[zaloguj się]
[pdf]

DZIESIĄTNIK (48) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N dziesiątnik dziesiątnicy, dziesiątniki
G dziesiątnika dziesiątnik(o)w
D dzieśiątnikowi dziesiątnik(o)m
A dziesiątniki
I dziesiątniki(e)m dziesiątniki

sg N dziesiątnik (19). ◊ G dziesiątnika (3). ◊ D dzieśiątnikowi (1). ◊ I dziesiątniki(e)m (2). ◊ pl N dziesiątnicy (6) GostGosp (4), SarnStat (2), dziesiątniki (1) LibLeg. ◊ G dziesiątnik(o)w (5). ◊ D dziesiątnik(o)m (2). ◊ A dziesiątniki (8). ◊ I dziesiątniki (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Przełożony, zwierzchnik nad dziesięcioma ludźmi lub dziesięcioma jednostkami organizacyjnymi; decanus BartBydg, Mącz, Cn; manipularis, primipilus centurio Mącz; decemprimi, decemviri Cn (pl) (45): decanus, qui X vires habet sub se, sive in ecclesia sive extra, vel qui X militibus praeest clericis, dzyesyanthnyk BartBydg 39b; Mącz 78d; ták iy rozdźielił/ iż dźieśiąći goſpodarzom dał iednego Dźieśiątniká. ModrzBaz 83; y poſłał dwu dzieſiątnikow/ Antyochá y Pátrycyuſa/ chcąc wmorze wſkrzyni ołowiáney [ciało Teodora] wrzućić/ dla Chrześćian. SkarŻyw 188.

W połączeniach szeregowych (4): Y wybrał Moiżeſz ze wſzego ludu Izráelſkiego męże ſtáteczne/ ktore poſtánowił przełożonemi nád ludem/ Tysiącniki/ ſetniki/ pięćdźieſiątniki/ y dźieſiątniki. Ktorzy ſądźili lud czáſu każdego BibRadz Ex 18/25, Ex 18/21; wybierz męże mądre/ boiące ſie Bogá/ prawdę miłuiące/ á coby łákomſtwem gárdzili/ á vſtaẃ z nich Dzyeſiątniki/ Setniki/ Woźne/ y ine przełożone BielKron 32; Tedy [...] dałem ie [ = przełożone] głowámi nád wámi/ zá hetmány/ y zá ſetniki/ y zá pięćdzieſiątniki/ y zá dźieſiątniki/ y zá ſtárſze pokoleniam wáſzym. BudBib Deut 1/15.

W przen (1):
Wyrażenie: »dziesiątnik z piekła« = czart (1): bárzo to [ciało i świat] ná duſzę obádwá źli drabi. A gdy ieſzcze dzyeſiątnik pomoże im s piekłá RejWiz 190.
a. Najniższy stopniem, rangą dowódca, dowodzący dziesięcioma żołnierzami (zwykłe w piechocie); też towarzysz, żołnierz; decurio BartBydg, Mącz, Calep; decanus BartBydg, Cn; decarchos Calep (28): Podlug kthorey przyſzyągy kaſdy Rothmyſtrz od swych dzyeſzyąthnycow ma przyſzyągą przyyącz MetrKor 38/287; BartBydg 39b; Mącz 64a, b, 79b; z dzieſiątniká bywa rotmiſtrz/ s ſláchćicá kſiążę/ s kſiędzá biſkup/ á z vcżniá miſtrz GórnDworz Kk4v; RejZwierc 220; Calep 289b, 292b; OrzJan 52; TOWARZYSZ, DZIESIĄTNIK. ZOŁNIERZ. PVSZKARZ. Máią bydź poſłuſzni Hetmánowi. SarnStat 428.

W połączeniach szeregowych (3): LibLeg 10/95; Mącz 208a; Iáko poznáć ſzpiegá w Woyſku [...] roſkázáć [...] Rotmiſtrzom/ Stárſzym/ Setnikom/ Dzieſiątnikom/ [...] áby ſie wywiádowáli [...] ieſli kogo nowothnego álbo nieznáiomego miedzy nimi niemáſz BielSpr 27v, 29v; Lácnoć o to że ćię zwáć będą y witáć Hetmánem/ Wodzem/ Rotmiſtrzem/ Porucżnikiem/ Dźieśiątnikiem [decanum] Chorążym ModrzBaz 115, 83, 115; gdyby dzieśiątnikow/ ſetnikow/ Rotmiſtrzow/ porucżnikow/ y nád wſzytkimi iednego Hetmáná nie było/ zwycięſtwáby nigdyſię ſpodziewáć krol niemogł. SkarJedn 62.

Szeregi: »dekan to jest dziesiątnik« (1): [setnicy] mieli też znáki Srebrne álbo iákie innę ná Helmiech każdy zoſobná. Záſie też y ony Setniki rozdzielano na Decany/ to ieſt/ Dźieſiątniki BielSpr 13.

»rotmistrz, (i) dziesiątnik« [szyk 5 : 2] (7): roſkazał im/ áby wybráli miedzy ſobą Rothmiſtrze/ Dźieſiątniki/ y inne ſprawce [...] y przezwał woyſko dźieſięćtyſiąc zbroynych BielKron 438v; Mącz 79a, 299d; ma Hetman każdy z Rotmiſtrzmi z dźieſiątniki twemi [...] w pole wyiácháć BielSpr 8; a Rotmiſtrzowie y Dźieśiątnicy [Magistri Comitivarum JanStat 726] tákowych ſzkodników [...] w wieży ták długo śiedźieć máią: áż ſie oné ſzkody nágrodzą. SarnStat 936 [idem] 303; VotSzl Cv.

b. Przełożony w majątku szlacheckim sprawujący pieczę nad dziesiątką chłopów pańszczyźnianych (3): A ći Dźieśiątnicy rozumieią ſie Kmiotkowie náznácżeni od Páná GostGosp 40, 38, 40.
c. Porządkowi w miasteczkach opiekujący się dziesięcioma budynkami; stroże porządku publicznego (5): Dźieśiątnicy máią bydź na káżdey vlicy. GostGosp 144; A gdy ſie co sſtánie/ każdy dźieśiątnik może wiedźieć/ kędy/ y kto co dźiáłał/ y kędy ſpał. GostGosp 146, 144, 146 [2 r.].
2. Oddział złożony z dziesięciu żołnierzy, dziesiątka (2): Cornicularius, Námieſnik álbo porucznik który ku dzieſiątnikowi przyſádzón yeſt. Mącz 65d; dawſzy iy cżterzem cżwornikom żołnierſkim ſtrzec go (marg) Czwornik co ma ná czworo/ iako dzieśiątnik co ná dzieśięć (‒) BudNT d3 marg.
3. Moneta zawierająca w sobie dzieśięć mniejszych jednostek (1): Denarius ‒ Dzeſziatnik, groſz wſobiedzeſziec pieniedzi albo czeſzczy maiący. Calep 305a.

Synonimy: 1. a. dekan, dekuryjo, wojnik.

Cf DZIESIĄTNICZY, PIĘĆDZIESIĄTNIK

SB