Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DZURA

Następne hasło: (DZWONARZ) »

DZWON (121) sb m

dzwon (74), zwon (47); dzwon HistJóz, BielŻyw, MiechGlab (2), RejJóz, SeklKat (5), MurzOrt, BielKom, GroicPorz (2), RejWiz (5), RejZwierz (2), BielKron (12), RejAp (2), RejPos (8), RejZwierc (5), WujJud (3), SkarŻyw (4) StryjKron, CzechEp (2), KochFr (2), KochPieś (2), ArtKanc, WyprPl, JanNKar (3), JanNKarKoch, SkarKaz (2), KlonWor (2); zwon OpecŻyw (2), Murm (3), Mymer¹, BartBydg, FalZioł, RejPs, KrowObr (33), Mącz (2), HistRzym; dzwon : zwon RejKup (2 : 2).

-on (5) MurzOrt, JanNKar (3), JanNKarKoch, -ón (2) Mącz, WyprPl; -on- (5), -ón- (1); -on- OpecŻyw, Mącz, KochFr (2); -on- : -ón- KochPieś (1 : 1).

Fleksja

	sg	pl
N	dzwon	dzwony
G	dzwonu, dzwona	dzwonów
D		zwon(o)m
A	dzwon	dzwony
I	dzwon(e)m	dzwony
L	zwonie	dzwoni(e)ch

sg N dzwon (28). ◊ G dzwonu (5) SeklKat, KrowObr (3), BielKron, dzwona (1) BielKom. ◊ A dzwon (7). ◊ I dzwon(e)m (5). ◊ L zwonie (1). ◊ pl N dzwony (13). ◊ G dzwonów (15); -ów (1), -(o)w (14). ◊ D zwon(o)m (1). ◊ A dzwony (40). ◊ I dzwony (4). ◊ L dzwoni(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Przedmiot metalowy w kształcie odwróconego kielicha z zawieszonym wewnątrz drążkiem (tzw. sercem), który w zderzeniu ze ścianami kielicha wydaje donośny dźwięk (110)
2. Głos dzwonu, dzwonienie (6)
*** Bez wystarczającego kontekstu (5)

1. Przedmiot metalowy w kształcie odwróconego kielicha z zawieszonym wewnątrz drążkiem (tzw. sercem), który w zderzeniu ze ścianami kielicha wydaje donośny dźwięk; campana Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Cn; aeramentum Murm, BartBydg; aeramentum sonorum, aerea pelvis, aes, campanum aes, nola Cn (110): OpecŻyw 19v; Murm 127, 128, 182; Mymer¹ 7; BartBydg 51b; Też drzewo na ktorem zwon wiſi w ręku onego cżłowieka, z ktorego noſa krew zbytnie płynie/ zaſtanawia FalZioł V 79; BielŻyw 123; MiechGlab *8; RejPs 220; A głoſu cżłowiecżego nigdzyey z żadney ſtrony/ Iuż tám było nie ſłyſzeć/ iedno hucżą dzwony RejWiz 82v; Zigmunt dzwon zamku Krákowſkiego. RejZwierz 105 [idem] bb4v; domy máią ná kſztałt dzwonow BielKron 447, 250v, 432v [2 r.], 447; Aerarius faber. Puſzkars/ Konwiſars ten ktory zwony/ Ruſznice/ álbo dziáłá leye. Mącz 5a, 32d.

W porównaniach (3): ktora [wiara] ieſt iáko dzwon; ktorego ſkoro ſie namniey náruſzy/ niepożytecżny ſie sſtawa. WujJud 12, 12 marg [idem], Nn5v.

W charakterystycznych połączeniach: dzwony się chybają, huczą; bić we dzwon; dzwony lać (2).

Przysłowie: (marg) Żadna rzec nie tayna (‒) Y ktoż kiedy na ſwiecie/ wzdy był tak ćwicżony Aby ſie w tym vtagił/ bo to głoſne dzwony RejJóz Ev; A ſławá y zła y dobra ieſth bárzo głośny dzwon/ á brzmi ná wſzytki ſtrony ſzyroko. RejZwierc 36v, 103 [idem] Bbb2 [ogółem 4 r.].

Zwroty: [»pojść na głos by do dzwona [= jak na zawołanie]« (1): Poydą [psy] ná głos by do dzwoná/ Iuż wiedząc/ ſwoie imioná. BielawMyśl B4].

»we dzwon(y) (za)dzwonić« [szyk 2 : 1] (3): Pilát wtym żony niewyſluchál/ we zwon zazwonitz ij wtrąby trąbitz kázál OpecŻyw 133; GroicPorz z3v; BielKron 328v.

Przen (1):

Zwrot: peryfr. »dzwonić cichem dzwonem« = cicho wypuszczać wiatry (1): Czos my barzo zaſmierdzyalo. Alboċ kto rzygnal ogonem Albo dzwoni czyhem dzwonem. RejKup 15v.

a. Dzwon kościelny, wzywający wiernych na modlitwę i nabożeństwa oraz towarzyszący różnym obrzędom i ceremoniom religijnym (78): [Tatarzy] Dzwonow żadnych niemaią, ale na każdy dźień wołaią ſwym ięzikiem, lai illo illoloch MiechGlab 20; SeklKat V2, V2v; A yaka wniem [w P. Bogu] nadzeye mieć Niewzwony ani worgany Iedno w yego Swiente rany RejKup X, 13v; A ſkoro żak dzwoná wzbyerze/ Poydę trochę ná pacierze BielKom E7; Ale podzmy do Zwonow/ y thám ſie vkázuie náuká waſza Dyabelſka KrowObr 103, 76, 103 [5 r.], 103v [4 r.], 119v; Tłuką dzwony/ ſpiewáią/ kropidły macháią RejWiz 181, 150, 150v, 169v; w Klaſtorze s. Fránćiſzká ze dzwonow dzyał nálali ku walce ſie gotuiąc BielKron 202v, 259v [2 r.], 398, 406v, 453; RejPos 348v, Ooo3v, Ooo4v; StryjKron 717; [Apostołowie] Lalili też dzwony? CzechEp 362, 191; KlonWor 70.

W porównaniu (1): Dziwy ktore Pan cżynił/ ſą iáko dzwony/ obwoływaiąc Boſtwo iego. RejPos 81 marg.

W charakterystycznych połączeniach: (w) dzwon bić (2), gąść, igrać, lać, połupić, tłuc (2); dzwona wezbrać; dźwięk dzwonu.

Przysłowie: A długoż tey ſławy będzie/ Poki dzwonik we dzwon gędzie RejZwierc [233]; rzecży to lekkiey wagi/ z głoſem dzwonow prędko miną/ prze śmierć nie długo trwáią/ rázem y z ludźmi giną. ArtKanc R19.

Fraza: »dzwon dzwoni; dzwonić (w) dzwony« [szyk zmienny] (4; 2): ſwiece pali/ dzwony dzwoni/ z dział ſtrzela RejAp 180; HistRzym 38v, 41; y dzwony ſamy bez żadney ręki/ ludzkiey dzwoniły. SkarŻyw 546; gdy w święto w dzwon wielki dzwoni na pacierze. WyprPl A3; KlonWor 71.

Zwroty peior. [tylko w tekstach protestantow]: »zwon czarować; zwon uczarowany« [szyk zmienny] (3; 1): niemogłem ſie w ſthrzymáć/ ábym niemiał teſz vkázáć/ iáko tzáruiecie Kościoły/ Káplice/ Ołtarze/ Zwony KrowObr 100v; powiedz w ktorymeś to piſmie Swiętym wytzythał? Iż Zwon vtzárowány/ dzwiękiem ſwoim odgania nieprzyiaciéle duſzne y ćieleſne KrowObr 103v, 103 [2 r.].

»zwony guślić« (1): Ołtarze Zwony/ Kielichy/ Portátyły y inſze Dyabelſkie zabobony krzćićie y guſlićie. KrowObr 86v.

»dzwon(y) (o)kr(z)cic; kr(z)czenie, krzest dzwonow« [szyk zmienny] (18; 2 : 1): SeklKat V2 [3 r.]; Oto maſz náukę Syná Bożego/ kthory nie Zwony/ ále ludzi roſkazał krzcic zwolennikom ſwoim. KrowObr 104, 86v, 103 [2 r.], 103v [3 r.], 104, 126v (13); RejAp 152; Krzeſt dzwonow y inych rzecży. RejPos 348v marg, 338v, 348v; Chwaliſz iáko w twym zborze dobrze náuczáią/ A przedśię tám ſię ciśnieſz/ kędy rozdawáią. A ieſli ieſcze zniczym odiedźieſz do żony/ Iákobyś wodę święcił/ álbo też krzćił dzwony. KochFr 103.

»(po)święcic dzwony; poświęcony zwon, poświącanie zwonow« (2; 1 : 1): ktorzy chrcą y ſwięczą dzwony y yne rzeczy nierozumne/ krom czlowieka dla ktorego ſamego ieſt chrzeſt vſtawion. SeklKat V2; Vyrzyſz teſz [...] poſwiącánie kościołow/ ołtarzow/ y ſlupow/ zwonow/ ornathow/ kielichow KrowObr 241, B3v, 103.

Wyrażenie: »dzwon wielki« (2): Toc ieſt oná mátká wſzelkiey nietzyſtości [= Rzym] [...] która pánowánie ſwoie vmocniłá [...] vbiory niezwytzaynymi/ zwony wielkimi [...] ozdobnymi Cerymoniámi KrowObr 242; WyprPl A3.

W przen (6): (marg) Dzwon y trąbá głośna S. Chryzoſtom. (‒) [...] Wielkim głośnym był dzwonem y trąbą náuki Bożey SkarŻyw 86; [w tym serdecznym kościele] Dzwony niech będą czuynośc/ ktorą ſię do śmierci y ſądu Bożego budźim. SkarKaz 457b, 457b.

Zwrot: »bić by, jako we dzwony« = szeroko rozgłaszać obwieszczać [szyk zmienny] (1 : 1): RejKup z2; [Pan] iuż ſam pocżął ocżywiſcie iáwne znáki vkázowáć możnośći ſwoiey [...] thák iż nie inácżey iedno iáko we dzwony bijąc ná nie/ áby ſie o nim ty głoſy roznaſzáły/ á oni áby ſie ſchadzáli/ przypátrowác ſie temu ſwiętemu Boſtwu iego. RejPos 81.

b. W wyrażeniu przyimkowym w funkcji terminu prawnego: »pod jednym dzwonem« = należący do tej samej jurysdykcji sądowej; sub una campana Łac śr. (1): WSzyſcy Ludźie iednego Práwá/ iáko mowią pod iednym Dzwonem/ nie dáley máią Sądu czekác/ iedno od wſchodu ſłońcá áż do Południá GroicPorz kv.

2. Głos dzwonu, dzwonienie (6): áby ludzie ſkoro zwon vſlyſzą/ na koláná pádáli/ y Pánnę Máryą pozdrawiáli. KrowObr 136v; SkarŻyw 471; Nieſtoi o mſzą/ áni o dzwony KochFr 118; Swiéc/ y dzwonow zániechay/ y mar drogo ſłánych KochPieś 55, 25.

Przysłowie: ále wżdy ſławá dobra nigdy zá dzwonem nie biega/ y długo potrwáć może. RejZwierc 161v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (5): MurzOrt Bv; O téy literze/ o / mowiąc zemną pan Kochánowſki chciał áby na żadnym/ o / po którymby ſzłá litèrá m/ albo n. krèſká żadna kłádźiona nie byłá; iáko w tym ſłowie dom/ dzwon/ etć. JanNKar F2, E3 [2 r.]; JanNKarKoch Fv.