[zaloguj się]
[pdf]

GARŚĆ (273) sb f

garść (211), garzść (58), garzć (2), garć (2); garść BierEz, RejRozpr, LibMal (5), RejJóz, GliczKsiąż (3), RejWiz (2), Leop (2), RejZwierz (6), BibRadz, KochSat, Mącz (7), GórnDworz (2), RejPos, RejZwierc (2), KochMon, WujJud (3), BudBib (9), HistHel, StryjWjaz, CzechRozm, PaprPan (4), KochOdpr, Oczko (8), KochPs (2), SkarŻyw (6), StryjKron, ReszPrz, WisznTr (2), PudłFr, ArtKanc, GórnRozm, KmitaPsal, Calep (5), GostGosp (4), KochCz, OrzJan (7), WyprPl, LatHar (2), KołakCath, KołakSzczęśl, JanNKar, PowodPr, CzahTr (3); garć RejKup; garść : garzść : garzć : garć FalZioł (67 : 58 : ‒ : ‒), BielKron (3 : ‒ : 1 : –), SienLek (33 : – : – : 1), GrochKal (1 : ‒ : 1 : ‒).

garść (62), garść (1); gårść : garść SienLek (18 : 1). ◊ garść- (48), gårść- (22); garść- RejWiz (2), Mącz, SienLek (15), WujJud (3), Oczko (5), KochPs (2), SkarŻyw (2), ReszPrz, WisznTr, ArtKanc, GostGosp, WyprPl, LatHar, KołakCath, KołakSzczęśl, JanNKar, CzahTr; gårść- RejZwierz (5), BielKron, GórnDworz (2), RejPos, RejZwierc (2), CzechRozm, PaprPan (2), GrochKal, PowodPr; garść-: gårść- BudBib (4 : 4), OrzJan (4 : 2).

Fleksja
sg pl
N gårść garści
G garści garści
A gårść garści
I garścią
L garści garści(a)ch

sg N gårść (15). ◊ G garści (57). ◊ A gårść (89). ◊ I garścią (14). ◊ L garści (73). ◊ pl N garści (1). ◊ G garści (3). ◊ A garści (20) [w tym: dwie garści (9)]. ◊ L garści(a)ch (1)

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Dłoń złożona w sposób umożliwiający zaczerpnięcie, uchwycenie, objęcie czego; pugillus PolAnt, Cn; manus PolAnt; pugnus Cn (57): wzyall mv theſz vlka pyenyedzi nyemalo zgarſzczy LibMal 1547/124v, 1547/126; RejWiz 52v; RejZwierz 68v; Mącz 304b; Kto zmierzył garśćią ſwą wody/ á niebioſá piędzią rozpráwił? BudBib Is 40/12; Y z ćiągnął Cheruw rękę ſwoię z pośrzodku cheruwow do ogniá [...]/ á wziąwſzy dał do gárśći oblecżonego w płoćienne (ſzáty) BudBib Ez 10/7, Ez 10/2; Wy z złotych kubkow pijećie/ á on ſię gárśćią wedle potrzeby wody nápił. SkarŻyw 52; Argyranche ‒ Namazanie garſzczy groſzem. Calep 94a, 342a.

I sg w funkcji okolicznika miary: »garścią« = po trosze, mało (4): Pług. TV pátrz iáką ſowitą/ lichwę s tego mamy/ Garſcią kęs rozrzućiwſzy/ korcem odbieramy. RejZwierz 138v; By ſie pánie garſcią bráło/ Bá nie będźieć przybywáło RejZwierc 234v, 235; PowodPr 62.

Zwroty: »mieć w garści« = mieć pod ręką (1): y ieſliby ſye im [chorym] do mdłośći zánośiło/ mieć Morſelle w gárści Oczko 28v.

»w garść nabrać« (1): A gdy záśię wzgorę chćiáłá/ Co mogłá w garść ich nábráłá BierEz Q3v.

»ująć w garść« (1): Iabym rádźił poſtáráć ſie o ſtárym mieczu: Coby go to mógł viąć czyśćie w gárśći obie WyprPl B.

»z garści wydzierać« (1): ták nam broń náſzę z gárśći práwie wydźieraſz/ ábyſmy gardł twoich nie bronili. OrzJan 29.

W przen (11): (did) Zephira zaſlichnawſzy fuka na hausknechta (‒) A cżo to łotrze markoczeſz A o cżo ſie tak kłopoczeſz A Czo tobie trzeba myſlić Ty ſwe pańſtwo w garſc możeſz skrić RejJóz C5v; Lecż zazdrośćiwy Smok/ ktory mniema áby świát wſzyſtek w gárśći nośił/ á przyćiſnąć do złego mógł/ dobrze żyw był SkarŻyw 14; ArtKanc K11; choć cżego nawięcey wozámi/ ſzkutą/ w rządźić náwoźiſz/ nierząd gárśćią roznieśie GostGosp 148.
Zwroty: »w garści być« = zależeć od czyjejś woli [szyk zmienny] (2): Czyli to oſobnéy łáſce nád ſobą przyznáwáć nie mamy? że to iuż w garśći teraz ieſt wáſzéy/ kinąwſzy na ſtronę przyiáźnią obłudną Turecką/ wyzuć ſie z tych śideł przymiérza iego OrzJan 15; ponieważ turkom Carz Turecki ſam práwem ieſt/ ſam ſpráwiedliwośćią [...] y ponieważ żoná/ máiętność/ dźiatki/ ſą w garśći v niego: nie baczę záprawdę/ coby ie ná woynie podżégáć [...] miáło OrzJan 45.

»w garść chytać« = gronić za zarobkiem (1): Bo Doktorowi y miſtrzowi/ ani ſie godzi/ ani potrzebá yeſt piſkáyąc wgarsć chytáć. Lepyeyci the opátrzyć dla záchowánya rzecży poſpolitey/ niż inſſe dla káżenya á roſproſſenya GliczKsiąż Lv.

»w garść piszczeć« = żałować straconej nadziei (1): Bo iednák czymkolwiek płáći Drugą połowicę tráći A gdy ſie domek wyniſſczy Tedy ty pánie w garſć piſczy RejRozpr H4.

»garścią sypać« = hojnie dawać (1): Ano co Więc z nędzniká y s ſkory wygnąbią/ To Więc tám gárſcią ſypą gdzye bębnią á trąbią. RejWiz 19.

»trząsnąć [kogo] w garści« = zniszczyć, zgubić wszystkich (1): Pátrzćie iáko ten trząſnął w gárśći tych to Szátáńſkich Miniſtrow. ReszPrz 75.

Wyrażenie: »w garści skryty« = bardzo krótki (1): Ty żywieſz czás nieprzeżyty/ A móy wiek ieſt w gárśći ſkryty KochPs 57.
Przen (26):
a) O przemocy, niewoli, niebezpieczeństwie; manus PolAnt (11): RejZwierz 143; odkupię ćię też z garśći okrutnikow. BudBib Ier 15/21; PaprPan Bbv.
Zwroty: »być w garści« (2): PaprPan Bb3v; a ono żoná v drugiego w gárśći/ córkę gwałcą/ oyczyzná gore OrzJan 135.

»w garść dawać« (1): Komu mię w garść dáieſz/ o Boże moy? LatHar 152.

»w garść się dostać« (1) : Y náſzemu Iwoni gdyby ſie w garść doſtał/ Wierz mi chociaż przy ſtárſzym wnetby cie wychwoſtał. PaprPan Aav.

»w garść wpaść« (1): Ephenor [...] By obacżył náſzego plebaná hárcuiąc/ Odrzekłby ſie iuż mi wierz ſwey brohi nań wznośić/ Bo kto w iego garść wpádnie trudno ſie wyprośić. PaprPan I3v.

»wybawić z garści« (3): sługá twoy y ſyn twoy (ieſtem) ią/ przyćiegni á wybaw mię zgárśći [serva me de manu] krolá Arámſkiego/ y zgárśći krolá IzráeKkiego BudBib 4.Reg 16/7, Ps 18/1.

b) O posiadaniu (10): ktore [podarze] mi Potym zá zeſzćiem iego/ nie bez żalu mégo z gárśći iáko ſpokoynému wyięto. JanNKar Bv.
Zwroty: »w garści [u kogo] być« = mieć pewność posiadania (1): Y ták [cesarz turecki] Wołoſką źiemię pośiadſzy/ Węgierſką tákże źiemię podbiwſzy/ nie ieno tych źiem iuż wźiętych zwyćiężcą/ ále y kroleſtwá y páńſtwá twégo pánem ſie liczy: y tak to w gárśći v śiebie bydź rozumié/ że też iáwnie powiáda OrzJan 75.

»w garści dzierżeć« (1): Vboſtwo zá nie ważymy/ Poki co w gárśći dzierżymy. WisznTr 25.

»mieć w garści« [szyk zmienny] (4): GórnDworz Dd4; dla odpuſzcżenia grzechow dobrze cżynić niechcećie: á iákobyśćie iuż kroleſtwo niebieſkie wgárśći mieli/ dla niego Bogu ſłużyć/ albo ſie go doſługowáć wſtydaćie. WujJud 108, 69 marg, L14v.

»z garści wydrzeć (a. wydzierać)« (3): Szwedowie was przes morze ſięgaią/ A Iflanti wam prawie z garſci wydzieraią. KochSat A3v; że im źiemię dárowáną y práwá oney Źiemie/ y nabożeńſtwo ku niey też przywiązáne z garśći wydárł CzechRozm 84v; OrzJan 17.

c) O władzy Boga nad światem (5): Bym ſie ſkrył w źiemię przepáśći / Choć w iáſne żorze/ Choć w buyne morze/ Záwżdyć będę w gárśći. WisznTr 27.
Zwroty: »w garści trzymać« [szyk zmienny] (2): Tákći Pan Bog od wieku ten świát w gárśći trzyma Y żywych y nie żywych wſzytkich w mocy ſwey ma. KołakCath C; GrochKal 7.

»w garści zamykać, zawierać« (1 : 1): ktory niebo y źiemię w gárśći záwieraſz/ rácż wſpomnieć ná niezmierną boleść LatHar 292; KołakSzczęśl A2v.

2. Tyle, ile się w garści zmieści, ile garścią można objąć; complexio quae manu fit Cn (205): GliczKsiąż Iv; Manualis - Pełnągąrſcz, ilo w garſcz mozeſz zawrzecz. Calep 638a.

garść czego (182): Wezmi [...] rozinkow drobnych tzo cżtyrzy z ote [!] zaważą/ to ieſt: dobrą garſc FalZioł I lc; Wezmi korzenia rzepikowego/ fzałwiyey/ primule veris: to ieſt/ pirwoſnki/ każdego gartz FalZioł I 4d; NAprzod, wezmi mlecżu wyſokiego. 6. garzſci/ podrożniku. 3. garzſci FalZioł II 18a; Wezmi mlecżu wyſokiego/ fiiołkow cżyſtych/ [...] wſzytkiego rowno po poł vncijey/ liſtkow ſene poł trzeci garzſci FalZioł II 2ſb, I 2b, llb, 13c [2 r.], 21c, 31a (38); Item zeznala yſch [...] weſpolek zmydlem wiſchey opiſſanym schaffranu wązel wpapyerzą wýąla y dala go garſcz kſzyądzu Staniſlavovi [...] za dlug LibMal 1544/91v, 1544/84, 1546/116; RejKup aa8v; GliczKsiąż Iv; z ktorych ieden weżmie garść pełną białey mąki y oleiu/ y wſſyſtko kádzidło/ á położy pámiąthkę na ołtarzu Leop Lev 2/2, 10/2; RejZwierz 107v; Aley to świerzb wypądza z wnątrza: weźmi pięć párćicu garć/ á warz go w koźim mléku SienLek 133v, 55v, 100 [2 r.], 102v, 106v, 117 (25); BudBib Lev 2/2; Oczko 5 [3 r.], 20v, 32; Z gárśći źiarn táki vrodzay wſtánie/ Ze/ iáki z Cedrów ſzum ná Libánie/ Táki chrzęſt kłoſow po górách wſzędźie/ Y po niźinách obfitych będźie. KochPs 106; SkarŻyw 480, 570, 571; CzahTr F3v [2 r.]. Cf Wyrażenie, Wyrażenia przyimkowe.

W charakterystycznych połączeniach: garść cała (2), dobra (4), pełna (5); rowno garść (poł garści) (3); rowno po garści (10); połtory, połtrzeci garści; garść brać (3), dać, mieć, nabrać, porwać, (u)warzyć (4), włożyć (5), wsypać (2), wziąć (130), zjeść.

Przysłowia: bibl. [Eccle 4/6] Lepſzać ieſt garść z odpocżynienim/ niż obie pełne ręce s pracą a trapienim duſze. BielKron 80.

Bo to ſtára przypowieść/ my ſzcżypty cudzego/ A dyabeł pełną garſcią/ náchwyta náſzego. RejZwierz 129, 103; żeby był hoinym w życiu/ ſzcżodrym w rozdawániu káżdemu/ á nie ſzcżypthy/ ále czáłą garſcią GórnDworz Ii2v; RejPos 253v. [Ogółem 4 r.].

Wyrażenie: »poł, połowica garści« [w tym: czego (37)] (37 : 1): Wezmi ſoku opichowego dziewięć łyżek, ielenich ięzikow, boragowych kwiatkow/ każdego połgarſczi FalZioł I 8b; Wezmi kwiatkow lewandulowych/ maiorany/ koczenkow z Arabijey/ każdego ſnich po połowiczi garſci FalZioł I 75c; Wezmi ſzcżawiu z połgarzſci albo iako wiele chczeſz FalZioł IV 46a, I 2b [2 r.], 3c, 5a, 11b, 13c [2 r.] (35); Weźmi Biedrzeńcu/ Bukwice/ Ruty/ Kopru/ Izopu/ Cámbru/ po połgárśći albo po cáłey kożdego SienLek 39v; Oczko 33.
Wyrażenia przyimkowe: »po garści [czego]« [w tym: po poł garści (18)] (72): wezmi byłicze y zielenich ięźykow rowno po garſci FalZioł I 9a; Wezmi [...] paprotki/ korzenia ſoſnki/ liſtkow ſenes/ każdego po połtory garſczi FalZioł I 28d; Tych wſzytkich pod iedną miarą/ po garzſci, albo po dwu/ albo po cżym chczeſz ſkray wſzytki drobno FalZioł II 19c; tedy maſz wziąć [...] bożego drzewka/ bylicze/ każdego z nich po dwu garzſci FalZioł V 27v; Takieſz wezmi náſienia/ albo liſcia włoſkiego kopru, ſzańty, oboyga po dwu garzſciach FalZioł V 36v, I lc, 3d, 13b, c, 16c (61); áby wzięli po garści popiołu s kominá á rzućili w niebo przed Fáráonem BielKron 29v; SienLek 39v, 104v, 112, 113v, 117, 120v, 162; Owcom po garści wełny użynał przy głowie KochMon 28; Oczko 32v, 33.

»z garść [czego]« [w tym : z poł garści (2)] (10): Wezmi iądrek włoſkich orzechow, zgarzſć FalZioł V 88v, I 13d, 50b, 76d, 77a, IV 46a, V 77, 78y; Náthłucz cebule iż iey ze trzy gárśći będźie SienLek 175v, 56.

a. O zbożu lub innych roślinach: tyle, ile obejmie się dłonią (przy żęciu sierpem); manipulus Mącz, Calep, Cn; fasciculus Mącz, Cn; donarium Mącz (15): Manipulus, Garść/ Snopeczek/ wiązánká proprie, Ták wiele yáko żeńcá záraz ſierſpem vrznie/ Garść. Mącz 208a, 95b; Calep 636a; Len/ konopie/ máią bráć ták coby każdy ſnop mniey ani więcey nie cżynił iedno garść GostGosp 124, 52, 112.

garść czego (6): tedy kápłanowi przynieſiećie Omer pierworodnych zboż z żniwá wáſzego. (marg) O them pátrz w 2. Moi. 16. v. 16. Acz thu niektorzy wykłádáią/ Garść kłoſow. (‒) BibRadz Lev 23/10; ale Woiewodzie poſłał konopi garzć/ przęſlicę y záięcży kożuch BielKron 353v; Fasciculus olfactoriolum [!], Garść kwiecia do woniániá/ Rownianká. Mącz 119b, 209b, 373d; BudBib Ruth 2/16.

W przen [czego] (2): NIe dár iáki koſztoẃny/ to ieſt/ klinot drogi Ofiáruięć moy Pánie z tey ſtrapioney drogi. Ale garść pieśni nowych KmitaPsal ktv; Wiérſzów ci ſwoich garść niemáłą nioſę/ Któré/ byś wdźięcznie przyiął/ o to proſzę. PudłFr 15.
3. Niewielka ilość, mała liczba, mały kawałek [kogo, czego] (11): HistHel B2; Perſki Krol Artáxerxes od chłopká proſtego/ Przyiął wdzięcżnie garść wody/ widząc ſzcżyrośc iego. StryjWjaz A2v; KochOdpr C2v; SkarŻyw 103; Ták iż zá dziwnym foritowánim Bożym onę pięćdzieſiąt tyſiąc Wołochow y Turkow/ náſzych ſześc tyſiąc/ a práwie garść ludzi pobiłá/ y rozgromiłá StryjKron 757; GórnRozm D3v; Ale ćię to ſnadź więċey/ Krolu/ boli/ Ze tá garść Polſki z inąd Krolá woli? GrochKal 13; KochCz Bv; Garść Żydow/ iáko wiele narodów Chánáneyſkieh wytráćiłá? OrzJan 33; W liczbę wiemych poddanych prziymi mię dźiś twoich/ [...] A ią przy boku twoim garść krwie mey ponioſę CzahTr G.

W charakterystycznym połączeniu: garść ludzi (3).

Wyrażenie przyimkowe: »z garść« (1): Ktora rzekłá/ żywy Pan Bog iż go nie mam tylko mąki zgarść/ á oleiu trochę BielKron 84.

HG