Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: FORTUNNIE

Następne hasło: FORTYFIKOWAĆ »

FORTUNNY (162) ai

o jasne.

comp i sup (13 + 2) -fortunni(e)jszy (15). sup nåj- (1) Mącz, nå- (1) Phil.

Fleksja

sg
m	N	fortunny, fortunniejszy, nåjfortunniejszy	f	N	fortunnå, fortunniejszå	n	N	fortunn(e)
	G	fortunn(e)go		G	fortunn(e)j		G	fortunn(e)go
	D	fortunnému		D			D	fortunn(e)mu
	A	fortunnégo, fortunniejszégo, fortunny		A	fortunną		A	fortunné, fortunniejszé
	I	fortunnym, fortunn(e)m		I	fortunną		I	fortunnym
	L			L	fortunn(e)j		L	fortunnym

pl
N	m pers	fortunni
N	subst	fortunn(e)
G		fortunnych
A	subst	fortunné, fortunniejszé
L		fortunnych
V	subst	fortunn(e)
inne formy
pl I m i n - fortunn(e)mi, fortunniejsz(e)mi

sg m N fortunny, fortunniejszy, nåjfortunniejszy (66). ◊ G fortunn(e)go (7). ◊ D fortunnému (1). ◊ A fortunnégo, fortunniejszégo (10), fortunny (1); -égo (2), -(e)go (8). ◊ I fortunnym (9), fortunn(e)m PaprUp (2). ◊ f N fortunnå, fortunniejszå (8). ◊ G fortunn(e)j (1). ◊ A fortunną (2). ◊ I fortunną (1). ◊ L fortunn(e)j (3). ◊ n N fortunn(e) (4). ◊ G fortunn(e)go (8). ◊ D fortunn(e)mu (1). ◊ A fortunné, fortunniejszé (6); -é (1), -(e) (5). ◊ I fortunnym (1). ◊ L fortunnym (4). ◊ pl N m pers fortunni (5). subst fortunn(e) (2). ◊ G fortunnych (8). ◊ A subst fortunné, fortunniejszé (6); -é (1), -(e) (5). ◊ I m i n fortunn(e)mi, fortunniejsz(e)mi (2). ◊ L fortunnych (3). ◊ V subst fortunn(e) (1).

Sł stp brak, Cn s.v. fortuna, Linde XVI i XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „fortuna” (162)
- a. Szczęśliwy, mający powodzenie, odnoszący sukcesy, zwycięstwa (94)
  - α. W funkcji rzeczownika (10)
- b. Pomyślny; przynoszący szczęście; znamionujący powodzenie (64)
- c. Zależny od losu (4)

Przymiotnik od „fortuna” (162):

a. Szczęśliwy, mający powodzenie, odnoszący sukcesy, zwycięstwa; beatus, felix Mącz, Vulg; faustus Mącz, Calep; laetus, secundus Mącz; fortunatus Calep (94): ForCnRWiet Av; Włoſi miąſſe krotkie á twarde znamionuią cżłowieka ſmiałego [...] więcey proſtego niż mądrego, ale dobrze fortunne^go. GlabGad M7v, M7, N8, P5v; gdi mu ſie nikt nie zaſtawiał, on iako ſmiały cżłowiek á barzo fortunny pocżął miaſta iedno puſtoſzenim, drugie grozą ſobie podbijać MiechGlab 65; Abowiem to ſnadz práwie fortunny człowiek ktory doſtąpi przybytkow twoich RejPs 125, 49v, 132, 221v; LubPs dd6; Fortunny to ieſt káżdy co ná tym przeſtawa/ Co mu ſzcżęſcie przynioſło RejWiz 18, 18 marg, Cc5v; Fortunny to co w ſzcżęſciu/ myſli o przygodzye/ Niżli w ten cżás gdy gore/ pytáć ſie o wodzye. RejZwierz A5v; TO z dáwná y fortunny/ dom/ y z dobrą ſławą RejZwierz 70, 9; Y chwaliłem więcey martwe niżli żywe/ á tegom ieſzcże fortunnieyſzego ſądził nád oboie/ ktory ſie ieſzcże nie vrodził/ ktory ieſzcże nie doſwiadcżył złych ſpraw pod ſłońcem. BielKron 80; Mędrzec mowi: Fortunny to bywa/ ktorego cudza ſzkodá oſtrzega. BielKron 333, 10, 58v, 111v, 117, 133v (15); Satin salve? Czoſz tám/ yáko ſie macie/ dobrzeście zdrowi álbo fortunni. Mącz 366b, 11a, 23d, 247a, 282b; MączKoch nlb 12; GórnDworz D2v; To ieſt fortunny gdy dwá ſzepcą ſobie/ Wie że nie o nim/ zła go myſl nie ſkrobie. RejZwierc 229v, 86v, 229, 229v [2 r.], 274v (11); byli ſrodzy nieprzyiaćiołom ſwoim: ná woynie/ y w pokoiu fortunni WujJud A3; PaprPan B, Bv, Q4, Q4v, R3 (7); KochFr 82; KochDz 105; KochPam 88; będźie ták fortunny/ że go nie zábiją GórnRozm Cv, C2v; PaprUp B2 [3 r.]; GórnTroas 15, 16; KochFrag 21.

fortunny do czego (2): TO iuż wiedz żołnierz dawny fortunny do boiu PaprPan H2, D4v.

fortunny ku czemu (1): ku inym rzecżam godny á fortunny był/ iednoć do oycow wielebnych nie miał fortuny BielKron 183.

fortunny na co (3): Był to Iwan fortunny ná walki/ choćia w woyſzcze nigdy ſam nie bywał BielKron 428v; Mącz 284c; PaprPan B2.

fortunny na czym (1): Plenus corporis et externis bonis, Szczęśliwy/ fortunny. Ták ná ćiele yáko y ná máyętnośći. Mącz 304c.

fortunny w czym (2): WujJud 17v; bel Panem dobrem/ ale wſprawach Ricerſkich nienazbit fortunnem. PaprUp B3.

Przysłowie: Bo ieſzcze iáko ſie świát pocżął żaden człowiek ták fortunny nie był widzian/ áni ſie s ták ſzczeſliwym rozumem/ y dowćipnym ćwiczenim vrodizł [!] ktoryby káżdemu iednemu zoſſobna wſzyſtkim rázem ſie vpodobał/ álbo vgodził StryjKron A6.

Szeregi: »błogosławiony i fortunny« (1): Błogoſłáwiony człowiek/ y fortunny żywie/ Który ma vfność w pánu prawdźiwie KochPs 59.

»szczęśliwy, (i) fortunny« [szyk 6 : 3] (9): Mącz 120a, 133a, 182d, 304c, 378a; Calag 249b; Calep 411b, 431b; miedzy wſzyſtkimi Hetmány był naſzcżęſliwſzy y nafortunnieyſzy Phil N.

W przen (1): Fortunné źiołká/ ſzcżęſna trawo w leśie/ Wy cżyrſtwieiećie/ á mnie mdłośći ſzkodzą. GrabowSet H.

α. W funkcji rzeczownika (10): (marg) Fortunny ſuffalſzy (‒) Bo zawżdy poſpolicie beſpiecżnieyſzy bywa Czo w ſzczęſciu a w ſwobodzie vſtawicznie pływa RejJóz E6; RejWiz 100v; dworzánin moy/ mimo zacne vrodzenie/ chczę áby był/ iednym s thych fortunnych/ tho ieſth/ iżby miał nie tylko rozum wielki/ vrodę/ vdátność/ kſtałt w ćiele/ twarz piękną/ á męſką/ ále theż y przyiemność iákąś przyrodzoną GórnDworz D2v; RejZwierc B3v, 224 [2 r.], 232v [2 r.]; A teſz na świećie nigdy/ ták fortunnego nie było áby miał być/ że wſzech ſtron błogoſláwiony BiałKaz H4; Nie dawné czáſy/ gdy mię poczytano W liczbę fortunnych/ y zá tego miano/ Który mógł wſzyſtko otrzymáć v ćiebie KochPieś 16.

b. Pomyślny; przynoszący szczęście; znamionujący powodzenie; bonus, prosper Mącz (64): We wſzitkich rzecżach ten dźień ieſt fortunny z ludymi [!] ſlachetnemi y zpralaty wielkiemi rozmowę miey, na drogę wyieżdżay. FalZioł V 52, V 51v, 52v, 54; oczekiwaliśmy fortunnego do nas się nawrocenia WKM Diar 85; LubPs cc6v, ee6v; Fortunne známię przy ſzukániu żony BibRadz Gen 24 arg; BielKron 251v; Prosperum sydus, Fortunna gwiazdá/ Fortunę zwłaſzczá noſząca. Mącz 327c; Prosper exitus, Fortunne dokonánie. Mącz 327c, 26b, 284c, 327b; Walká vporna á nieſpráwiedliwa/ Nigdy fortunna ni dobra nie bywa. RejZwierc 228v, 236v; BielSpr 59; PaprUp B2v; ZawJeft 9; GórnTroas 35; rácż nam dáć/ prośimy ćię/ drogę fortunną/y cżás pogodny/ ábyſmy [...] mogli tám przyść kędy idźiemy LatHar 632, 76, 96, 182 marg, 343, 664, 675; KołakCath B3v; GosłCast 36; tu ná tym świećie fortunnego życia Zyczę: potym w niebieśiech rádoſnego bycia. PaxLiz A3v; RybWit A2, B3v; SzarzRyt B4v.

W przeciwstawieniach: »fortunny ... przeciwny (3), niefortunny (2), nieszczęsny, zły, żałosny« (8): Ludzie mu rozmaite wroſzki przynośili. Iedny złe powiedáli/ fortunne też drugie RejZwierz 34; Prorocy fáłeſſni fortunne rzecży obiecowáli/ á Micheaſz niefortunne/ y był przeto wſádzon do kazni Leop 3.Reg 22 arg; bądź záwżdy ſtały thák w przećiwnych/ iáko y w fortunnych rzeczach BiałKaz 208v; RejZwierc 149v, 211v; Bog [...] nie tylko odeymie władzę złym przygodam/ záśćiele drogę żałoſnym przypadkom/ ále też otworzy wrotá fortunnemu powodzeniu GrabowSet A3; na tym płácżliwym pádole tey ſię odmiány rzecży weſołych z żáłoſnymi/ y fortunnych z nieſzcżęſznymi ſpodźiewáć [ludzie] máią LatHar 491, 567.

W charakterystycznych połączeniach: fortunny (-a, -e) dzień (7), droga (2), (na)wrocenie (2), postępek (2).

Wyrażenia: »czas fortunny« [szyk 2 : 1] (3): ſerce náſze brzydzi ſie/ y nienawidzi tych rzecży wſzytkich/ tore były ſnámi w nieſzcżęſciu náſzym/ á w thych ſiek kocha/ ktore były przy nas/ cżáſu fortunnego. GórnDworz H7; RejZwierc 211v; KochTarn 75.

»fortunny koniec« (3): PRośimy ćię Pánie Boże náſz/ ábyś ſpráwy náſze Boſkim twym nátchnieniem vprzedzał/ y rátunkiem do fortunnego końcá przywodźić racżył LatHar 183, 13, 344.

»po długim a fortunnym mieszkaniu« (1): Przeto gdy podługym a fortunnym mięszkaniu Iey Kr. M. z tego swiata zeydzie. tedy te dobra [.,.] dostołu naszego przywrocic będziem powinni. ActReg 45.

»fortunne panowanie, krolewanie« (7 : 1): LibLeg 10/ 114, 11/87, 187; Diar 49; BielKron 331v; A Wáſzey K. M. da Pan Bog z nimi/ [...] ſzcżęſliwſze á fortunnieyſze pánowánie RejPos A3v; BiałKat a2; Pánu Nam Miłośćiwemu: zdrowia/ zwyćięſtwá/ y długo fortunnego w łáſce miłego Bogá Pánowánia przez Iezuſá Chriſtuſá Páná náſzego żądamy. WujJud A2; PaprPan A3; KołakCathOkuń A2v.

»fortunne (po)wodzenie« (2): Będąc Krol v iednego źiemiániná na poświącániu weſoł z fortunnego wodzenia/ wſiadł ná konie BielKron 351; GrabowSet A3.

»fortunne rzeczy« [szyk 3 : 2] (5): Leop 3.Reg 22 arg; Hinc affectae res, Podeſzłe rzéczy nie barzo fortunne. Mącz 114c; BiałKat 208v; LatHar 491, 567.

Zestawienie: n-loc »Arabija fortunna« [szyk 3 : 2] (5): Arábia troiáka/ opocżyſta/ puſta/ y fortunna BielKron 263v; Do Mechy ktore ieſt w fortunney Arábiey drogi ieſt przez cżternaśćie dni chodu. BielKron 264, 263v [2 r.], 264.

c. Zależny od losu (4): A gdy żądał odpowiedzi w kościele Dyany o ſwoiey fortunney ſpráwie/ radziłá mu ná zachod ſłońcá iecháć BielKron 61, 259v; A my Więc teraz zá tym fortunnym teráznieyſzym przypadkiem náſzym czuiemy/ co to ieſt żáłość. KochFrag 47.

Wyrażenie: »fortunne koło« (1): O ſmutny dole/ W fortunnym kole/ Nieobacżamy/ Gdy w ćię wpadamy. WisznTr 20.

Synonim: a. b. szczęśliwy.

Cf NIEFORTUNNY