Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GRUSZEWIE

Następne hasło: GRUSZKOWY »

GRUSZKA (89) sb f

gruszka (87), gruska (1) [w rozważaniach ortograficznych JanNKar], kruszka (1); gruszka : kruszka Mącz (18 : 1).

Fleksja

	sg	pl	du
N	gruszka	gruszki	gruszce, grusce, gruszce
G	gruszki	gruszek
D	gruszce, grusce	gruszkåm
A	gruszkę	gruszki
I	gruszką	gruszkami
L	gruszce, gruszcze, grusce	gruszk(a)ch

sg N gruszka (15). ◊ G gruszki (8). ◊ D gruszce FalZioł (2), grusce (1) CzechRozm. ◊ A gruszkę (6). ◊ [I gruszką.] ◊ L gruszce (2) FalZioł, RejFig, gruszcze (1) GlabGad, grusce (1) RejJóz. ◊ pl N gruszki (28). ◊ G gruszek (9). ◊ D gruszkåm (1). ◊ A gruszki (8). ◊ I gruszkami (2); -ami (1) Mącz, -åmi (1) BielKron. ◊ L gruszk(a)ch (2). ◊ du N (cum nm) gruszce (2), grusce (1); gruszce JanNKar F 4; gruszce: grusce JanNKarKoch F3 (1 : 1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. bot. Pirus communis L. (Rost); drzewo owocowe z podrodziny jabłkowych, grusza (16)
2. Jadalny owoc gruszy (66)
- Przen (2)
  - a) Łajno (1)
  - b) Zestawienie: »leśna gruszka« = mała wartość, miernota (1)
3. [Rodzaj ozdobnego wisiorka w kształcie gruszki]
4. [Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »wycza gruszka« = prawdopodobnie Helianthus tuberosus L.; bulwa, słonecznik bulwiasty (roślina jadalna)]
*** Bez wystarczającego kontekstu (7)

1. bot. Pirus communis L. (Rost); drzewo owocowe z podrodziny jabłkowych, grusza; pirus Mymer¹, Vulg, Mącz, Cn; pira FalZioł (16): Mymer¹ 20; Pira. Gruſzka. IEſt drzewo domowe y leſne FalZioł III 23d, +6b, I 110b; Leop 2.Reg 5/23, 24; NA Gruſzce iednemu ſie żoná obieśiłá RejFig Eev, Aa6; Mącz 3c.

Zwrot: peryfr. »być na grusce« = być powieszonym (1): A tak iuż podz nieboże a ſprawąy [!] ſie Bogu Boć być iſcie na gruſcze ieſtli nie na głogu RejJóz K2v.

Zestawienia: »gruszka ogrodna« (1): Pulvinulus, Gruſzká ogrodna. Mącz 331b.

»płonna gruszka« = gruszka leśna; achras, pirus silvestris Cn (1): Iáko płonne gruſzki z láſu przeſádzone lepſzy owoc rodzą SkarKaz 420b.

»gruszka polna« [szyk 1 : 1] (2): liſt ma podobny polney gruſzcze FalZioł I 114a, I 116c.

Szereg: »jabłonki i kruszki; gruszka z jabłonią« (1; 1): Gruſzká z iábłonią z rozmowy/ Doieżdżáły ná ſie ſłowy: Iedná drugiey vrągáłá/ Iżby gorſzy owoc miáłá. BierEz L4v; Wſzędźie po polu yábłonek y kruſzek rozmáyitych náſzczepić. Mącz 387a.

2. Jadalny owoc gruszy; pirum Murm, BartBydg, Mącz, Cn; pira SienLek (66): BierEz P [2 r.]; Murm 109; BartBydg 230b; w tich iabłuſzkach ſą iądrka iako w gruſzcze FalZioł I 86c; Gruſzki kamieniſthe/ kwaſney cierpnoſci/ po obiedzie maią być iedzony FalZioł III 23d; Gruſzki ktore zową gdule, piekącz tak ieſć po iedzeniu FalZioł V 64, II 1c, III 23d, 24a [2 r.], V 18b, 19a (13); GlabGad 15 [2 r.], I5v [3 r.], K8; RejFig Aa3v [3 r.], Cc4v; Bárnádyni go lecżyli grubym chlebem/ tákież piecżonymi gruſzkami/ s cżego pocżął puchnąć BielKron 397v; Turbinata pyra, Podługowáte kończyſte gruſzki. Mącz 470a, 69d, 70d, 79b, 233d, 264b, 334b, 470a; SienLek 253v, X2; BudNT Hhv; Oczko 27; GostGosp 130; Nieſtety mnie/ ná złym czás tráfił/ ná ieśień/ w ktorey iágody iuż pozbierano/ á rzadko ſię co náleść może: iáko gruſzki po otrzęśieniu y kłoſy po żniwie. SkarKaz )(3.

W charakterystycznych połączeniach: gruszka kamienista, pieczona (2), słodka, sucha.

Przysłowia: Cżemu po gruſzkach zdrowo picie á nie po iabłkach. Iako poſpolicie mowią, po gruſzcże ſie napić, á po iabłku miłą obłapić. GlabGad I5v.

A ia teſz przy ſwym koſćiele Nie záſpię gruſſki w popiele RejRozpr K2; Wierz mi że ten w popiele gruſzki nie zániechał. RejWiz 74; Iż ten pan ná wſzem godzyen/ Poſpolitey Rzecży/ Chociay gruſzkę w popiele/ ma przedſię ná piecży. RejZwierz 58v; Exactus in suo negotio. Pilen tego co náń włożono ſpráwny/ Niezábaczi gruſzki w popiele/ yako w przjpowieśći bywa mowiono. Mącz 6a, 444b; Nic náſz Mikołay nic/ bá nie záleżyć ten ná ſtárość gruſzki w popiele. RejZwierc 274, 111v. [Ogółem 7 r.].

Ták ieſt / práwieś trefił gruſce w wierzch. CzechRozm 57v.

Zwrot: »gruszki trząść« [szyk zmienny] (2): Iakom ia thego Cmyeczya sbyl gdy my szya wszyacz nyedal wskodzye naymyenyv moyem brzvmnyenye [!] Canyach/ gdy my gruskj napolu trzasz ZapWar 1524 nr 2299; SkarŻyw 80.

Wyrażenie: »jesienne gruszki« = gruszki zwane babami (1): Autumnalia pyra, Yeſienne gruſzki. Mącz 22a.

Zestawienia: »leśna gruszka« = achras Calep (2): Albo nátłucz leśnych iábłek y gruſzek SienLek 101v; Achras — Zimoſtratki, grdulie, gniełky, lieſnegruſzky. Calep 17a.

»syrejskie gruszki« (1): Syria pyra, Syreyskie gruſzki. Mącz 437c.

Szereg: »(jako) jabłko, (i, albo) gruszka; jabłko z gruszką« = malum, pirum Mącz [szyk 5 : 3] (7; 1): MiechGlab *4; Iábłká s gruſzkámi wielmi cięſzkie ſą ku noſzeniu bydlętóm. Mącz 313b, 295a, 365a, 395c; SienLek 101v; SkarŻyw 80; Gruſzki/ iábłká/ wiśnie/ śliwy/ to wſzyſtko porządnie ſuſzyć GostGosp 122.

W przen (1): Nuſz ſobole y inſze Kleinoti wmaloni a wgruſzki ſie obrocili PaprUp K2v.

Przen (2):

a) Łajno (1): Pieſek mu w cżapce leżąc/ też zoſtáwił gruſzkę. RejFig Bb8.

b) Zestawienie: »leśna gruszka« = mała wartość, miernota (1): Są tyránnowie cżyrwone iábłuſzká/ Z wirzchu nadobne we wnątrz leśna gruſzká. RejZwierc 226.

3. [Rodzaj ozdobnego wisiorka w kształcie gruszki: w których jest zastawiony łańcuch złoty i pas z łańcuszkiem i z gruszką zawiesistą InwMieszcz 1575 nr 197, 1576 nr 211.]

4. [Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »wycza gruszka« = prawdopodobnie Helianthus tuberosus L.; bulwa, słonecznik bulwiasty (roślina jadalna): Wycża gruſzká/ Apios. SienHerb M#, E3#v.]

*** Bez wystarczającego kontekstu (7): GostGosp 167; mówiémy gruſzká, nie gruſká JanNKar F4, F4 [2 r.]; mówiem téz abo dwie gruſce/ abo dwie gruſzce JanNKarKoch F3.

ZCh