[zaloguj się]
[pdf]

DZIESIĄTEK (68) sb m

Oba e jasne.
Fleksja
sg pl
N dziesiątek dziesiątki
G dziesiątka dziesiątk(o)w
A dziesiątek dziesiątki
I dziesiątki(e)m dziesiątkami
L dziesiątku

sg N dziesiątek (29). ◊ G dziesiątka (7). ◊ A dziesiątek (17). ◊ I dziesiątki(e)m (4). ◊ L dziesiątku (3). ◊ pl N dziesiątki (1). ◊ G dziesiątk(o)w (1). ◊ A dziesiątki (5). ◊ I dziesiątkami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Zbiór, grupa złożona z dziesięciu jednostek; decuria Mącz, Cn; decas, decem, decussis Cn (66): Mącz 79b; GrzepGeom I4; ſporſze były ſtárſzym náſzym ſtá y dzieśiątki/ niż nam teraz tyśiące. WujJud A4v; ModrzBaz 79; á dźieśiątkámi [chłopi] chodźić z roboty y ná robotę máią/ y obiedwowáć y śniadáć. GostGosp 160.

dziesiątek czego (14): LibMal 1548/148; Decem et princeps, Dzieſiątnik Hetman nád dzieſiątkiem miaſt álbo Rot/ Rotmiſtrz. Mącz 79a, 64a, 208a [2 r.]; RejAp 144v; BielSpr 13; iż w niektorey męſzcżyźnie nátury mocney náyduie ſie przed dźieſiątkiem lat naſienie/ á w tym też wątpliwośći niemáſz że ſie miedzy żydy bárzo młodo żenią y zá mąż wydawáią CzechRozm 137v, 256; ieſzcże to nie wielką ſumá/ v dźieśiątká groſzy pożytku rocżnego [...] groſz ábo pułtorá odłożyć GrabPospR N4v, Mv [2 r.], M2, N4. Cf Wyrażenia.

W połączeniu z liczebnikiem głównym (1): Item powyada yſz dwa dzyeſſyathky popyelicz y kuną [...] panu ſwemu vkradla LibMal 1548/148.

Zwrot: »na dziesiątki rozdzielić, podzielenie« = decuriare, decuriatio Calep (2 : 1): Calep 293a [2 r.]; Miáſto ná dźieśiątki rozdźielić [...] áby Dźieśiątnik wiedźiał co ſie w dźiewiąći domiech dźieie GostGosp 144.
Wyrażenia:bibl. »dziesiątek sprawiedliwych« (1): Iákoby y Sodomę był obronił/ y od przepáśći záchował/ by w niey było ácż nie dźieſiątek ſpráwiedliwych. CzechRozm 256.

»dziesiątek żołnierzow, sług, ludzi« [szyk 3 : 1] (2 : 1 : 1): Contubernium, Towárzyſtwo Burſa/ Rota/Włáſnie Dźieſiątek żołnierzow. Mącz 64a, 208a [2 r.]; Decan miał ludźi pod ſwą ſpráwą pod iednym Namiotem dźieſiątek: Zwáli tho contubernium, álbo manipulus, iż ſpolną ręką cżynili z nieprzyiaćielem. BielSpr 13.

Wyrażenie przyimkowe: »po dziesiątku« = dziesiątkami; decimum Mącz (2): Mącz 79a; máią to ták w ſtoſy vkłádáć: Cegłę tyśiącámi/ Gonty kopámi [...] coby to ták przyſtąpiwſzy zlicżył/ iáko talery po dźieśiątku. GostGosp 162.
a. W funkcji liczebnika abstrakcyjnego (1): Dźieſiątek licżba/ ieſth nazacznieyſza KłosAlg A4.
b. Cząstka różańca, dziesięć Zdrowaś Maria i odpowiednie zmienne modlitwy; też gałka w różańcu oddzielająca każdą dziesiątkę (41): Piętnaśćie Paćierzy przydáiemy zá pięć naprzednieyſzych ran/ Pánu náſzemu/ częſto w káżdym dzieſiątku dziękuiąc. LatHar 508; Albo zá káżdym Paćierzem/ y dźieśiątkiem Anyelſkiego pozdrowienia/ w Zołtarzu/ Wianku/ y Koronce/ rozbieráiąc krotko cżęść ktorą żywotá Páńſkiego/ albo Pánny Máryey LatHar 514; Pierwſzy Dźieśiątek. Wierzę w Bogá Oycá. áż do końcá. Oycże naſz/ y trzykroć Zdrowáś Márya/ áż do końcá. LatHar 516; á ná pocżątku káżdego dźieśiątká/ Paćierz przydáiąc LatHar 525, 518, 519, 521, 522, 526 (41); [paciorki kryształowe, dziesiątki pozłociste, srzebrne, w nich krzyż także srzebrny i pozłocisty InwMieszcz 1591 nr 286.]
2. Ogólnikowe określenie pewnej sporej, znacznej ilości nie dokładnie „10” (2):
Szereg: »dziesiątek albo (i) więcej« (2): Swiecżki w Kośćiele ku chwale Bożey zápálić żáłuieſz/ á przy bieśiedźie dźieśiątká/ albo y więcey świecżek nie żáłuieſz? WujJud 181v; bo naydźieſz támże z dźieśiątek y więcey tych/ ná ktorych zániecháną poſługę żáłoſnie ſię vſkarża. LatHar 328.

Cf DZIESIĘĆ, PIĘĆDZIESIĄTEK

SB