[zaloguj się]
[pdf]

FANTAZYJA (41) sb f

f- (35), ph- (6).

Pierwsze i drugie a jasne, końcowe pochylone.

Fleksja
sg pl
N fantazyjå fantazyj(e)
G fantazyj(e) fantazyj
D fantazyj(e)j fantazyjåm
A fantazyją fantazyj(e)
I fantazyją fantazyjami
L fantazyj(e)j

sg N fantazyjå (9). ◊ G fantazyj(e)j (9). ◊ D fantazyj(e)j (2). ◊ A fantazyją (3). ◊ I fantazyją (5). ◊ L fantazyj(e)j (1). ◊ pl N fantazyj(e) (4). ◊ G fantazyj (2). ◊ D fantazyjåm (1). ◊ A fantazyj(e) (4). ◊ I fantazyjami (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Wyobraźnia, zdolność wyobrażenia (niekiedy przeciwstawiana prawidłowemu rozumowaniu); phantasia Cn (11): FalZioł V 51 v; Cżemu wznak ſipiaiąci miewaią ſny á widzenie ſtraſzliwe. (–) Iż w ten cżas odtwarza ſie komorka w mozgu ktora fantaſia zową to ieſt zmyſlanie dziwnych rzecży. GlabGad D8v, A5v, D8v, L5; widamy drugie iż ſie tak zácżtą álbo zámyſlą że y od pámięći odchodzą á omdlewáią/ co tho nápotym oney młodey fántáziey záſzkodzić może. RejZwierc 12; WujJud 253v; WujNT 460.
Szeregi: »fantazyja albo obaczenie« (1): Aby w niey [głowie] tym ſnadniey mogły być rozdzielone trzy komorki potrzebne, pirwſza fantaſiey albo obacżenia á ta ieſt w cżele, wtora rozumu [...], trzecia pamięć GlabGad B3.

»rozum i fantazyja« (2): Widźiſz iáko oni tego pokármu y tego ćiáłá nie prawdźiwie prziymuią ále go rozumem y fántázyą dochodzą. WujJud 255v; WujNT 171.

Wyrażenie przyimkowe: »wedle fantazyjej« (1): Przetoż (iáko wſzyścy niewierzący wſzechmocnośći Bożey) o tym/ y o innych wyſokich táiemnicách wiáry náſzey/ mowią wedle głupiego rozumu y phántázyey ſwoiey. WujNT 171.
2. Wytwór fantazji, pomysł, mniemanie, wyobrażenie, wymysł; phantasia Calep, Cn; fictio, figmentum Mącz; idolum, imaginatio, species Cn (22): GliczKsiąż H3; Fictio et Figmentum, Wymysł/ Smyſlenie/ fałſz/ też fántáſia wyobráżenie. Mącz 127c; ſſtąd owá Párácelſowá fántázya vroſłá/ [...] zá początek rzeczy [...] ſól/ żywé śrzebro/ á śiárkę być położył Oczko 6, 29v, 30v; StryjKron A6 [2 r.]; ReszList 180; Calep 798a.
Wyrażenie przyimkowe: »według fantazyjej« (1): Nyeukowye á rzemyęsnicy chwaląc á wyelbyąc ſwe rzemięſlá/ przywodzą ſwe nacżynya á prace/ bez ktorych ſie żaden cżłowyek obysć nie może. Abowim iż według ich phántáziy/ á ná vmyſle rymowánya yakoby ſwyát ſtáć myał? GliczKsiąż G6.
a. W odniesieniu do koncepcji religijnych z punktu widzenia ich przeciwników (10): Ná fentencyey tedy iednego Doktorá nie záraz przeſtáwáć możemy/ [...] ále ná zezwoleniu y zgodźie Conciliy porządnie zgromádzonych nieprzeſtáwáć á ſwe fántázye właſne nád ich Sentencye przekłádáć WujJud 37v, 207v, 222, 222v, 256; Tákowa Pháryzáyſka phántázya przećiwna ieſt oney powieſci Prorockiey Hábákuká WujJudConf 222.
Wyrażenie: »fantazyja prozna« (1): Widźiſz że oni [Luteranowie] wſzyſtko w Duchá y w dymy y w fántázye prozne reſolwuią/ gdy ten Sákráment ſámym Duchownym pokármem zową. WujJud 252.
Szereg: »fantazyja i wymysł« (1): á zaſz nie lepiey ieſt wykłádu ſtárożytnych świętych Doktorow/ Duchá S. pełnych [...] prziymowáć/ niżli te nieſpełnego wáſzego mozgu obłędliwe fántázye y wymyſły WujJud 75v.
Wyrażenie przyimkowe: »wedle fantazyjej« (2): CzechEp 27.
~ Szereg: »wedle fantazyjej i wywrotu« (1): toby wedle tey fántázyey/ y wywrotu tego/ cżłowiek on święty Meſſyaſz/ znowu ſię cżłowiekiem ſtáwáć muśiał. NiemObr 163. ~
b. Kaprys, dziwactwo (2): powiedz mi moy brácie/ Co to zá fántázya tháka przyſzłá ná cię. Iż ták mieſzkaſz oſobno thu od ludzi ſobye RejWiz 66; trzy pary tylko ſtárzy náydowáli/ Którzy ſye doſkonále z ſobą miłowáli: Czwartéy w Polſcze y prózno Mikołáiu ſzukáſz: Maſzli tę fántázyą/ bárzo ſye oſzukaſz. PudłFr 64.
3. Urojenie, widziadło; imago mirabilis, spectrum, vana species Mącz (5): gdzieſzkolwiek przydzie dzwięk iego [zwonu]/ áby odeſſlá moc nieprzyiaćioł dáleko; Cmy Fántazyie/ Chmury/ oſwiecenie Błyſkánia/ vderzenie Gromow/ y przeciwnośći wſzyſtkich Duchow. KrowObr 103; o tym wſkrzeſzeniu Sámuelá rozmáicie ludzie vcżeni piſzą/ iedni to widzenie przez duchá złego mienią być/ drudzy duſzę być/ drudzy fántázyą BielKron 68; Mirabiles imagines obrepunt in animos dormentium, Dźiwne fántáſiye ná oczy lázą ſpiącym przes ſen Mącz 352c, 266c, 407a.
4. Dobry humor, animusz (3): Takzeciem chwylę byl raptus. Alem przedśię zdawną ſwą fantaſyą zoſtali KochList 1.
Zwroty: »obrazić fantazyją« (1): A ieſlibyś też miał s kim iákie iuż beſpieczne á prawdziwe towárzyſtwo/ toś iuż tám winien pomiernie á poczćiwie przeſtrzedz go w thym coby ſie ludziom do niego nie podobáło/ ábyś tym nie obráźił oney fántáziey iego. RejZwierc 25v.

»psuć fantazyją« (1): alebym się miał dać wypchnąc zamydliwszy oczy, tego się wm niespodzieway nigdy ani natym sohie psuy wm fantazyei ActReg 163.

Synonimy: 1. obaczenie; 2. a. wymysł, wywrot.

TZ