[zaloguj się]
[pdf]

DWORZANIN (906) sb m

-rz- (904), -r- (2).

o jasne; -ån (36), -an (1); -ån : -an ForCnR (3 : 1); -an- (577), -ån- (7); -ån- StawPieś, GórnRozm; -an- : -ån- KromRozm I (19 : 1), OrzRozm (13 : 1), BielKron (23 : 1), GórnDworz (339 : 1), SkarŻyw (13 : 1).

Fleksja
sg pl
N dworzanin dworzanie
G dworzanina dworzån, dworzanów
D dworzaninowi, dworzaninu dworzanóm
A dworzanina dworzany
I dworzanin(e)m dworzany
L dworzaninie dworzan(o)ch, dworzanach, dworzaniéch
V dworzaninie dworzanie

sg N dworzanin (456). ◊ G dworzanina (36). ◊ D dworzaninowi (87), dworzaninu (1); -owi : -u LibLeg (3 : 1). ◊ A dworzanina (42). ◊ I dworzanin(e)m (34). ◊ L dworzaninie (13). ◊ V dworzaninie (1). ◊ pl N dworzanie (92). ◊ G dworzån (41), dworzanów (8); -ów BierRozm, KromRozm I, KrowObr, Leop, RejZwierc; dworzån : -ów ForCnR (4 : 2), SkarŻyw (3 : 1); ~ -ów (1), -(o)w (7). ◊ D dworzanóm (24); -óm (3), -(o)m (21). ◊ A dworzany (31). ◊ I dworzany (33). ◊ L dworzan(o)ch (4) ForCnR, OrzRozm (3), dworzanach (1) CzechEp, dworzaniéch (1) SarnStat. ◊ V dworzanie (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Człowiek przebywający stale na dworze panującego lub magnata, wchodzący w skład jego świty, orszaku, wojska; także człowiek należący do niższej służby, czeladzi dworskiej, pachołek, służący; aulicus BartBydg, Mącz, Cn; anteambulo Mącz, Cn; aulae custos, aulanus, curialis BartBydg; assecla Cn (906): iakoz tho nam czi dworzanye naſchi. ktorzi przinym bily powiedzieli y zeznali. MetrKor 61/223v, 37/1, 61/223, 224, 224v; BierEz F3; Gdy knim zeydźie [młodzieniec] ſpołem ſie prziwitaią/ ij ijmą go żędaćz od pana Swewolé/ ij od inych dworzán/ aby knim przyſzedł na poſiedzenie. ForCnR B2, B, B3, Cv, C3v, D (18); Aulicus vel aulanus, palatinus, aulae custos, qui continue est cum principe, dworzanyn. BartBydg 17, 38b, 216b; BielŻyw 63; BierRozm 6; ZapWar 1536 nr 2492; yego K. m. pana wlodka dworzanyna svego myal bil wpoſſelſtwo poſlacz do pana woyewodj LibLeg 10/154; abisz [królu] wipvſczyl dwa wyeznie [...] na ymye Drahasche s koricz y drugy dworanyn. LibLeg 11/47v, 10/59 [2 r.], 67v, 135 (10); RejRozpr I2v marg; dawala theſz tha zophia kurczątha yaycza na byeſzyady, kthore zdworzani myewala LibMal 1544/92v, 1544/92v; A yákoby nye dworzánin áni wyczoſány/ ktory około wyáry przekfyecáć nye vmye KromRozm I Nv; Tákże pánowye dworzánye porzućiliſćye rycerſkye ćwiczenya przodkow ſwoich/ á theologiey ſćye ſye yęli. KromRozm I Nv, A2, A3, B, M2v żp, P3 (105); ále yuż ſłuchaymy/ yáko Mnich z Dworzáninem [...] roſprawya. KromRozm II a2v, av, a2, d żp, e2 żp, f3 (58); Tę wątpliwoſć (odpráwiwſſy yuż pirwſſą) tu Mnich Dworzáninowi wybiya KromRozm III A2v, A3v, F4 żp, L8, N4v, O6v (86); v Krolá ſą dworzánye/ w myeſcyech theż dwor y dwornye/ yáka bárwá v dworu/ táka też w myeſcyech. GliczKsiąż F4, G2; RejWiz 26v, 74, 104, 166v, 167 [3 r.]; Stáło ſie cżwartego dniá/ że Holofernes ſpráwił wiecżerzą ná dworzány ſwoie [servis suis] Leop Iudith 12/10; Obacżywſſy Krolowa Sabá mądrość Sálomonowę/ y dom ktory był zbudował/ y potráwy ſtołu iego/ y mieſſkánia ſlużebnicze/ y porządek miedzy dworzány [et ordines ministrantium] iego/ y ſzáty ich/ y podcżáſze/ y ofiáry zupełne ktore offiárował w domu Páńſkim/ práwie zmartwiáłá dziwuiąc ſie Leop 3.Reg 10/5, Exod 14/5, 1.Reg 16/16; RejFig Bbv; DWorzániná máluią/ pięknie vbránego RejZwierz 117v, 3v, 5, 6, 7, 72 (12); BibRadz Gen 40/2; niemowię o tych Dworzánoch/ ktorzy z dworu ná woyny zieżdżáią/ hufy wodzą OrzRozm Rv, L4, R [5 r.], Rv [5 r.], R2 [4 r.]; OrzQuin E2v; Ruſzywſzy lekki lud z woyſká Káźimierz/ [...] s Páwłem Iaſieńſkim/ y z dworzány pod wielką chorągwią/ vderzyli ná lud Mátyaſzow BielKron 395v; Kſiądz Waśił zbudował miáſtecżko Dworzánom ſwoim BielKron 430, 167, 372, 419v, 425v, 453v (23); Palatini etiam dicuntur aulici, Dworzánie którzy dworu pátrzą. Mącz [273]b, 7c, 21a, 87a, 251a, 381b, 383d; Prot A3, D2v; máiąc ia opiſáć Dworzániná bez Ale/ ozdobionego/ y náddánego thym wſzytkim/ czo ludzie chwalą: náyduię tho być bárzo rzecż potrzebną GórnDworz D3v; iż ten dworzánin/ ma mieć piękną twarz/ y kſtałt w ciele GórnDworz D8v; iżby Dworzánin wiedział ktore trefnowánie iemu ieſt przyſtoyne/ á ktore nie GórnDworz N8v; iáko Dworzánin ma poſtępowáć/ áby go w táiemney miłośći nie poſlákowano. GórnDworz Ddv, F4, F5, S6v, Kk, Kk5 (336); HistRzym 41v [2 r.], 42 [2 r.], 59, 59v [3 r.]; RejPos 251v; Turnius iego ieden zacny dworzánin záwżdy ſobie tę poſtáwę cżynił/ iákoby też co ná nim v Ceſárzá należáło. RejZwierc 84, B3v, 31v, 66, 206v, 233v (12); BielSpr 38, 54v, 56v; y będą [syny twoje] dworzány [et erunt Eunuchi] ná dworze krolá Bawelſkiego. BudBib Is 39/7, Dan 1/3; StryjWjaz B2; PaprPan T3v; Ale obycżáie ſkáżone przewiodły to/ [...] ták iż rzadko zá dobrego Dworzániná [bonus aulicus] máią tego/ ktory nieumie pochlebowáć ModrzBaz 17v, 13 [2 r.], 14, 14v; SkarŻyw 87, 171, 390, 528, 593 (17); O roſterkach Ruſkich Kiążąt [...]/ y zábiciu Iaropołka Zasłáwicá [...] od Dworzániná właſnego. StryjKron 190, 782; KochJez B4; dźiś miedzy dworzány W páńſkim páłacu/ iutro záśie cichy Xiądz w kápitule KochFr 90, 28; KochWz 142; KochSz A4; WerGośc 245; PudłFr 63; GórnRozm E2; ActReg 157; KochPij C2; KochAp 10; y śiedźiał [Piotr] z dworzány [sedebat cum ministris Vulg Mar 14/54] v ogniá LatHar 708, 710; [przy czym byli] dworzánie náſzy [familiaribus nostris JanStat 1025]/ y inni godni wiáry świádkowie SarnStat 958, 308, 310 [2 r.], 389, 980, 1056; SkarKaz 39b, 80a; GosłCast kt, 14, 16, 17 [9 r.], 19.

W połączeniach szeregowych (10): abiſczie niemowyly ze tho są panowie abo panskie livdzie abo dworzanie abo poſpolyczy lyvdzie LibLeg 10/92; GliczKsiąż F4; KrowObr 126v; Zygmunt Krol/ [...] iechał do Krákowá s Pány Rádnymi/ Biſkupy/ Dworzány/ y z wielkośćią Rycerſtwá inego BielKron 420; OrzQuin D4v; StryjKron 672; [tam byli] Sekrétarze/ Vrzędnicy/ y Dworzánie náſzy/ wierni nam mili. SarnStat 1066, 1044, 1195; VotSzl C.

Tytuły (18):

Utwór Ł. Górnickiego (10): DWORZANIN Lukaszá Gornickiego Polski. GórnDworz kt; Koniec Dworzániná. GórnDworz Mm7v, B, Bv, B5, 115, V4, Dd7; o cżym też zmiánkę cżyni Lukaſz Gornicki w ſwoim Dworzaninie WerGośc 247, 247.

Utwór Balcera Castiglione (1): Y zwycżáiem ſtárych onych/ iáko vcżynił Grábiá Bálcer Caſtiglion/ ktoregom ia Dworzániná po Polſku wyráźić chciał/ wypiſałem rozmowy Dworzan W. K. M. Prądnickie. GórnDworz A2v.

Utwór M. Kromera (7): O wierze y o náuce Luterſkyey. Rozmowá Dworzániná z Mnichem. KromRozm I kt, A3; KromRozm II kt, a3; Mnichá z Dworzáninem Rozmowá trzećya. KromRozm III kt, A4; á to thu maćie Rozmowy Mnichá z Dworzáninem po polſku y po łáćinie OrzRozm P4.

W charakterystycznych połączeniach: dworzanin baczny (2), cnotliwy, czysty (2), dobry (4), doskonały (11), dzielny, osobny (4), pański, pierwszy, prawy (9), stateczny, strojny, wielki, wierny, własny, wszeteczny, zacny (11), zawołany, zbrojny.

Zwrot:»być dworzaninem u kogo« (1): Ale pan Kánclerz był Ochmiſtrzem v Krolowey ſtárey/ á pan Zebrzydowſki dworzáninem v Krolá Iego M. GórnDworz B6.
Zestawienia: »dworzanin faraonow« (2): mowił Iozef do wſzytkich dworzan Fáraonowych [ad familiam Pharaonis Vulg Gen 50/4] HistJóz E3v; BibRadz Gen 40/7.

»dworzanin filisteński« (1): do ktorey [Dalidy] przyſzli pięć dworzan Filiſteńſkich BielKron 52.

»dworzanin hospodarski« (4): poſla ſlalem tham [...] dworzanyna hoſpodarſkyego powyathv Krzemyenyeczkyego pana Iwana Veheczkyego LibLeg 11/157, 11/157 [2 r.], 157v.

»dworzanin Krola J. M., jego K. M., krolewski« [szyk 15 : 5] (10 : 4 : 6): Dworzanye Krolya yego mylosczy [...] odpowyadamy thym tho lyſthem MetrKor 37/1, 34/288, 37/1, 59/76v, 77, 77v; LibLeg 7/102v, 11/96, 108v; Pyesń Nowo vczynioná/ Ná weſele Wielmożnego Páná/ á páná Yaná Koſtki z Stymbárku. [...] Dworzaniná Iego Krolewſkiey Miłoſci StawPieś kt; BielKron 328v; GórnDworz T5v; PaprPan D4v; Páweł Iaſienſki zbroyny Dworzánin Krolewſki StryjKron 642, 547, 727; OstrEpit kt, ktv; KołakSzczęśl A2; SarnStat 1017.

»dworzanin krolewien Ich Mci« (1): Prziczim teſz bil IAn Konieczki Dworzanin Krolewien Ich Mczi WyprKr 2.

»dworzanin książęcy, książęcia« (1 : 1): tedy Iwanowicz doſtawſzy konia ſwieżego od Koſciſława dworzanina kxiążęczego, rozbiwſzy ono woyſko dodał go kxiążęciu MiechGlab 12; StryjKron 442.

»dworzanin litewski« (2): á Krol przećiwko nich [= Tatarów] poſłał Xiążę Micháyłowicá Olelkowicá Słuckiego/ á Woiewodzicá Podolſkiego Páná Ianá Buczáckiego/ y przy nich Dworzan Litewſkich/ y Rácow [!] niemáło ktorzy zá Litewſkie pieniąde [!] żołnierſką po Vſſárſku ná ten czás ſłużyli. StryjKron 687, 762.

Szeregi: »dekuryjus albo dworzanin« (1): miedzy Iezdnemi bywali Turmy: Iedna Turmá wynośiłá ludźi iezdnych 32. Przełożonego zwano Decurio álbo Woynik [...] To ieſt włáſny vrząd tego Decuryuſá álbo dworzániná/ nie tylko ſiebie ćwicżyć ále y koniá. BielSpr 13v.

»pan i (albo) dworzanin« (3): LibLeg 10/152; roſkazał pánom ſwym y dworzánom żeby ſie zgotowáli znim ná łow iácháć. HistRzym 41v; StryjKron 762.

»dworzanin i dworna pani« (1): Są theż ieſzcże/ y ine cnoty/ kthore ták w dworzáninie/ iáko y w dworney pániey náydowáć ſie máią GórnDworz V8.

»dworzanie i rycerze (a. rycerstwo, rycerscy ludzie)« [szyk 4 : 1] (5): Yeſt wyele cnych/ dobrych/ y ſtátecznych dworzánow y rycerzow KromRozm I B, A4, B; Leſtko cżarny [...]/ ćiągniął [!] do Sędomierſkiey źiemie z dworzány y z rycerſtwem z Krakowſkiey źiemie. BielKron 365; [działo się przy] Duninie z Viázdu/ Iákubie z Bothorzyná Rycérſkich ludźiách y Dworzániéch náſzych SarnStat 940.

»sługa (dworski a. krolewski), służebnik, ludzie służebni i (a, abo) dworzanin« [szyk 4 : 2] (4: 1 : 1): ZapWar 1536 nr 2492; LubPs X2v; Stali też tám ſłudzy y dworzánie [servi et ministri Vulg Ioann 18/18] v ognia LatHar 729; WujNT 317 marg; Od okázowánia, prohac vice tantum, máią bydź wolni Dworzánie/ y ſłudzy dworſcy náſzy SarnStat 128; TEŻ ſam Podſkárbi [...] będźie cżynił vypráwy/ [...] ráchunki ludźi ſłużebnych/ Dworzan [ curiensium JanStat 308] SarnStat 412.

»szlachcic i dworzanin« (1): Więcz ſie na to tak ſtroily Bi na ſiem poſli wiprawily Y od ſliachti i dworzanie. RejRozm 401.

»dworzanin i najemny żołnierz« (1): y wſzyſtkié inné rzeczy będźie czynił [podskarbi] z Dworzány y z naiemnémi żołniérzmi [Cum Curiensibus et stipendiariis JanStat 309] SarnStat 335.

W przen (33): SeklKat Fv; LubPs P5v marg; RejWiz 74 marg, Cc5; Do ktorego dworu [Bóg] od pocżątku ſwiátá prziymuie rozmáithych ſthanow á narodow dworzány/ oprocż wielkośći Anyołow rozlicżnych ſwoich. RejAp 184v; RejPos 2v; Bo fortuná do cżego wiedzie ſwe dworzány/ tochmy ſie iuż doſyć o thym w pirwſzych wiekoch náſłucháli. RejZwierc [121]v, 122 [5 r.], 126v, [207], 211, Aaa3v [2 r.]; ále też y drudzy ku krwie wylewániu/ y ku niezbożnemu tyráńſtwu Antichryſtá Rzymſkiego y dworzan iego/ przećiw niewinnym pobudzáią. CzechEp 152, 166, 333, 350, 351, [398].
Wyrażenia: peryfr. »dworzanin Antychrystow« = duchowny katolicki (1): iż I. M. X. K. z pryncypały ſwoimi/ dworzány Antichryſtowymi/ máiąc ſię zá theologá tákiego/ ktoryby tylko ſłowá Boże/ á nie ſny y wymyſły ludzkie mowić miał/ á to wedle náuki Piotrá ś. (ktorego ſię namiáſtkiem/ nieſłuſznie być rozumie/ z ſwoim Rzymſkim Papieżem) CzechEp 107.

peryfr. »Chrystusow dworzanin« = ubogi (1): in domibus priuatis trudno wiedźieć wſzyſtko/ iáko kto Chryſtuſowym Dworzánom vbogim y vłomnym ſłuży ReszList 171.

»dworzanie krolestwa niebieskiego« (1): O zacniſz to dworzánie byli/ á nie s tego ſwiátá ani s kroleſtwá iego/ ále práwi dziedzicy á dworzánie/ thák iáko o nich ſam Pan wyznawa/ kroleſtwá niebieſkiego. RejPos 2v.

peryfr. »dworzanie krola nawyszszego, krolestwa niebieskiego, dworu niebieskiego« = aniołowie, święci (1 : 1 : 1): Dworzanie krola náwyſſégo wiecżnégo/ [...] ſpomotznicy naſſy weſelcie ſie Alleluia. OpecŻyw 174; że oni dworzánie á ono rycerſtwo kroleſtwá niebieſkiego Anyeli ſwięći/ wneth przybiegli ná poſługę iemu [dzieciątku] RejPos 19v, 18.

peryfr. »dworzanie niebiescy« = aniołowie, święci (1): ijż okolo krola ſwégo/ dworzanie niebieſcy/ weſele vklaniaiątz na kory ſpiéwali/ Alleluia/ alleluia krolu naſs laſkawy OpecŻyw 174.

peryfr. »przegolony dworzanin [papieża]« = mnich (1) Abowiem/ gdyby też kto/ widząc ták práwie ná oko złość iáką y niecnotę/ lub Pápieżá ſámego/ lub też ktorego inſzego z przegolonyeh dworzan iego chćiał ią w nim ſtroſowáć CzechEp [385].

Szeregi: »dziedzic a dworzanin«: RejPos 2v cf »dworzanie krolestwa niebieskiego«.

»młode dworzany a młode rycerstwo« (1): iż pan bog wſzechmogący temu młodemu krolowi nowo národzonemu á miłemu ſynowi ſwemu/ ty młode dworzány á to młode rycerſthwo/ iemu ku cżći ſpráwić á práwie páſowáć racżył RejPos 26.

»sługa a dworzanin« (1): áby nas [Bóg] iáko ſługi ſwoie á dworzány ſwoie wzyął s ſobą iáko możny krol do kroleſtwá ſwego á do onego dzyedzictwá ſwoiego. RejPos 9v.

Cf DWORAK, [DWORZANEK]

KN