[zaloguj się]
[pdf]

DOBRODZIEJ (210) sb m

dobrodziej (209), dobrodzij (1) ReszList 144.

Oba o jasne; -éj, -ej-.

Fleksja
sg pl
N dobrodziéj, dobrodzij dobrodzieje
G dobrodzieja dobrodziej(o)w
D dobrodziejowi dobrodziej(o)m, dobrodziejum
A dobrodzieja dobrodzieje
I dobrodziejem dobrodziejmi
L dobrodzieju
V dobrodzieju dobrodzieje

sg N dobrodziéj (27), dobrodzij (1); -éj (1), (e)j (26). ◊ G dobrodzieja (36). ◊ D dobrodziejowi (30). ◊ A dobrodzieja (38). ◊ I dobrodziejem (13); -em (1), -(e)m (12). ◊ L dobrodzieju (2). ◊ V dobrodzieju (5). ◊ pl N dobrodzieje (7). ◊ G dobrodziej(o)w (6). ◊ D dobrodziej(o)m (18), dobrodziejum (1) MurzHist. ◊ A dobrodzieje (14). ◊ I dobrodziejmi (11). ◊ V dobrodzieje (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Dobroczyńca, opiekun (bardzo często o Bogu); patronus Murm; fautor Calep; benefactor, beneficus Cn (210): Viele tych ktorzy ſwym dobrodźieiom oddawáią złoſć zá dobroć. March1 A4; [wąż] Miłośierdzia niewdziecżen [!] był/ Swego dobrodzieiá zábił. BierEz M3, I3v, O4 [2 r.]; OpecŻyw 141v; Murm 2; March2 V3; LibLeg 10/62v; RejPs 121; O nedznas moia nadzieia Gdzies teras wzyąć dobrodzieia. Aby mi wſdy wczem poradzyl RejKup f5, c8, p2, p4, Qv, Ccv; bylé dźiękowáł/ náprzód panu Bogu/ Potym niektorem oſobliwym dobrodźieium moiem MurzHist A4; LubPs F4v; Spráwiedliwali ieſt rzecz: Krolom dobrze czynić dobrodźieiom ſwym/ czyli nie? OrzRozm R3v, P2, R3v, Sv; BielKron 45v, 50v, 157v, 231, 422v; OrzQuin G4v; wſzechmogący Pánie á páſterzu naſz/ weźmi nas ná rámioná ſwoie/ [...] ábychmy cie poznawſzy tákiego dobrodzyeiá ſwego/ nigdy ſie nie odłącżáli od ſtadká twoiego RejPos 169v, 40 [2 r.], 110, 119v, 131, 168 (13); możemy rozumieć: iáko ieſt [Bóg] nam Miłośćiwym/ łáſkáwym dobrodźieiem BiałKat 31; RejZwierc 97; RejPosWstaw [414]v; Cżęſto cżłowiek wysławia dobrodzieiá ſwego [virum misericordiae suae]/ lecż mężá wiernego kto znaydzie? BudBib Prov 20/6; HistHel B; świętey pámięći Krolowie náſzy. Zacnymi dobrodźieymi nas wſzyſtkich beli BiałKaz M3v, H2v [2 r.], M3; BudNT przedm a2 [2 r.], a2v; CzechRozm 205v, 243; KarnNap D2, Fv; ModrzBaz 1v, [38]v; SkarJedn 178; Otwórzćie mi drzwi páńſkié: niech dam dźięki ſwemu Dobrodźieiowi wielkiemu. KochPs 178, 122; SkarŻyw 167, 271, 347, 390, 571; Kiedyż ſwégo dobrodzieiá/ Oko vyźrzy nie nádźieiá? KochMRot B4; WisznTr 8, 10; KochProp 7; Fautor — Mnie ziczliwy, moy pomocznik dobrodzei. Calep 411a, 411a; Abyś wſzytkim dobrodźieiom náſzym wiekuiſtą zapłátą vcżynność ich nágrodźić racżył wyſłuchay nas. LatHar 177, 29, 42, 59, 100, 177 (14); KołakCathOkuń A2; RybGęśli D3; WujNT 262; WysKaz X3; Piąta drogá twoiá byłá o moy namilſzy dobrodźieiu/ kiedy ćię oni złośliwi żydowie do onéy ćięmnice prowádźili SiebRozmyśl C, D3v; Synu znay dobrodźieiá ſwego ktory ćię ożywił. SkarKaz 422a, 387a [2 r.], 550a; GosłCast 53; SkarKazSej 675b.

W połączeniach szeregowych (26): RejPs 108; KromRozm III A7; [Psalm] przypomina możnośći Páńſkie/ iż ieſt ſtworzyciel/ zbáwiciel/ dobrodzyey LubPs dd4v; RejAp 20, 130; O łácniuchnaſz to ſłużbá moy miły bráćiſzku themu Pánu twemu/ iedno go miłuy iáko oycá á dobrodzyeiá ſwego RejPos 219, 116, 146v, 215, 273v, 286v, 307, 309v; RejZwierc 196; BiałKaz M3; ſam Pan był Bogiem/ Pánem/ Oycem/ y dobrodzieiem náſzym/ miał nas w opiece ſwey KarnNap B2; SkarJedn A4; ktorą też hoyność przy fundatorze y dobrodzieiu naſzem M. náiwielebnieyſzem K. Walerianu Biſkupie Wileńſkim/ z máiętnośći ſwey wiekuiśćie Kollegium temu Wileńſkiemu pokázał SkarŻyw A2v, 2, 261 [2 r.], 481; NiemObr 113; LatHar 14; WysKaz 42; Pan moy y Bog moy. Dobrodźiey moy y tworcá moy/ ręce mię iego vczyniły/ ręce mię iego okupiły SkarKaz 209b.

W charakterystycznych połączeniach: dobrodziej łaskawy (2), miłosierny (2), miłościwy (3), miły (4), osobliwy, wdzięczny (2), wielki (5); z zaimkiem dzierżawczym [w tym: moj (12), nasz (23), swoj (80), twoj (10), wasz (4)] (130).

W przeciwstawieniu: »dobrodziej ... złodziej« (1): Więc y pſzcżołki robotne znáią dobrodźieiá/ Ktory ich opátruie: Znáią też złodźieiá. KlonWor 12.

Szeregi: »dobrodziej, (i, a) obrońca« [szyk 2 : 2] (4) : RejZwierc 70; bąććieſz iey [Anny Jagiellonki] nietylo opiekonmi/ ále obrońcámi/ y dobrodźieymi BiałKaz M3, M4v; SkarŻyw 481.

»dobrodziej i opiekalnik« (1): [łudarstwa a pochlebstwa świata tego] ſą iáko plewy bez opátrznośći ſwiętey twoiey/ áby nas miáły odwodzić od ciebie Páná ſwoiego/ dobrodzieiá y opiekálniká ſwego RejPos 40v.

»i opiekun i dobrodziej« (1): Nas tylo Pan Bog záchowáć raczył w pokoiu [...] wielkim ſtáránim. Sigmuntá Auguſtá/ zmárłego Krolá Páná/ y opiekuná y dobrodźieiá náſzego. BiałKaz H3v.

»pan, (a, i) dobrodziej« [szyk 39 : 4] (43): OrzQuin L, Lv; RejAp 28, 54; Bo iuż ten Pan twoy á ten dobrodzyey twoy tám ná tho iechał/ áby był poráźił wſzytki ſprećiwniki [!] twoie RejPos 87; Záłoſnać ieſt rrzecż [!] gdy miły á wdzięcżny małżonek zeydzie opuſzcżoney w śiroctwie małżonce ſwoiey/ [...] ábo tákież iáki wdzięcżny Pan á dobrodziey opuſzcżonym ſługom RejPos 354, 31, 40, 40v, 69, 120 (28); WujJud 41v; Nieſzcżypćie ná pocżćiwośći/ pomázáńcá Bożego Páná y dobrodźieiá wáſzego BiałKaz M2, H3v, N; Ma też dziećię/ [...] przywodzić ſobie ná pámięć/ iż [...] Pánu Chriſtuſowi/ [...] pilnie ſłużyć powinno/ wyznawáiąc go Pánem być y dobrodzieiem ſwoim KarnNap B4; y vcżynił ná nim [na ołtarzu] z krwie bydląt y ptákow cżyſtych ofiáry/ dziękuiąc dobrodzieiowi y Pánu ſwemu. SkarŻyw 270, 597; WerGośc 208; SkarKaz 386a; [więcej młodzi szlacheckiej] przy pijánych zwádách zábijano/ á niżeli ná onych wiecznoſławnych Moſkiewſkich expedycyách/ Krolá Páná y dobrodzieiá náſzego VotSzl C3, C4v.

Iron. (7): RejKup q8, t3; Radby mowił nie ma ſkim/ lecż wżdy iuż nádzyeie Lepſzey/ niż mu tuſzyli oni dobrodzyeie/ Epikurus z Roſkoſzą RejWiz 46, 182v; Nápluyże mu ná ocży/ miły dobrodzyeiu/ A potym mu namáżeſz/ ná cżoło oleiu. RejZwierz 107; Nadobnieś ſie wyſtrychnął/ miły dobrodzyeiu. Ze y Swiniá w bárłogu/ ſnadź chędoſzſza będzye RejZwierz 140; Choć ſie ná co złożymy gdzieſz ſie to podzieie/ Rozchwycą to po troſze náſzyſz dobrodzieie. RejZwierc 248v.

W charakterystycznych połączeniach: dobrodziej miły (2), nasz, wasz.

a. Tytuł grzecznościowy nadawany osobom godnym szacunku (35):
α. Używany w listach i dedykacjach (19): nowe Polſkie kxięgi pracę moię W. W. pod obronę poddaię y W. W. wielkiemu dobrodzieiowi z oſoby moiey vbogiey ofiaruię. FalZioł +2v.

W charakterystycznych połączeniach: dobrodziej moj (9), swoj (5).

Wyrażenia: »dobrodziej łaskawy« (3): RejZwierc 119; Pánu y dobrodzieiowi ſwemu łáſkáwemu/ Marcin Cżechowic łáſki Bożey [...] życzy CzechEp *2; KlonŻal A2.

»miłościwy dobrodziej« [szyk 7 : 6] (13): KwiatOpis A2 [2 r.], A2v, [C2]v; Odſyłam tedy té Kśiążki do W. M. Páná á dobrodźieiá ſwégo Miło: Oczko A4v, A2, B; ReszPrz 12, 99; ReszList 144; Prosze wm MMP y Dobrodzieia abys wm raczeł złaski swey otosię starać [...] aby mie zaniechano ActReg 159; GrabowSet Y; KlonFlis A2.

»dobrodziej osobliwy« (1): vmyſliłem to W. K. Miłoſciam moim Miłosćiwym Pánom á dobrodzieiom oſobliwym przypiſáć á ofiárowáć. GliczKsiąż A4.

Szereg: »pan a (i) dobrodziej« (18): GliczKsiąż A4; KwiatOpis A2 [2 r.], A2v, [C2]v; nie zdáło mi ſie ábych tu W. W. wſpomionąć nie miał páná á dobrodzieiá ſwego. RejZwierc 119, 119; Oczko A4v, A2, B; CzechEp *2v; ReszPrz 12, 99; ReszList 144; KlonŻal A2; ActReg 159; GrabowSet Y; KlonFlis A2.
β. Nadawany królom i panującym; beneficus Vulg, PolAnt (11): Królowieć národów panuią nad tymito narody/ i ći ktorzy moc maią nadnimi/ dobrodźieimi bywaią zwáni [benefici vocantur] MurzNT Luc 22/25 [przekład tego samego tekstu WujNT]; áby Vlrykus Wirtemberſkie kſiążę y iego ſynowie/ wyznawáli záwżdy być Krolá Ferdynándá ſwoim dobrodzieiem poki żywi BielKron 212v, 231; RejPos 315, 315v, 317 [2 r.]; gdyż ie [panujących] piſmo zowie Bogi ziemſkiemi á dobrodzieymi ludzi im porucżonych RejZwierc 70; LatHar 717; WujNT Luc 22/25; SkarKazSej 693b.

W charakterystycznych połączeniach: dobrodziej moj, swoj (4).

Cf [DOBRODZEJCA], DOBROTNIK

LW