Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ALECIEM

Następne hasło: ALEF »

ALEĆ (562) cn i pt

cn (553), pt (9).

aleć (552), aleciem (2) BierEz N4, ForCnR Av, aleć a. aleciem (8).

aleć (479) [zapisy: aleć (460), alec (14), aletz (5)], aleć a. alecz (81) [zapisy: alecz (31), aleċ (24), aleċz (3), alecż (2), alećz (2)].

a oraz e jasne, drugie e w alećiem prawdopodobnie pochylone.

Sł stp notuje, Cn s.v. ale, Linde XVII w. s.v. ale.

Znaczenia

I. Spójnik (553)
- 1. Łączy składniki, wypowiedzenia lub grupy wypowiedzeń wskazując na zachodzący między nimi stosunek przeciwstawny (477)
- 2. Nawiązuje, wprowadza nowe treści albo przyłącza nowe zdanie do poprzedniego celem jego rozwinięcia, bez specjalnego uwydatniania stosunku przeciwstawnego (76)
  - a. Wprowadza wypowiedzenie przerywające tok wypowiedzi, zamykające ją albo zaznaczające przejście do innego tematu (12)
  - b. Przyłączone zdanie ma odcień zdania wynikowego (5)
II. Partykuła uwydatniająca (9)

I. Spójnik (553):

1. Łączy składniki, wypowiedzenia lub grupy wypowiedzeń wskazując na zachodzący między nimi stosunek przeciwstawny; autem, et, porro, sed, vero, verum Vulg (477):

A. Treści członów szeregu przeciwstawnego wyłączają się (32):

a. Pierwszy człon zaprzeczony, drugi twierdzący (28): WujJud 240v; Czy Grékóm tylko wolno pogrzebionym wſtawáć? Aleć iednáka wſzytkim śmierć/ á nie ma wrotu GórnTroas 33; WujNT 2.Cor 1/18.

Połączenia: »aleć i«: A nie rozumiey ábyć to tylko ku Apoſthołom rzekł/ áleć y ku nam wſzytkim wiernym ſwoim RejPos 109.

»aleć owszem«: A iákiſz tho cięſzki zakon proſzę cie? á iákaſz tho niewola? Nie zakonći to/ nie niewolać to/ áleć to owſzem roſkoſz á krotofilá RejZwierc 256v.

»nie ... aleć« (21): Ktorzy ſie w łákomſtwo vdádzą Nigdy ſobie nie vgodzą: Aleć ná tym bárzo trácą BierEz I3v (2); OpecŻyw 75v; RejKup k8v; Leop Iac 3/15; BibRadz Luc 1/56[60] (3); BielKron 209; RejAp 6v; HistRzym 16; RejPos 88 (4); RejZwierc 144v; BudBib Tob 4/20; SkarJedn 360; Nie Moyzeſzći wam dał chleb z niebá: áleć Oćiec moy dáie wam chleb z niebá prawdźiwy. WujNT loann 6/32 (3).

»nie ... nie ... aleć« : RejZwierc 256v cf »aleć owszem«.

»nie tylko ... aleć« (2): Nie tylko to od ćiebie wdźięcznie przyymuiemy/ áleć zá to tobie bárzo dźiękuiemy OrzQuin M; y nie tylko żeby mieli o Auctyi myslić Familyi ich alec staraią się iakoby ią deprimerent ActReg 5.

b. Pierwszy człon twierdzący, drugi zaprzeczony (4):

Połączenie: »aleć nie« (4): iż Othoman trochę muru obálił około nas/ áleć ſercá náſzego mam zá tho nieobáli BielKron 249v; SarnUzn B8v; A ták iednoć nas ſtráſzy tá obłudá [...] áleć nam nic nie vcżyni RejZwierc 178; WujJud 222v.

B. Treści członów przeciwstawiają się sobie (371): Dziękuiemyć z dobrey rády: Aleć ſie to nam nie godzi BierEz H4 (10); OpecŻyw 167 (4); ForCnR A2v; WróbŻołt ssv; RejPs 164; RejRozpr K (2); RejJóz B6v (6); RejRozm 400; Bom ya Doctorem niebywał Alecżim [!] go pierwey zbywał Barzo bych theraz rad wydział RejKup q3v (28); wielé oſobie tak rozumié/ że by tem byli/ alec nieſą i ſami śię zdrádzaią. MurzHist P2 (3); Oto ſzatán domágáł śię podśiáć wás iako pſzęnicę/ alemći iá prośił za tobą MurzNT Luc 22/32 (2); BielKom E5v; LubPs ff2 (3); KrowObr 198 (10); A wſzytkim iáko cukier thá [swawola] bárzo ſmákuie/ Aleć w niey wilcże łyko ktho práwie ſkoſztuie. RejWiz 101 (10); Leop Tob 12/19; OrzList d3; RejFig Ee2 (3); RejZwierz 30 (3); BibRadz 2[4].Reg 18/20 (9); OrzRozm K2v (5); ieſzcżeć nádęty nową ſektą/ áleć cżás przydzie iżeć ſie s cżytánia obacży. BielKron 160v (2); KochSat A4; OrzQuin Lv; SarnUzn C3; SienLek 25 (3); RejAp 78v; GórnDworz Q8; HistRzym 18v; RejPos 128 (3); GrzegŚm A2v (3); O ſtłukłći on mnie iednego/ áleć mu ia ich pewnie ſthłukę thrzech. RejZwierc 72v (5); WujJud 215 (4); BudBib 3.Esdr 4/38; CzechRozm 252v (8); PaprPan [Gg]4v (7); ModrzBaz 136 (4); CzechEp 43 (6); GórnRozm H2v (2); KochSz B; WisznTr 7 (2); Poprawdźie mi nie práwie źle ſerce tuſzyło. Alećiem bárzo nagle wypadł z téy nádźieie KochPieś 14 (2); KochSob 58; PudłFr 12; PaprUp F3; ActReg 143; GórnTroas 46; WyprPl Bv; LatHar 139 (3); WujNT Luc 10/42 (26); SkarKaz 489b; WitosłLut A4v; KlonKr E4v; PaxLiz E3v (3).

Połączenia: »aleć jednak« (2): wieleby powiedáć: áleć to iednák ná krotce powiedam OrzRozm Lv; RejZwierc 39.

»aleć przedsię« (7): boże day to/ ábyś tákową wiárę miał/ [...] Aleć ia przed ſię temu niewierzę/ ábyś ták/ iáko piſzeſz o Mſzey thrzymáć miał KrowObr 187v; BielKron 256v; RejPos 311; RejZwierc 49v; CzechRozm 170v (2); PudłFr 63.

»aleć wżdy« (3): A iuż ále rádniey zginę/ Za po śmierći odpocżynę: Aleć wżdy nie odpocżywał/ Y po śmierći nędzę ćierpiał BierEz R2v (2); RejWiz 76 cf »acz ... aleć wżdy«.

»acz(ci) ... aleć« (19), »acz ... aleć wżdy«: ácz ſą tu gotowi Niektorzy dáć hołd Krolowi: Aleć ia tego nie rádzę BierEz F; RejJóz P8v; RejRozm 402 (2); RejKup g4 (4); RejWiz 76v; BibRadz 2.Mach 8/18; BielKron 242v; RejAp 24; iż ácżem wielkiey pracey vżył á wielkiey trudnośći v Oycá ſwego/ álemći iuż przeiednał ten márny vpádek twoy RejPos 168 (2); HistLan F5v; RejZwierc I15v (3); BudBib 2.Mach 7/9; ModrzBaz 4v.

»aczkolwiek ... aleć« (2): Acżkolwiek to był w dobry obycżay Konſtántyn wielki vcżynił/ [...] áleć ſnadź [...] by byli ná rownieyſzym zoſtáli/ nie byłoby nigdy ſporow żadnych BielKron 183 (2).

»chociaj ... aleć«, »chociáj ... aleć przedsię«: RejAp 149v; Bo wiedz chociay y thy nic do ſiebie nie bacżyſz/ áleć przedſię o tobie ſzemrzą RejPos 311.

»chociaż ... aleć« : choćiaż ſię poſtáwką zwierzchowną [...] zá tákie vprzedáć chcą przed ludzmi [...] Aleć ie Bog iuż wrychle odkryie CzechEp 50.

»choć ... aleć«:Bo náſz Woyſki choć widziſz zdać ſie ták ſpokoyny/ Aleć lepiey rozumie zwłaſzcżá koło woyny PaprPan Sv.

»wprawdzie ... aleć«: Vprzikrzel ſie wam bel wprawdzie wpiſaniu ſwem [...] alec mu to podobno prziſzlo belo zgniewu PaprUp Ov.

a. Człon drugi zawiera zastrzeżenie, ograniczenie dotyczące treści członu pierwszego (114): BierEz Ov; ForCnR D3 (2); RejRozpr B3v (2); Bracia oddaią Iożepha kupczowi Owoſz gi maſz alecz ſie/ teraż skażił w nędzy RejJóz Bv (3); RejRozm 396; A wſſytkos każeſs cziſt Pauie [!]/ Aleć to długe Kázánie RejKup aa3v (7); KromRozm I G (2); Abowięmći śię wſzyſtko s ſtać muśi aleć ieſzcze nieieſt (marg) wſzakże nie iuſz (‒) koniec MurzNT Matth 24/6 (4); KromRozm II kv; BielKom G4v; Yeſli práwi kto chce być Biſkupem álbo kápłanem/ dobregoć ſie dopyera. Aleć potrzebá áby kápłan żadney winy do ſiebye nye znał. GliczKsiąż 06 (3); KrowObr 16v (7); RejWiz A8v (4); BibRadz Eccle 7/13 (4); OrzRozm Lv (4); BielKron 27 (6); OrzQuin D (2); SienLek 32v; RejAp 180v (2); RejPosWiecz³ 98; HistLan Dv; A wſzákoż y ćić pothyią/ áleć iście nie przyrodzoną tłuſtoſcią. RejZwierc 61v (3); BielSpr 28v (4); WujJud 45v (7); A ieſliby ſye téż w Stáwie nie chćiáły dobrze mnożyć: Thedy by ié muśiał ſádźić. Aleć to rzadka/ áby ſye Szczuká nie miáłá w Stáwie trzéć. Strum Qv; CzechRozm 166v; ModrzBaz 74 (6); SkarŻyw 567; CzechEp 62 (5); NiemObr 22; KochFr 72; GórnRozm A4v; KochSob 57; BielRozm 7 (2); PaprUp H2v (2); WujNT 470 (9); CiekPotr 33.

Połączenia: »aleć jedno«: Prawdác ieſt/ że y Krole piſmo Boże Páſterzámi zowie. Aleć iedno te ſą prawdźiwe owiecżki Boże/ ktore iednego Páſterzá Rzymſkie0 ſłucháią WujJud 18v.

»aleć przedsię«: á bronili ſpołem Ieruzálem [...] áleć go przedſię źle vſtrzegli/ bo Zołdan wźiął Ieruzálem nie walcżąc BielKron 346.

»aleć wżdy« (3):BierRozm 5; OrzRozm B2v; iáko tu w Polſzce v nas może y wtorą y trzećią ieść/ á zwłaſzczá ktho zwycżay ma. Aleć wżdy iedná á proſta potráwá zdrowſza. SienLek I3v.

»acz ... aleć«: Acż ieſt panu wſzytko wolno Aleć nas tak skarał ſmolno RejJóz B7v.

»aczkolwiek ... aleć«: ACżkolwiek wiele ieſt ijnych mędrczow/ [...] ktorzi o Sżcżęſciu a o Fortunie ludſkié piſali/ aleciém nic tak gruntownie iáko ninieyſſá Hiſtoriá [...] ogarnęła. ForCnRWiet Av.

b. Między członami szeregu przeciwstawnego zachodzi stosunek przyzwolenia (13): bacżęć chytrość twoię/ Aleć ſie wilku ćiebie nie boię. BierEz K2 (2); BibRadz Luc 13/27; PaprPan Aav; PaprUp A3; Iużem ia nie z iednégo iadł mącznego woru/ Aleć wſzytko chléb á chleb WyprPl A3.

Połączenia : »aleć przedsię (przecie)« (2): RejZwierz 140v; Mali się prawda rzéc y Lubowlie y tych co tam sąm Boze się pozał, alec przecie wolę ie tam widziec niz vKaliſza ActReg 54.

»aleć wżdy« (2): Y sſtáło śię iáko koń chćiał/ Aleć wżdy ná tym nie wygrał. BierEz Ov; KrowObr 146v.

»acz ... aleć« (2): Aċzem zato niemáło dał Aleċz mi njcz tego nie żał RejKup t7 (2).

»chociaż ... aleć«: Choćiażby ſię theż wſzyſcy zgorſzyli/ áleć ia nie. BibRadz Mar 14/29.

C. Treści członów szeregu przeciwstawnego zostają zestawione celem uwydatnienia zachodzących między nimi różnic (42): BierEz C4 (7); BierRozm 20 (2); Lacznoć tobie żes męſzcżyżna Aleć mnię tą ſmętna blizna do ſmierći ſie nia żagoi RejJóz B7; RejKup v7 (3); LubPs K2v (3); Leop Prov 6/26 (2); BibRadz Prov 2/22 (9); SienLek 3v (2); GrzepGeom O3v; GrzegŚm 39; Owa wſzyſcy chwalili zacny rozum iego [...] Aleć Zyęciom y pániam nie było to śmieſzno HistLan F2; WujJud 173v; WujJudConf 246; Ty ſam trwaſz ná wieki/ áleć my wiecżnie giniemy. BudBib Bar 3/3 (2); NiemObr 90; KmitaPsal A4; Iamći was krzćił wodą/ áleć on was będźie krzćił Duchem świętym. WujNT Mar 1/8 (4).

D. W treści członów szeregu przeciwstawnego występują równocześnie elementy wspólne i różne (32):

Połączenia: »aleć i« (28): RejRozm 392; RejKup v2; GliczKsiąż P8v; Boć w Izááku będzie tobie wezwano naſienie. Aleć y ſyná ſlużebnice/ rozkrzewię w narod wielki Leop Gen 21/13; TYch przodkowie w ſwych cnotach/ by Anyeli byli/ Aleć y potomkowie iſcie nie zelżyli. RejZwierz 62v (4); OrzRozm H; BiałKat 273v; RejZwierc 61; RejPosRozpr c3v; PaprPan X3; ktory co zacż był świádcżą Hiſtoricy [...] áleć y iego decretales epistolae. CzechEp 42 (9); ReszList 177; LatHar 153; WujNT Act 3/24 (4).

»aleć też« (2): Ciężek ći ieſt mnie moy ſąśiad/ áleć też Moſkiewſki Litwie/ á Turek Polſzce z Wołochy y z Tátáry nie lekſzemi ſą. OrzRozm T; BielSjem 4.

»aleć też i« (2): SienLek 30; bo iuż poborcá álbo iego piſárze im może ná Woycie nawięcey wytárgowáć á wyciągnąć to nawiętſze miſterſtwo [...] Aleć też y Woyt [...] da cżaſem chytrym poborcą o zięmię. RejZwierc 39.

2. Nawiązuje, wprowadza nowe treści albo przyłącza nowe zdanie do poprzedniego celem jego rozwinięcia, bez specjalnego uwydatniania stosunku przeciwstawnego; autem, et, sed Vulg (76): RejRozpr I2v; RejKup h5v (3); KrowObr 34v (5); Leop 1.Petr 4/7 (2); BibRadz Eccle 33/16 (4); BielKron 420v; Aleć to ieſzcze wſzitko początki/ pochwili Będzie tego podobno więcey KochSat A3v; OrzQuin R3 (2); SienLek 37v; A wierz mi żeć tu trzebá w tym pilnośći ruſzyć. Aleć to wſzytká pilność ſłucháć rády tego RejPos 357v (3); KuczbKat 115; RejZwierc 113v (2); RejPosRozpr c; CzechRozm 56v (2); PaprPan Gg; KarnNap D; ModrzBaz 119 (3); (marg) Nikt nie może lepieey [!] Bogá oznaymić nád iego ſámego oznaymienie (‒) Aleć y tego niewiem ktoby też przeć miał/ że nam nie mógł nikt lepiey Bogá oznáymić/ iáko ſię on ſam oznaymił CzechEp 118 (7); GórnRozm H3 (2); WerGośc 247 (3); PaprUp E; GórnTroas 62; LatHar 691; Wyłącząć was z bożnic: Aleć przyidźie godźiná/ że wſzelki ktory was zábiie/ mniemáć będźie że cżyni poſługę Bogu. WujNT Ioann 16/2 (10).

a. Wprowadza wypowiedzenie przerywające tok wypowiedzi, zamykające ją albo zaznaczające przejście do innego tematu (12): Aleć ieſztze nietylko tych náuk Dijabelſkich. Podzmy dáley do drugich. KrowObr 96 (2); RejWiz 169; OrzRozm N3v (3); Mącz 44a; O obronie przećiw temu [...] mowić będę. áleć to naprzod ná ty ſłowá twe powiádam CzechRozm 231v; CiekPotr 41; Aleć ono knam idźie/ rozmow zaniechaymy. PaxLiz B2v (3).

b. Przyłączone zdanie ma odcień zdania wynikowego (5): Kazdemu kogo karzeſz dawaſz pocieſzenie Aleć żadny nie wątpił acz w przygodach bywa RejJóz P6; Mamczi ya Prokuracia Aleć kogo ſucho zmyią RejKup z8v (3); Niecháy mowi Aáron do Fáráoná [...] áleć ia zátwárdzę ſerce iego/ y rozmnożę znáki/ áleć was nie vſłucha. [bibl. et non audiet vos Ex 7/4] BielKron 29.

II. Partykuła uwydatniająca (9): Aleć iuż mam dobrą mowę BierEz A3v (2); RejJóz K4; (did) Czart vyzrzawſy Plebana zarthuie. (‒) Alecz owo wiere biezy RejKup h3v (2); áleć tu ſęk/ rad vyźrzę iáko tu twoiá śiekierá w ten ſęk tráfi. OrzRozm K3v; Kárcżmarká. Aleciem bárzo wygráła/ Becżká mi ſie opukáłá RejZwierc 235d; WerGośc 245; Aleć ia głupia byłá/ dawno ſie nie pocżuć PaxLiz C3v.