[zaloguj się]

DWORZANIN (906) sb m

-rz- (904), -r- (2).

o jasne; -ån (36), -an (1); -ån : -an ForCnR (3 : 1); -an- (577), -ån- (7); -ån- StawPieś, GórnRozm; -an- : -ån- KromRozm I (19 : 1), OrzRozm (13 : 1), BielKron (23 : 1), GórnDworz (339 : 1), SkarŻyw (13 : 1).

Fleksja
sg pl
N dworzanin dworzanie
G dworzanina dworzån, dworzanów
D dworzaninowi, dworzaninu dworzanóm
A dworzanina dworzany
I dworzanin(e)m dworzany
L dworzaninie dworzan(o)ch, dworzanach, dworzaniéch
V dworzaninie dworzanie

sg N dworzanin (456).G dworzanina (36).D dworzaninowi (87), dworzaninu (1); -owi : -u LibLeg (3 : 1).A dworzanina (42).I dworzanin(e)m (34).L dworzaninie (13).V dworzaninie (1).pl N dworzanie (92).G dworzån (41), dworzanów (8); -ów BierRozm, KromRozm I, KrowObr, Leop, RejZwierc; dworzån : -ów ForCnR (4 : 2), SkarŻyw (3 : 1); ~ -ów (1), -(o)w (7).D dworzanóm (24); -óm (3), -(o)m (21).A dworzany (31).I dworzany (33).L dworzan(o)ch (4) ForCnR, OrzRozm (3), dworzanach (1) CzechEp, dworzaniéch (1) SarnStat.V dworzanie (1).

stp, Cn notuje, Linde XVIXVIII w.

Człowiek przebywający stale na dworze panującego lub magnata, wchodzący w skład jego świty, orszaku, wojska; także człowiek należący do niższej służby, czeladzi dworskiej, pachołek, służący; aulicus BartBydg, Mącz, Cn; anteambulo Mącz, Cn; aulae custos, aulanus, curialis BartBydg; assecla Cn (906): iakoz tho nam czi dworzanye naſchi. ktorzi przinym bily powiedzieli y zeznali. MetrKor 61/223v, 37/1, 61/223, 224, 224v; BierEz F3; Gdy knim zeydźie [młodzieniec] ſpołem ſie prziwitaią/ ij ijmą go żędaćz od pana Swewolé/ ij od inych dworzán/ aby knim przyſzedł na poſiedzenie. ForCnR B2, B, B3, Cv, C3v, D (18); Aulicus vel aulanus, palatinus, aulae custos, qui continue est cum principe, dworzanyn. BartBydg 17, 38b, 216b; BielŻyw 63; BierRozm 6; ZapWar 1536 nr 2492; yego K. m. pana wlodka dworzanyna svego myal bil wpoſſelſtwo poſlacz do pana woyewodj LibLeg 10/154; abisz [królu] wipvſczyl dwa wyeznie [...] na ymye Drahasche s koricz y drugy dworanyn. LibLeg 11/47v, 10/59 [2 r.], 67v, 135 (10); RejRozpr I2v marg; dawala theſz tha zophia kurczątha yaycza na byeſzyady, kthore zdworzani myewala LibMal 1544/92v, 1544/92v; A yákoby nye dworzánin áni wyczoſány/ ktory około wyáry przekfyecáć nye vmye KromRozm I Nv; Tákże pánowye dworzánye porzućiliſćye rycerſkye ćwiczenya przodkow ſwoich/ á theologiey ſćye ſye yęli. KromRozm I Nv, A2, A3, B, M2v żp, P3 (105); ále yuż ſłuchaymy/ yáko Mnich z Dworzáninem [...] roſprawya. KromRozm II a2v, av, a2, d żp, e2 żp, f3 (58); Tę wątpliwoſć (odpráwiwſſy yuż pirwſſą) tu Mnich Dworzáninowi wybiya KromRozm III A2v, A3v, F4 żp, L8, N4v, O6v (86); v Krolá ſą dworzánye/ w myeſcyech theż dwor y dwornye/ yáka bárwá v dworu/ táka też w myeſcyech. GliczKsiąż F4, G2; RejWiz 26v, 74, 104, 166v, 167 [3 r.]; Stáło ſie cżwartego dniá/ że Holofernes ſpráwił wiecżerzą ná dworzány ſwoie [servis suis] Leop Iudith 12/10; Obacżywſſy Krolowa Sabá mądrość Sálomonowę/ y dom ktory był zbudował/ y potráwy ſtołu iego/ y mieſſkánia ſlużebnicze/ y porządek miedzy dworzány [et ordines ministrantium] iego/ y ſzáty ich/ y podcżáſze/ y ofiáry zupełne ktore offiárował w domu Páńſkim/ práwie zmartwiáłá dziwuiąc ſie Leop 3.Reg 10/5, Exod 14/5, 1.Reg 16/16; RejFig Bbv; DWorzániná máluią/ pięknie vbránego RejZwierz 117v, 3v, 5, 6, 7, 72 (12); BibRadz Gen 40/2; niemowię o tych Dworzánoch/ ktorzy z dworu ná woyny zieżdżáią/ hufy wodzą OrzRozm Rv, L4, R [5 r.], Rv [5 r.], R2 [4 r.]; OrzQuin E2v; Ruſzywſzy lekki lud z woyſká Káźimierz/ [...] s Páwłem Iaſieńſkim/ y z dworzány pod wielką chorągwią/ vderzyli ná lud Mátyaſzow BielKron 395v; Kſiądz Waśił zbudował miáſtecżko Dworzánom ſwoim BielKron 430, 167, 372, 419v, 425v, 453v (23); Palatini etiam dicuntur aulici, Dworzánie którzy dworu pátrzą. Mącz [273]b, 7c, 21a, 87a, 251a, 381b, 383d; Prot A3, D2v; máiąc ia opiſáć Dworzániná bez Ale/ ozdobionego/ y náddánego thym wſzytkim/ czo ludzie chwalą: náyduię tho być bárzo rzecż potrzebną GórnDworz D3v; iż ten dworzánin/ ma mieć piękną twarz/ y kſtałt w ciele GórnDworz D8v; iżby Dworzánin wiedział ktore trefnowánie iemu ieſt przyſtoyne/ á ktore nie GórnDworz N8v; iáko Dworzánin ma poſtępowáć/ áby go w táiemney miłośći nie poſlákowano. GórnDworz Ddv, F4, F5, S6v, Kk, Kk5 (336); HistRzym 41v [2 r.], 42 [2 r.], 59, 59v [3 r.]; RejPos 251v; Turnius iego ieden zacny dworzánin záwżdy ſobie tę poſtáwę cżynił/ iákoby też co ná nim v Ceſárzá należáło. RejZwierc 84, B3v, 31v, 66, 206v, 233v (12); BielSpr 38, 54v, 56v; y będą [syny twoje] dworzány [et erunt Eunuchi] ná dworze krolá Bawelſkiego. BudBib Is 39/7, Dan 1/3; StryjWjaz B2; PaprPan T3v; Ale obycżáie ſkáżone przewiodły to/ [...] ták iż rzadko zá dobrego Dworzániná [bonus aulicus] máią tego/ ktory nieumie pochlebowáć ModrzBaz 17v, 13 [2 r.], 14, 14v; SkarŻyw 87, 171, 390, 528, 593 (17); O roſterkach Ruſkich Kiążąt [...]/ y zábiciu Iaropołka Zasłáwicá [...] od Dworzániná właſnego. StryjKron 190, 782; KochJez B4; dźiś miedzy dworzány W páńſkim páłacu/ iutro záśie cichy Xiądz w kápitule KochFr 90, 28; KochWz 142; KochSz A4; WerGośc 245; PudłFr 63; GórnRozm E2; ActReg 157; KochPij C2; KochAp 10; y śiedźiał [Piotr] z dworzány [sedebat cum ministris Vulg Mar 14/54] v ogniá LatHar 708, 710; [przy czym byli] dworzánie náſzy [familiaribus nostris JanStat 1025]/ y inni godni wiáry świádkowie SarnStat 958, 308, 310 [2 r.], 389, 980, 1056; SkarKaz 39b, 80a; GosłCast kt, 14, 16, 17 [9 r.], 19.

W połączeniach szeregowych (10): abiſczie niemowyly ze tho są panowie abo panskie livdzie abo dworzanie abo poſpolyczy lyvdzie LibLeg 10/92; GliczKsiąż F4; KrowObr 126v; Zygmunt Krol/ [...] iechał do Krákowá s Pány Rádnymi/ Biſkupy/ Dworzány/ y z wielkośćią Rycerſtwá inego BielKron 420; OrzQuin D4v; StryjKron 672; [tam byli] Sekrétarze/ Vrzędnicy/ y Dworzánie náſzy/ wierni nam mili. SarnStat 1066, 1044, 1195; VotSzl C.

Tytuły (18):

Utwór Ł. Górnickiego (10): DWORZANIN Lukaszá Gornickiego Polski. GórnDworz kt; Koniec Dworzániná. GórnDworz Mm7v, B, Bv, B5, 115, V4, Dd7; o cżym też zmiánkę cżyni Lukaſz Gornicki w ſwoim Dworzaninie WerGośc 247, 247.

Utwór Balcera Castiglione (1): Y zwycżáiem ſtárych onych/ iáko vcżynił Grábiá Bálcer Caſtiglion/ ktoregom ia Dworzániná po Polſku wyráźić chciał/ wypiſałem rozmowy Dworzan W. K. M. Prądnickie. GórnDworz A2v.

Utwór M. Kromera (7): O wierze y o náuce Luterſkyey. Rozmowá Dworzániná z Mnichem. KromRozm I kt, A3; KromRozm II kt, a3; Mnichá z Dworzáninem Rozmowá trzećya. KromRozm III kt, A4; á to thu maćie Rozmowy Mnichá z Dworzáninem po polſku y po łáćinie OrzRozm P4.

W charakterystycznych połączeniach: dworzanin baczny (2), cnotliwy, czysty (2), dobry (4), doskonały (11), dzielny, osobny (4), pański, pierwszy, prawy (9), stateczny, strojny, wielki, wierny, własny, wszeteczny, zacny (11), zawołany, zbrojny.

Zwrot:»być dworzaninem u kogo« (1): Ale pan Kánclerz był Ochmiſtrzem v Krolowey ſtárey/ á pan Zebrzydowſki dworzáninem v Krolá Iego M. GórnDworz B6.
Zestawienia: »dworzanin faraonow« (2): mowił Iozef do wſzytkich dworzan Fáraonowych [ad familiam Pharaonis Vulg Gen 50/4] HistJóz E3v; BibRadz Gen 40/7.

»dworzanin filisteński« (1): do ktorey [Dalidy] przyſzli pięć dworzan Filiſteńſkich BielKron 52.

»dworzanin hospodarski« (4): poſla ſlalem tham [...] dworzanyna hoſpodarſkyego powyathv Krzemyenyeczkyego pana Iwana Veheczkyego LibLeg 11/157, 11/157 [2 r.], 157v.

»dworzanin Krola J. M., jego K. M., krolewski« [szyk 15 : 5] (10 : 4 : 6): Dworzanye Krolya yego mylosczy [...] odpowyadamy thym tho lyſthem MetrKor 37/1, 34/288, 37/1, 59/76v, 77, 77v; LibLeg 7/102v, 11/96, 108v; Pyesń Nowo vczynioná/ Ná weſele Wielmożnego Páná/ á páná Yaná Koſtki z Stymbárku. [...] Dworzaniná Iego Krolewſkiey Miłoſci StawPieś kt; BielKron 328v; GórnDworz T5v; PaprPan D4v; Páweł Iaſienſki zbroyny Dworzánin Krolewſki StryjKron 642, 547, 727; OstrEpit kt, ktv; KołakSzczęśl A2; SarnStat 1017.

»dworzanin krolewien Ich Mci« (1): Prziczim teſz bil IAn Konieczki Dworzanin Krolewien Ich Mczi WyprKr 2.

»dworzanin książęcy, książęcia« (1 : 1): tedy Iwanowicz doſtawſzy konia ſwieżego od Koſciſława dworzanina kxiążęczego, rozbiwſzy ono woyſko dodał go kxiążęciu MiechGlab 12; StryjKron 442.

»dworzanin litewski« (2): á Krol przećiwko nich [= Tatarów] poſłał Xiążę Micháyłowicá Olelkowicá Słuckiego/ á Woiewodzicá Podolſkiego Páná Ianá Buczáckiego/ y przy nich Dworzan Litewſkich/ y Rácow [!] niemáło ktorzy zá Litewſkie pieniąde [!] żołnierſką po Vſſárſku ná ten czás ſłużyli. StryjKron 687, 762.

Szeregi: »dekuryjus albo dworzanin« (1): miedzy Iezdnemi bywali Turmy: Iedna Turmá wynośiłá ludźi iezdnych 32. Przełożonego zwano Decurio álbo Woynik [...] To ieſt włáſny vrząd tego Decuryuſá álbo dworzániná/ nie tylko ſiebie ćwicżyć ále y koniá. BielSpr 13v.

»pan i (albo) dworzanin« (3): LibLeg 10/152; roſkazał pánom ſwym y dworzánom żeby ſie zgotowáli znim ná łow iácháć. HistRzym 41v; StryjKron 762.

»dworzanin i dworna pani« (1): Są theż ieſzcże/ y ine cnoty/ kthore ták w dworzáninie/ iáko y w dworney pániey náydowáć ſie máią GórnDworz V8.

»dworzanie i rycerze (a. rycerstwo, rycerscy ludzie)« [szyk 4 : 1] (5): Yeſt wyele cnych/ dobrych/ y ſtátecznych dworzánow y rycerzow KromRozm I B, A4, B; Leſtko cżarny [...]/ ćiągniął [!] do Sędomierſkiey źiemie z dworzány y z rycerſtwem z Krakowſkiey źiemie. BielKron 365; [działo się przy] Duninie z Viázdu/ Iákubie z Bothorzyná Rycérſkich ludźiách y Dworzániéch náſzych SarnStat 940.

»sługa (dworski a. krolewski), służebnik, ludzie służebni i (a, abo) dworzanin« [szyk 4 : 2] (4: 1 : 1): ZapWar 1536 nr 2492; LubPs X2v; Stali też tám ſłudzy y dworzánie [servi et ministri Vulg Ioann 18/18] v ognia LatHar 729; WujNT 317 marg; Od okázowánia, prohac vice tantum, máią bydź wolni Dworzánie/ y ſłudzy dworſcy náſzy SarnStat 128; TEŻ ſam Podſkárbi [...] będźie cżynił vypráwy/ [...] ráchunki ludźi ſłużebnych/ Dworzan [ curiensium JanStat 308] SarnStat 412.

»szlachcic i dworzanin« (1): Więcz ſie na to tak ſtroily Bi na ſiem poſli wiprawily Y od ſliachti i dworzanie. RejRozm 401.

»dworzanin i najemny żołnierz« (1): y wſzyſtkié inné rzeczy będźie czynił [podskarbi] z Dworzány y z naiemnémi żołniérzmi [Cum Curiensibus et stipendiariis JanStat 309] SarnStat 335.

W przen (33): SeklKat Fv; LubPs P5v marg; RejWiz 74 marg, Cc5; Do ktorego dworu [Bóg] od pocżątku ſwiátá prziymuie rozmáithych ſthanow á narodow dworzány/ oprocż wielkośći Anyołow rozlicżnych ſwoich. RejAp 184v; RejPos 2v; Bo fortuná do cżego wiedzie ſwe dworzány/ tochmy ſie iuż doſyć o thym w pirwſzych wiekoch náſłucháli. RejZwierc [121]v, 122 [5 r.], 126v, [207], 211, Aaa3v [2 r.]; ále też y drudzy ku krwie wylewániu/ y ku niezbożnemu tyráńſtwu Antichryſtá Rzymſkiego y dworzan iego/ przećiw niewinnym pobudzáią. CzechEp 152, 166, 333, 350, 351, [398].
Wyrażenia: peryfr. »dworzanin Antychrystow« = duchowny katolicki (1): iż I. M. X. K. z pryncypały ſwoimi/ dworzány Antichryſtowymi/ máiąc ſię zá theologá tákiego/ ktoryby tylko ſłowá Boże/ á nie ſny y wymyſły ludzkie mowić miał/ á to wedle náuki Piotrá ś. (ktorego ſię namiáſtkiem/ nieſłuſznie być rozumie/ z ſwoim Rzymſkim Papieżem) CzechEp 107.

peryfr. »Chrystusow dworzanin« = ubogi (1): in domibus priuatis trudno wiedźieć wſzyſtko/ iáko kto Chryſtuſowym Dworzánom vbogim y vłomnym ſłuży ReszList 171.

»dworzanie krolestwa niebieskiego« (1): O zacniſz to dworzánie byli/ á nie s tego ſwiátá ani s kroleſtwá iego/ ále práwi dziedzicy á dworzánie/ thák iáko o nich ſam Pan wyznawa/ kroleſtwá niebieſkiego. RejPos 2v.

peryfr. »dworzanie krola nawyszszego, krolestwa niebieskiego, dworu niebieskiego« = aniołowie, święci (1 : 1 : 1): Dworzanie krola náwyſſégo wiecżnégo/ [...] ſpomotznicy naſſy weſelcie ſie Alleluia. OpecŻyw 174; że oni dworzánie á ono rycerſtwo kroleſtwá niebieſkiego Anyeli ſwięći/ wneth przybiegli ná poſługę iemu [dzieciątku] RejPos 19v, 18.

peryfr. »dworzanie niebiescy« = aniołowie, święci (1): ijż okolo krola ſwégo/ dworzanie niebieſcy/ weſele vklaniaiątz na kory ſpiéwali/ Alleluia/ alleluia krolu naſs laſkawy OpecŻyw 174.

peryfr. »przegolony dworzanin [papieża]« = mnich (1) Abowiem/ gdyby też kto/ widząc ták práwie ná oko złość iáką y niecnotę/ lub Pápieżá ſámego/ lub też ktorego inſzego z przegolonyeh dworzan iego chćiał ią w nim ſtroſowáć CzechEp [385].

Szeregi: »dziedzic a dworzanin«: RejPos 2v cf »dworzanie krolestwa niebieskiego«.

»młode dworzany a młode rycerstwo« (1): iż pan bog wſzechmogący temu młodemu krolowi nowo národzonemu á miłemu ſynowi ſwemu/ ty młode dworzány á to młode rycerſthwo/ iemu ku cżći ſpráwić á práwie páſowáć racżył RejPos 26.

»sługa a dworzanin« (1): áby nas [Bóg] iáko ſługi ſwoie á dworzány ſwoie wzyął s ſobą iáko możny krol do kroleſtwá ſwego á do onego dzyedzictwá ſwoiego. RejPos 9v.

Cf DWORAK, [DWORZANEK]

KN