Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GAŁĄZECZKA

Następne hasło: GAŁĄŹ »

GAŁĄZKA (145) sb f

-ſ- (89), -s- (16), -z- (36), -ż- (3), -sz- (1).

ga- (105), gå- (2); ga- : gå- BibRadz (6 : 1), Mącz (9 : 1); końcowe a jasne.

Fleksja

	sg	pl	du
N	gałązka	gałązki
G	gałązki	gałązek
D	gałązce	gałązkåm
A	gałązkę	gałązki	gałązce
I	gałązką	gałązkami
L	gałązce, gałąźce	gałązkach

sg N gałązka (13). ◊ G gałązki (8). ◊ D gałązce (1). ◊ A gałązkę (9). ◊ I gałązką (3). ◊ L gałązce (3) [w tym zapis: gałąźce (1)]. ◊ pl N gałązki (37). ◊ G gałązek (15). ◊ D gałązkåm (1). ◊ A gałązki (24). ◊ I gałązkami (15). ◊ L gałązkach (15); -ach (7), -åch (6), -(a)ch (2); -ach RejPs, Leop, BibRadz (2), WujNT (2); -åch HistAl, BielKron, RejZwierc; -ach : -åch RejWiz (1 : 3). ◊ du A (cum nm) gałązce (1) RejZwierc 107.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Dem. od „gałąź” (145)

Dem. od „gałąź”; ramusculus Murm, Calep, Cn; spathalion Mącz, Cn; termes Calep, Cn; aborigo BartBydg; frons, ramus, sermentum, suffrago, talea, unguis (arboris) Mącz; ramulus, surculus Cn [bardzo często wchodzi w skład alegorii, rozbudowanych porównań itp., zwłaszcza w tekstach biblijnych i do nich nawiązujących] (145): Ramusculus. eyn eſtlin Gáłąſká Murm 104; BartBydg 3; KOſmacżek ieſt to ziele leſne/ wyſokie/ [,,,] pręthy puſzcża wyſokie ku gorze od korzenia á około prącia liſthecżki drobniuchne z gałąſki FalZioł I 113d; Korzenie/ kwiecie y gałęzie w chodzi w lekarſthwa/ bo w korzeniu y wkwieciu/ w gałązkach ieſt ophitoſć woniey, FalZioł I 138a, I 25d, 37a [4 r.], d, 49a, 54d (28); WróbŻołt 79/12; RejPs 152; W dworze onego páłacu były filary złote/ międzi ktoremi były Iáwory złote ná ktorych gáłąskach ſiedzieli ptacy z rozlicżnych rodzáiow HistAl Hv; LubPs S3v, X5v; KrowObr 93 [2 r.]; Więc lepu ná gáłąſkach náwiwſzy náſtáwia/ Aby drudzy wiąznęli/ chytrze tho przypráwia. RejWiz 103v; Vpadł kámień podemną/ ledwem v gáłąſki/ Iedną ręką záwiſnął/ y toć ſtrách nie wąſki. RejWiz 110, 24, 34v, 117, 177v; Leop Sap 4/4; RejFig Eev; ZOná zacna pocżćiwa/ tę figurę miáłá/ Pod nadobnym drzewecżkem/ Oliwnym ſiedzyáłá. A máćicá iey s piersi/ Winna wyraſtáłá/ A ſwemi gáłąſkámi/ drzewko obłápiáłá. RejZwierz 118, 113v; Przyrownawa Ieruzálem ku gáłązce winney BibRadz Ez 15 arg, Gen 8/11, Matth 13/32, Luc 13/19; ktorych gniazdá wiſzą ná drzewie ná ćienkich gáłąſkach dla wężow ktorzy im z gniazdá dźieći iedzą BielKron 451; KwiatKsiąż M2; Intalare taleam praescindendo formare, Roſzczepiwſzy gáłąskę vformowáć. Mącz 171d, 72d, 136a, 138b, 456d, 465a, 503c; Też gáłąſki Przeſtępowe w wodźie wárzone/ pić s nich iuchę/ takież vczyni. SienLek 39, 99, 256v, Yv; RejPos B [3 r.], Bv, 2v, 172 marg; położywſzy dwie gáłąſcze ná krzyż/ środek onych gáłązek wtłocżywſzy w on dołek/ nadobnie onąż ziemią przyłożyſz/ á końce ku gorze wypuśćiſz/ tedy ſie to bárzo ſnádnie prziymie. RejZwierc 107, 74v, 107 [2 r.], 110v [2 r.], 129, 150v; WujJud 68v; RejPosWstaw [110²]; KochTr 6; Calep [345]b, 894a, 995b; IAk ptaſzek rozrzewniony/ Co ſwoie doległośći/ W krzu/ ná gáłąźce/ [...] Spiewániem ćieſząc/ niechce odmiennośći GrabowSet G2v, N2, S2; LatHar 354; WujNT Matth 13/32, Mar 13/28, Luc 13/19; Przeto ſłuſznie Apoſtoł vpomina/ iż ieśli Pan Bog przyrodzonym gáłąſkam nie przepuśćił: dáleko więcey nie przepuśći nam PowodPr 11; Lecż kiedy iąż prąd pogręźnie opiły/ Y bez gáłązek leży iuż ogniły/ Wilkiem to zową KlonFlis F3.

W porownaniach (9): RejPs 85v; BibRadz Ez 15 arg; A thu iuż iáko oliwne gáłąſki rozſkwitnie ſie potomſtwo twoie. RejPos 264v, 72v, 172, 175v; RejZwierc 33; podobno ći wſzyſcy z ſtolice Rzymſkiey/ iáko z drzewá gáłąſki wyroſli. NiemObr 48; KołakSzczęśl [D].

W charakterystycznych połączeniach: gałązka (gáłązki) blada, bzowa, cienka (cieniuchna) (3), cypresowa, długa (2), gęste (3), gładka, kosmata, krzywa, kwitnąca (3), laurowa, młoda, nadobna, nędzna, niepotrzebna (4), oliwna (7), prosta, przestępowa, przyrodzona, rumnowa, subtelna (2), tłusta, twarda (2), wdzięczna (2), winna (5); gałązki się chwycić; u gałązki zawisnąć; wieszać (wisieć) na gałązkach (2).

Fraza; »gałązki poschły; oschła (ai) gałązka« (1; 1): Mącz 435c; POdobneś mi ieſt drzewo/ ćieſzę ſię tobą/ Bo widzę/ że/ iák zemną/ świát pocżyna z tobą/ Iedne gáłązki poſchły/ drugie precż odćięte/ Snadźći żal żeś kiedy ieſt/ od źiemie przyięte. GrabowSet Ov.

Zwroty: »gałązki obcinać« [szyk zmienny] (3): Surculo, Niepotrzebne á oſchłe gáłąski obćináć. Mącz 435c; RejZwierc 107; á drudzy obćináli gáłązki z drzew [caedebant ramos de arboribus]/ y ná drodze ſłáli. WujNT Matth 21/8.

»gałązki obrzezać, obrzynać; poderźnione gałązki« (1 : 1; 1): Bo przed żniwem wſſyſtek okwitnął/ y nieźrzáła doſkonáłość rodzic [ ! ] będzie/ á będą poderźnione gáłąſki iego [et praecidentur ramusculi eius] ſierpámi Leop Is 18/5; Też gdy młode drzewká rozſadzaſz niepotrzebne gáłąſki precż obrzeż RejZwierc 107, 107v.

»rąbać gałązki« (2): drudzy záſię rąbáli gáłązki [frondes caedebant] z drzew/ y kłádli ná drogę. BibRadz Mar 11/8; WujNT Mar 11/8.

Wyrażenia: »gałązka obumarła« (1): w tym nieprzepłácony Kwiát ſię z gáłąſki obumárłey ziáwił GrochKal 21.

»gałązka ułomiona« (1): Termes ‒ Gałaska z owoczem vłomioną Calep 1057a.

»gałązka (wieczno)zielona« [szyk 3 : 1] (4): Frondosus ‒ Gałazek zielonich pełny. Calep 436b; LatHar 258, 355; Ty trzymaſz w ręku gáłąſki Laurowe/ Wiecżnoźielone RybGęśli C2.

Szeregi: »odmłodka abo gałązka« (1): Wſzelkąć (marg) odmłodkę abo gałąſkę ( —) latoroſl [Omnem palmitem]/ ktorá wę mnié owocu nieprzynośi przec odyimuie MurzNT Ioann 15/2.

»rożdż(ka) (a. rozga), (a(l)bo, i) gałązka« [szyk 3 : 2] (5): FalZioł I 109a, IV 5d; Ramus in radice arborum dicitur in herbarum radicibus capillamentum, Gáłąská/ różczká Mącz 345c; Sarmentum, Rózgi álbo gáłąski/ które od winá odrzezuyą/ mogą też być zwáne trask: álbo wiory. Mącz 368d; WujNT 89.

W przen (21): RejWiz 194v; BibRadz Eccli 1/19; RejAp 51v, 173v; Gdyż cie zowie gáłąſką być s ſzcżepu onego/ Swoiey winney máćice RejPos 156v; á ći bezecni robacy vſtáwicżnie pilnuią/ áby im dáley tym bárzyey podgryzáli á niſzcżyli ty gáłąſki twoie cnotliwych á Krześćiáńſkich ſpraw twoich RejPos 204v, 173, 271v [2 r.], 281v, 354v; BudBib Eccli 14/25, 24/18 [2 r.]; O święta Páni Czyrkwi/ krolá twego/ Proś/ niech gorcżycá ma łan z ćiáłá mego. Proś niech gáłązki iey ſie rozſzerzáią GrabowSet O2; NIe przeto [...] iż w gáłązki moy ſzcżep nie rogáty GrabowSet H4v, O2.

Fraza: »gałązka uschnie« (1): Bo/ gdyby powśćiągniony Był/ twey łáſki ſkok; łácnoby gáłązká Vſchłá GrabowSet 13.

Szeregi: »gałązka a latorośl (a. latorosłka)« (2): Ale iż nas ten iedyny ſynacżek zowie gáłąſkámi á látoroſlámi ſwemi/ ktorzychmy poſzli z oney ſwiętey winney máćice/ ktorą ſie on ſam miánowáć racży RejPos 172, 345.

»gałązka i rożdżka« (1): By nádźieie ich pilne/ [...] Twierdząc/ cżynił vśilne; Gáłązki rozkrzewione Y roſzczki mnożąc/ wſzech dobr nápełnione. GrabowSet V2.

Synonimy: latorosłka, odmłodka, odrośl, rożdżka.

Cf GAŁĄZECZKA