[zaloguj się]
[pdf]

GRZBIET (261) sb m

grzbiet (245), chrzybiet (10), chrzbiet (3), grzebiet (2), krzybiet (1); chrzybiet KlonŻal, GosłCast; chrzbiet March2 (2); krzybiet RejKup; grzbiet : chrzybiet : chrzbiet : grzebiet OpecŻyw (2 : ‒ : 1 : ‒), FalZioł (41 : – : ‒ : 2), Mącz (17 : 1 : – : –), Calep (4 : 7 : ‒ : ‒). Temat przypadków zależnych: grzbiet- (134), chrzybt-, krzybt- (8), chrzebt- (3), grzebiet- (1); chrzybt-, krzybt- RejKup, GosłCast, KlonŻal; chrzebt- March2 (2); grzbiet- : chrzybt-, krzybt- : chrzebt- : grzebiet- OpecŻyw (2 : – : 1 : ‒), FalZioł (27 : ‒ : ‒ : 1), Calep (1 : 5 : ‒ : ‒).

e jasne.

Fleksja
sg pl
N grzbiet, chrzybiet grzbiety
G grzbieta, chrzybta, chrzebta, grzbietu grzbiet(o)w
D grzbietowi, krzybtowi
A grzbiet, grzebiet grzbiety
I grzbietem, chrzebtem, chrzybtem grzbiety
L grzbiecie, chrzybcie, chrzebcie, grzebiecie grzbieci(e)ch, grzbiet(a)ch
V grzbiecie

sg N grzbiet (40), chrzybiet (3). ◊ G grzbieta (22), chrzybta (1), chrzebta (1), grzbietu (8); -a FalZioł (8), March2, RejZwierz, BibRadz, BielKron (2), Mącz (2), SienLek (5), StryjKron, KochPhaen, Calep, RybGęśli; -u GlabGad (2), Leop, RejFig, RejPos, RejZwierc, GórnTroas, WujNT. ◊ D grzbietowi (3), krzybtowi (1). ◊ A grzbiet (71), grzebiet (1). ◊ I grzbietem (12), chrzebtem (1), chrzybtem (1); -em (7), -(e)m (7). ◊ L grzbiecie (65), chrzybcie (5), chrzebcie (1), grzebiecie (1). ◊ V grzbiecie (1). ◊ pl N grzbiety (1). ◊ G grzbiet(o)w (3). ◊ A grzbiety (7). ◊ I grzbiety (6). ◊ L grzbieci(e)ch (5), grzbiet(a)ch (1) GlabGad.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z tych samych przykładów) ‒ XVIII w.

1. Część tułowia u zwierząt i ludzi przeciwna do strony brzusznej od karku do krzyżów; dorsum Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; tergum Murm, Mącz, Calep, Cn; scapilium Mącz (226): włoſy iey były iákoby ſſczećiny/ brwi wielkie oſtre á ſmrodliwe iákoby ná grzbiecie v wieprzá March1 3; Stárto mi grzbiet áż do kośći BierEz L2v; Orzech/ ośieł/ grzbiet niewieśći: Máło pożytku dziáłáią: Gdy ich kijem nie ſkłádáią BierEz P3, K4v, M4v, Qv; A gdy ſie ci nad nijm zmęcżyli/ ktorzy go po grzbiecie bili/ drudzy lepak przyſtąpili OpecŻyw 126v, 72v; Murm 57; Mymer1 22; Scięſzkhoſcią chylanie, gdy ſie nachyliſz boleſć w grzebiecię [!] [...] Ty wſzytki rzecżi ta wodka barzo dobrze naprawia FalZioł II 9c; A tak w takiey przygodzi [!]: ma pani rodzącza na grzbiet/ tho ieſth wznak ſie nakłonić/ iżeby głową była ku ziemi á nogami ku gorze FalZioł V 21c; Też migdałowym oleykiem [...] maży grebiet wſzytek dziecieciu. FalZioł V 38v, + +6a, I 10d, 26b [2 r.], 35b, 68a (35); Bowiem pierſiam przy rownan ieſt grzbiet, iako pierſi przed ſobą tak grzbiet za ſobą GlabGad D8, D8 [4 r.], P4, P4v [2 r.], P5 [2 r.]; MiechGlab 26; March3 77; WróbŻołt 67/14, V8 [2 r.]; RejRozpr D4v; LudWieś B; Potym z oney trzćiny ráki bárzo wielkie wychodziły/ máiąc grzbiety twárdſze nád Kokodrille HistAl H6v, B, G8v, I2; KromRozm III F7; Ná grzbiecie ſzalonego/ záwżdy miotłá bywa BielKom B7; Bo puść ty owcę zdrową gdzye párſzywa będzye/ Vźrzyſz á onáć o płot chodząc grzbyetem gędzye. RejWiz 59v, 98; Leop *B4v, *2v; RejFig Bb6v; RejZwierz 110v; BibRadz Is 30/6 [2 r.], Ez 10/12, Dan 7/6; Przygadza ſie iż też żeglarze/ mnimáiąc áby morſka gorá/ ná grzbiećie wielorybá okręty ſtánowią/ ále ie wnetki przewráca. BielKron 295, 256, 270, 400; Iumenta, Konie/ Muły álbo osły/ którzi ná grzbieciech tłumoki/ y ynſze brzemiona noſzą. Mącz 95a; Miáſto pálcatá álbo ſzropeczki máłey którą ſie grzbiecie [!] drápiemy. Mącz 209b, 71b, 95a, 156c, 295a [2 r.], 307b (13); OrzQuin Q4; SienLek 87 [3 r.], 125, S2v; GórnDworz P2; RejPos 105; RejZwierc 66v, 95v, 161v, 176v; BudBib Dan 7/6; WierKróc A3; StryjWjaz C2v, D3; ModrzBaz 110v; Oczko 17; KochPs 158; SkarŻyw 47 [2 r.], 99 [2 r.], 188; co obaczywſzy Woyt Sambiyſki Krzyżák/ wnet Tarcz zá plecá ná grzbiet zárzućił/ á obiemá rękomá miecz viąwſzy ſciął onego Ruſiná iednym zámáchem StryjKron 310, 411, 677; KochJez A2; NiemObr 64; MOwiłem ia tobie Chmurá/ Ze przy kuchni bywa dźiurá: Aleś mnie ty niechćiał wierzyć/ Wolałeś ſwym grzbietem zmierzyć. KochFr 36; KochPhaen 4, 17 [2 r.], 18, 23; drudzy ſię ſámi niemiłoſiernie bicżuią/ że krew z grzbietow ich ſtrzyka. ReszList 176, 162; GórnRozm Nv; PaprUp K2v; Unctum ‒ Tłuſtosc na chrzibcie wieprżowim. Calep [1136]a, 207a, 335a, 341b, 1056b [2 r.]; Grzeſznicy grzbiet moy ſrodze ſkátowáli. LatHar 307, 266; CiekPotr 76; SarnStat 675; A ná lecowym żáſię [!] odmiáná woźnicża/ Bo mu wſzyſtek grzbiet oblazł od długiego bicżá. CzahTr L3.

grzbietem do kogo, do czego (4): BielKron 22, 425; SienLek 141 v; parę niedźwiedźic drudzy przyznawáią: Któré grzbiety do śiebie ſą poſtánowioné KochPhaen 2.

grzbietem ku czemu (3): chrzeptem go ku ſlupu przywiązáli OpecŻyw 126v; FalZioł V 14v, 17c.

W charakterystycznych połączeniach: grzbiet chudy, mocny, pirzchliwy, poraniony (zraniony) (2), porosły włosami, rowny, skrzydlasty, subtylny, szyroki, święty (naświętszy) (2), tłusty, twardy, więcej suchy niżli chudy, wypięty, żołty; grzbiet matczyny, niewieści, rybi, wieprzowy (2), woźniczy; grzbiet monarchy, osła, szalonego, wielbłąda; grzbieta (w grzbiecie) boleść (bolenie) (7), leczenie (2), mazanie; grzbietu ubiczowanie; grzbiet katować, (na)mazać (namazować, pomazać) (12), natrzeć, (ob)łupić (2), słuc; na grzbiet wsieść, wskoczyć; w grzbiet trzepać; za grzbiet zarzucić; na grzbiecie legać, (po)nieść (nosić, znaszać) (8), siedzieć; po grzbiecie bić, głaskać (2).

Przysłowie: A iáko ſtára przypowieść/ iż pilnemu ſłudze záwżdy roſcie guz ná brzuchu/ á leniwemu ná grzbiecie. RejZwierc 26; Y coż maſz zá zyſk leniwy páduchu/ Guzy ná grzbiecie/ á rącży ná brzuchu. RejZwierc 221v; Dobremu záwżdy ná brzuchu guz roſcie/ Zły záwżdy ná grzbiet ma dębowe goſcie. RejZwierc 222; Pátrzayże tego leniwcá/ Práwie Koziego myſliwcá/ By też więc miał y trzy tuzy/ Pewnie wygra ná grzbiet guzy. RejZwierc [233]. [Ogółem 4 r.].
Zwroty: peryfr. »grzbietem tarcicę heblować« = leżeć w trumnie (1): Pátrzayże potym páná á on wirzch gotuie/ Iuż grzbietem od pułnocy tárćicę hebluie. RejWiz 84v.

peryfr. »biczem po grzbiecie kołatać« = bić (1): A wſzákoż nie owego co ſie z nimi po polu z mácżugą goni/ álbo bicżem po grzbiecie kołáce. RejZwierc 109v.

peryfr. »wolny grzbiet mieć« = nie być uciskanym (1): Iam to ſpráwił/ że wolny grzbiet maćie/ Ani w glinie rąk trzymaćie. KochPs 122.

peryfr. »grzbietu [czyjego] nachylać« = uginać, upokarzać (1): Niech będą záćmione ocży ich áby nie przeyrzeli: á grzbietu ich záwżdy náchylay [dorsum eorum semper incurva]. WujNT Rom 11/10.

»nastawić grzbieta« = dać się bić (1): Uterquae in te exempla aedent, [...] Będzieſz bit od obudwu/ álbo/ Náſtawiſz grzbietá obiema Mącz 110c.

peryfr. »odnieść korbaczem po grzbiecie« = być uderzonym (1): Ieſli po cżáśie przyidźieſz nieſtety ná świećie Odnieśieſz od Stároſty korbácżem po grzbiećie. KlonWor 15.

»odrzeć grzbiet; grzbiet odarty« (1; 3): Iáko kiedy piękny koń co buiał po łące/ Gdy mu odrą wſzytek grzbiet ieżdząc ná záiące RejWiz 57v, 6v; BielSat C4v; BielRozm 22.

»grzbiet orać [= ranić, kaleczyć]; grzbiet zorany« (1; 1): SkarŻyw 403; Grzbiety nam ſrodze oráli Nieznośnémi plagámi KochPs 193.

peryfr. »na grzbiet z biczem pomykać się« = bić (1): Szwarcewy záś nieborak ná Miśká nárzeká/ Ze mu ſię cżęſto ná grzbiet z bycżem ſwym pomyka. CzahTr L2v.

peryfr. »krzybtowi pokoj dać« = nie bić (1): Liecż by to nicz by łayali By krzibtowij pokoy dali RejKup P.

peryfr. »(kijem) we grzbiet pukać (a. puknąć)« = uderzyć, bić (3): Nie może nigdy ſnádniey Pan wypleć pſzenice/ Iedno ſpołu zebrawſzy łotry pijánice/ Wyſłáć ie ná to żniwo gdzye we grzbiet pukáią RejWiz 70; y kijem we grzbiet nie ták bárzo puknie. RejZwierc 58, 227v.

peryfr. »zająć (a. zajmować) po grzbiecie« = uderzyć, zdzielić (2): KochSat ktv; Zaż téż kápicá winná/ kiedy owo mnichá Zaymą v ſoſnowégo po grzbiećie kielichá? PudłFr 54.

Wyrażenie: »na grzbiecie sadno; grzbiet zsadniony; grzbiet zsadnił« [szyk 3 : 1] (2; 1; 1): Wolę mieć grzbiet zſádniony/ Niźli być táko zrániony BierEz L2v; A grzbiet mu zſádnił od śiodłá. BierEz Ov; RejWiz 72; RejZwierc 105.
Szereg: »pacierze i grzbiet« [szyk 2 : 1] (3): FalZioł I 5a, 35b; námázuią drudzy y grzbiet y paćierze wſzyſtki/ oleykiem różánym Oczko 28v.
W przen (8): TarDuch A7; Leop Bar 2/33; Y odłożą ná ſtronę grzbiet ſwoy ták odporny ſpołu z złośćiwemi ſpráwámi ſwemi BudBib Bar 2/29 [33]; ReszPrz 39; A wy wſzyſcy vważćie tę cnotę v ſiebie/ Tymże złożyćie tento ćiężar lekko z ſiebie. Ktory was w grzbiety wáſze hániebnie vraża CzahTr F2; Y ták pierzchliwego Smierći grzbiet ieſt odkryt/ iák pierśi śmiáłego. SzarzRyt C2.

W charakterystycznych połączeniach: grzbiet odporny, twardy.

Zwroty: peryfr. »grzbietem o ziemię dać« = upaść (1): Iuż ták grzbietem o źiemię nędzna Troiá dáłá/ Iżby ná ſwoié nogi nigdy nie powſtáłá. GórnTroas 43.

»za grzbiet zarzucać« = odtrącać (1): Więc iesli z niebá nam co vżycżono Dobrego/ zá grzbiet ono Nie bacżąc zárzucamy RybGęśli Dv.

Przen (35):
a) Metonimicznie: człowiek (lub inna istota żywa) jako całość, zwłaszcza jego ciało (29): Rzekł byk/ kiedy kotły wráią/ Wielkie rożny przypráwiáią A báráná tu nie widzę/ Przeto ſie o ſwoy grzbiet wſtydzę. BierEz K4; RejPs 196; Bo dobry záwoiek w zimie Kiedy kto weń grzbiet vwinie RejRozpr F; LubPs S4v; RejWiz 91; Przywiodłeś nas ná ſidłá położyłeś vćiſki y trapienia ná grzbiećie náſſym: nákładłeś ludzi ná głowy náſſe. Leop Ps 65/11; á Namocnieyſſy niebędzie nád nimi miał ćierpliwośći/ áleż zetrze grzbiet ich: á pogánom odda pomſtę Leop Eccli 35/22, Ps 128/3, Am 8/10; Snadź ná Miedźwiedzą ſkorę niebożętá pili. Ano y Miedźwiedź w leſie y ſkorá ná grzbiecie/ Pewnie nie wſzyſcy ná tey kupi vtyiecie. HistLan F; RejZwierc 61v, 158v; Nagotowano ſzyderzom ſądy/ á rány ná grzbiet głupich [et percussiones corpori stultorum]. BudBib Prov 19/29, Prov 26/3; Tyś dał grzbiet nieprzyiaćielſki pod moie nogi. KochPs 25; Wegnałeś nas w dół pokryty/ Włożyłeś ćiężar nie zbyty Ná grzbiet náſz vprácowány/ A ná głowę ćięſzkié pány. KochPs 95,101; KochFr 100; WerGośc 235; PudłFr 59; bo iáko ſuknie ná grzbiet/ ták przykryćia ná dom trzebá. GostGosp 104; CiekPotr 80.

W charakterystycznych połączeniach: grzbiet nieprzyjacielski, upracowany; grzbiet głupich (2); grzbiet tłoczyć, uwinąć, zetrzeć; na grzbiet przełożyć, wewlec; o grzbiet się wstydzić; na grzbiecie budować, nosić, położyć.

Zwroty: »nad grzbietem harcować« (1): Nád grzbyetem mym tu grzeſſnicy dziwnye hárcowáli LubPs cc6v.

»nie mieć nic na grzbiecie« (1): Bo co wam dádzą pánowie/ Wſzytko lecie przepijecie/ Zimie nie máſz nic ná grzbiecie. RejZwierc 234v.

»grzbiet odzi(ew)ać« (2): Bo v Polaká więźień drugi grzbiet odźieie/ A v Węgrzyná w ſłużbie nie więcy nadźieie. CzahTr Iv; ZbylPrzyg B2v.

»grzbiet szarłatem stroić« = bogato ubierać się (1): O zbytnie ſkárby nie ſtoię Grzbietá ſzárłatem nie ſtroię RybGęśli B2v.

»na grzbiecie wisieć« [szyk zmienny] (2): RejWiz 92v; Cżłowiek niedbáły iáko kolnierz długi/ Co dármo wiśi ná grzbiecie v ſługi. RejZwierc 221.

b) Powierzchnia wody (4): KochFr 88; Który nawáłność morzá czérwonégo Skládaſz/ y toruieſz grzbiet ſzumny iego. ZawJeft 19; Tám gdźie Krol Auguſt w moſt obwárowány/ Viął grzbiet Wiślny niepohámowány. GrochKal 4; KlonFlis E3.
c) Krawędź, szczyt (2): A ten pogrzéb/ niech ſłyſzy grzbietu wyſokiégo Idá/ co przeklętégo żywiłá ſędźiégo. GórnTroas 11; Ale on iáko ſkálny ná morzu burzliwym / Stáwi ſie kámień oſtry/ wáłom popędliwym/ Sczekánié odlotnych wód/ chrzybtem rozgramiáiąc/ Stánął mocno GosłCast 59.
2. Kręgosłup; spina Murm, Mącz, Calep; costa Mącz (31): Murm 90; koſci nie ma w głowie á żadney/ iednę ma chrzęſlkę wzdłuż w miaſto grzbieta/ wnim ieſt tſzcża wſzytka FalZioł IV 34d, IV 41a; Trzecia [przyczyna] áby grzbiet był podporą á fundamentem wſzitkich koſci ktorich widamy wiele czo ſie trzymaią grzbietu. GlabGad D8; Cżemu w grzbiecie ieſth wiele ſthawow ktore po łatinie zową Spondilia, polaci pacierzmi zową. GlabGad D8v, D7v [3 r.], D8, D8 żp, D8v [2 r.], E4v [2 r.]; Myślę iż tyle ſtáwow záiąc ma wogonye iák wchrzepćie. March2 4, 6; BibRadz Lev 3/9; Mącz 67a [2 r.], 408b; SienLek Sv; Defloccare ‒ Zmiekczenię chrzipta. Calep 296b, 386a, 998b.

W charakterystycznym połączeniu: grzbiet łamać (przełomić) (2).

Wyrażenie: »pacierz w, na grzbiecie, grzbieta« = spondylus Mącz, Calep; internodium, vertebrum spinae Mącz; vertebra Calep (3 : 1 : 1): on cżłowiek miewa bolenie w ſiodmym pacierzu grzbieta ſwego FalZioł V 6v, V 93v; Mącz 410c; KlonŻal C3v; Calep 1000b, 1115a.
3. Futro z grzbietu zwierzęcia (4): SPodniczka Atlaſowa czarna. grzbiety popieliczemy podszita WyprKr 74v; Pvlgermacze [...] grzbieti riſziemy podsiti WyprKr 81v, 80, 87.

Synonim: 1. plecy.

ZCh