, I2; RejKup q5v; dobre wychowánie/ Zá wielką rzecż cżłeku ſtánie. BielKom nlb 6; LubPs L4, Q2v, R2, R6v, S2 (9); Zwirzętá ſłuchy wzroki oſtrzſze niż cżłek máią RejWiz 29, 32v, 50, 51, 71; RejFig Aa; LAźniowſki to cżłek młody/ ále ſtárey cnoty RejZwierz 82v, 31v, 61v, 68v; BibRadz Eccli 9/23, Luc 13/19; Prot A4v; GrzegŚm 23; HistLan D3v, E4, F3v, F4v; RejZwierc A5v, 30v, 88, 215v, 232v (6); BudBib Eccli 9/23; CzechRozm 188; SkarJedn 134, 243, 263, 323, 358; iſz był cżłek ćieliſty/ miał niemáłe w kazániu vtrudzenie: á iednak prácował SkarŻyw 544, 31 [3 r.], 35, 81, 87, 92 (45); StryjKron 279; CzechEp 13, 43, 48, 60, 183 (9); WisznTr 20, 24, 32 [2 r.], 34; Nie záwżdy człek będźie młody KochPieś 54; PudłFr 50, 73, 74, 78; ZawJeft 3, 6, 25, 46; GórnTroas 25, 27; GrabowSet B2v, F3, Q3, T2v, V4v (6); OstrEpit A4; Doktorowie/ ſłábego żołądká/ y ſchorzáłego zdrowia cżłeku/ y przez dźięki á gwałtem ieść każą. LatHar [249]; KołakCath C; KołakSzczęśl A4v; RybGęśli B, C4v; SarnStat 283, 454; CiekPotr B, 27, 80; roſkoſzna mużyká [w starości]/ Nie bárzo podweſela/ ćiepłego cżłeká PaxLiz D4v, B3v, C2v, D2v, D4v, E4; KlonWor 70, 79.

W przeciwstawieniu (1): Był biſz nie człek ale zaiącz Bys to miał tak na ſrot puſćić RejJóz H2v.

Przysłowia: A y zes czlek chczey pamiętać. RejKup f8v; Y iam człek, y tyś człowiek CiekPotr 36, 44.

wſzytkiego cżłek dla zdrowia odſtąpi SkarŻyw 141.

kto cżłeká rodzi: ſam pierwey cżłekiem być ma SkarŻyw 312.

Wyrażenia: »człek cnotliwy, cny« [szyk 3 : 2] (4 : 1): Iożeph [...] Sin Iakoba cżłeka cznego [...] Był przedan RejJóz A3; RejZwierz 83; RejZwierc 211v; Phil F4; CiekPotr 87. Cf »dobry człek«.

»dobry (a. najlepszy) człek« [szyk 6 : 4] (10): BielKom Dv; W iednym dworze dobry cżłek/ á w drugim łotrowie. RejWiz 131v, 192v; Ale to wielki tytuł/ dobry cżłek cnotliwy RejZwierz 83; SkarJedn 264; SkarŻyw 436, 479; Phil F4; CiekPotr Av, 80.

»człek mądry (a. namędrszy)« [szyk 6 : 1] (7): RejWiz 129v [2 r.], Cc4v; CzechRozm 59v; SkarŻyw 147; Témi [oczyma] oná zniewoli człeká námędrſzégo. PudłFr 70; SarnStat 1266.

»człek mężny« (1): Przywabili Deſzpotá nań cżłeká mężnego PaprPan Ee4v.

»nieleda człek« (2): NIe ledá to człek/ pánowie/ Rozumu doſyc w téy głowie. PudłFr 54, 57.

»człek nieużyty« (1): ráduy ſie człeku nie vżyty GórnTroas 43.

»człek poczciwy« [szyk 9 : 5] (14): GroicPorz C4; RejWiz 160, 185; RejZwierz 76; Pocżćiwemu cżłeku fałſz á omyłká nie przyſtoi. RejPos 251v marg; HistLan E, Ev; RejZwierc 64, 76v, 147; PaprPan P4; KochOdpr A4v; SkarŻyw 238; CzahTr K.

»pokryty człek« = hypocrita Vulg (1): nádzieiá pokrytego cżłeká záginie Leop Iob 8/13.

»człek poważny« (1): prawdziwa cnothá á nadobnie w cżłeku poważnym ná wſzem ozdobiona RejZwierc 136.

»prawy, prawdziwy człek« [szyk 2 : 2] (3 : 1): RejKup aa8; CzechRozm 59v; vwłocżąc mu ktorey nátury z tych dwu: żeby nie był/ ábo práwy cżłek/ ábo práwy ſzcżery Bog. SkarŻyw 358, 358.

»człek pyszny« (1): Brzydki człek pyſzny KlonKr E3.

»człek (letni i) spokojny« (2): CzechEpPOrz *3v; zem ia barzo nie rad iako człek letni y spokoyny ActReg 159.

»człek sprawiedliwy« [szyk 4 : 1] (5): RejPs 209v; SkarŻyw 103, 242, 269; káżdy żywy/ wyzna ćię cżłek ſpráwiedliwy ArtKanc P19.

»stateczny człek« [szyk 1 : 1] (2): PaprPan O3; Iedná roſkoſz/ wſpómináć ſtátecznému człeku/ Przeminęłégo piękné obyczáie wieku. PudłFr 75.

»ślachetny człek« (1): ten ſláchetny cżłek/ nie tylko práwemu/ Lecżby ſie rad záchował ſnadź y namnieyſzemu. RejZwierz 69v.

»śmiertelny człek« [szyk 2 : 2] (4): BielKom B6v; SkarŻyw 393; GrabowSet T3; oyćiec mię [Apollona] zá to Przymuśił ſłużyć człeku śmiertelnému. KochFrag 44.

»wielki człek« [szyk 5 : 1] (6): SkarJedn 324; iſz ſię ſtał godnjm rozmowy ták wielkiego cżłeká SkarŻyw 15, [474], 500, 543, 546.

»zacny człek« [szyk 5 : 4] (9): RejZwierz 28; tho zacny cżłek á na wſzytko godny PaprPan S4; SkarŻyw 13, 192, 292, 461; NiemObr ktv; Phil K4, S4.

»zły (a. gorszy), złościwy, złośliwy człek« [szyk 13 : 12] (16 : 6: 3): człek złoſciwy á zákrwáwiony niedotrwa y do połowice żywotá ſwoiego RejPs 82v; LubPs C2v, D2v, D4, I4, R3 (6); RejZwierz 23, 119; BibRadz II 77a marg; HistLan F3v; CzechRozm 245; SkarJedn 196; SkarŻyw 88, 263, 391, 436, 444 (7); CzechEp 17; ArtKanc P3v; Widźiáłam bezeceńſtwo brzydkie człéká złégo/ Pirrhuſá/ gdy mordował ſrodze Królá cnégo. GórnTroas 10; GrabowSet O4v; GosłCast 65.

f. Ktokolwiek z ludzi bliżej nieokreślony, bezosobowo ‘każdy, ktoś’ z przeczeniem ‘nikt’ (50): RejJóz I2, L7, L7v; Sſtałem ſie iák yeden cżłek s tych ktorzy nye cżuyą/ Zadnego wſpomożenya LubPs T3v, F3v, O2, P2v, aa3, hh4; RejWiz 109v, 128v; ná nas żadny cżłek nie woła iáko zá Piotrem wołano RejAp 26, 101v; RejPos 27v, 128v, 129v, 137; ow [pies] czo ſzcżeka ieſzcże wżdy przeſtrzega/ że wżdy cżłek nań ſobie kijá ſzuka RejZwierc 83, 170v; CzechRozm 39v; SkarJedn 207; SkarŻyw 271, [282], 392, 455, 473 (8); KTó ma ſwégo chlebá Ilé człeku trzebá KochPieś 5; Co po dobroći/ gdy człek ná niéy tráći? PudłFr 9, 72; ZawJeft 36, 44; ActReg 159; GórnTroas 41, 52, 70; RybGęśli D3; WujNT 27; máiętności ruchomé y nieruchomé, w czym ſie téż człek kocha SarnStat 1267; CiekPotr 55; PaxLiz Dv, D4; KlonFlis D3; PudłDydo A4; Pámiętay o pończoſze/ o ſnáżnym trzewiku/ Bo ná táką niewiáſtkę miło pátrzác człeku. ZbylPrzyg B2.

W charakterystycznych połączeniach: każdy człek (8), żadny (żaden) (25).

Wyrażenie: »człek żywy« [szyk 2 : 1] (3): LubPs K4v; SkarŻyw 392; przykłádem Leſzek krol cnotliwy, Niech tobie będzie kázdy człecze zywy. KlonKr D2v.
2. Postać nierealna, zjawa (2): zmyſlay ſobie [...] wedle onego rodzenia przedwiecżnego z Bogá: ábo z Bożego ſyná cżłeká vrodzonego CzechRozm 59v; widział iego ſługá Proklus/ cżłeká ſtárego á bárzo poważnego/ y tákiego iákiego on miał przed ſobą na tablicy málowánego/ przy nim (marg) Páweł S. przy Chryzoſtomie piſzącym był widzian. (‒) SkarŻyw 87.

Cf CZŁOWIEK, LUDZIE

MK