Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [GRZYWIENNE]

Następne hasło: GRZYWNOWY »

GRZYWNA (949) sb f

Fleksja

	sg	pl	du
N	grzywna	grzywny	grzywnie
G	grzywny	grzywien
D	grzywnie
A	grzywnę	grzywny	grzywnie
I	grzywną	grzywnami	grzywnoma
L	grzywnie	grzywnach
inne	sg D a. L - grzywnie

sg N grzywna (25). ◊ G grzywny (77). ◊ D grzywnie (1). ◊ A grzywnę (52) [w tym: -nię (4) ZapKościer; -ą (10), -e (8), -a (1)]. ◊ I grzywną (4). ◊ L grzywnie (10). ◊ D a. L grzywnie (4). ◊ pl N grzywny (9). ◊ G grzywien (608) [w tym: -ń UstPraw (2)]; -en (596), -ęn (12); -en : -ęn UstPraw (103 : 1), ZapKościer (36 :10), OrzJan (1 : 1). ◊ A grzywny (112). ◊ I grzywnami (5). ◊ L grzywnach (11); -ach (7), -(a)ch (4). ◊ du N (cum nm) grzywnie (1) SarnStat 377. ◊ A (cum nm) grzywnie (19) LibMal 1544/81v, 1545/95v, 97v, 102, 1546/112v, 114v, 1547/125, 125v [2 r.], 127v [2 r.], 1551/163, 1552/167v, 169v, RejFig Bbv, ZapKościer 1588/79, WyprPl C2v, SarnStat 373, 375. ◊ I (cum nm: trzema) grzywnoma (11) UstPraw F, F2, F3, G [2 r.], H3 [3 r.], H3v, H4, SarnStat 668.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Waga srebra (rzadziej złota), służąca również jako środek płatniczy (w Polsce równa około 200 g) (61)
- a. W odniesieniu do jednostek używanych w tekstach biblijnych (31)
  - α. Mina (571 g) (28)
  - β. Talent (34 kg 272 g) (3)
- b. Przez analogię w odniesieniu do wagi pereł (1)
2. Równowartość określonej ilości monety (w Polsce 48 groszy; nazwa używana jest przez autorów również w odniesieniu do obcych jednostek monetarnych) (887)
- Przen: Pieniądze (4)
- a. W odniesieniu do określonej ilości monet rzymskich: as i aes (2)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Waga srebra (rzadziej złota), służąca również jako środek płatniczy (w Polsce równa około 200 g); libra Mącz; marca, selibra Cn (61): BielŻyw 62; Choboty by dwie grzywnie vwieśił v ſzyie RejFig Bbv; Srebro nicz niezlocziſte, iedno biale, Saczowań kaſdą Grziwne tei ze wagi po talar 8. WyprKr 45v, 45 [2 r.].

W połączeniu z liczebnikiem [zawsze: liczebnik + grzywna] (21): ták iż wſzytko práwie ſrebro wydał/ co go iedno mial/ iſz go było około tyśiąc y pięć ſet grzywien. SkarŻyw 455. Cf Wyrażenia.

Wyrażenia: »grzywna srebra« [w tym: z liczebnikiem (15)] = libra argenti Mącz (18): MetrKor 62/171v; BielŻyw 112, 113; BielKron 324v [2 r.], 352v, 355v, 358, 362, 377; Mącz 192b [2 r.]; HistRzym 88; (marg) Złotnik. (‒) Do grzywny Srebrá/ Miedźi trzy łoty przyſádza. BielSat Cv [idem BielRozm 16]; iż z dźieśiąći grzywien śrebrá dał ſobie nacżynia nárobić [quod decem pondo vasa argentea comparasset] ModrzBaz 32; StryjKron 205; BielRozm 16; SarnStat 264.

»grzywna złota« [w tym: z liczebnikiem (5)] (6): BielŻyw 99, 113; BielKron 324v [2 r.], 360; A ktho ſie nád roſkazánie Krolewſkie tego poważy/ then [...] dzieſięć grzywien złotá winy zápłáći. GórnDworz kt.

a. W odniesieniu do jednostek używanych w tekstach biblijnych (31):

α. Mina (571 g); mna Vulg, PolAnt; mina PolAnt (28): Leop Luc 19/16, 18, 20, 24; grzywná będźie dwádźieśćiá Syklow BibRadz Ez 45/12; BudBib Ez 45/13; BudNT Luc 19/24; Grzywná, Mná ábo Miná, ma ſto drachm w ſobie: iákoby pułtrzynaſtá tálárow náſzych. WujNT 272 marg, Luc 19 arg, 16, 18, 20, 24.

W połączenia z liczebnikiem [zawsze: liczebnik + grzywna] (15): Ten zwoławſſy dzieſięć ſlużebnikow ſwych/ dał im dzieſięć grzywien Leop Luc 19/13, Luc 19 arg, 16, 18, 24, 25; Pothym Symon poſłał Numoniuſzá do Rzymu z wielką tarcżą złothą/ kthora ważyłá tyſiąc grzywien BibRadz 1.Mach 14/24, 1.Esdr 2/69; BudNT Luc 19/24, 25; WujNT przedm 38, Luc 19/13, 16, 18, 25.

β. Talent (34 kg 272 g); talentum Vulg (3): obiecuiąc im że dziewięćdzieſiąt niewolnikow miał dáć zá grzywnę Leop 2.Mach 8/11.

W połączenia z liczebnikiem (2): iż dań ktora miáłá być daná Rzymiánom/ dwá tyſiącá grzywien/ miał tylko z záprzedánia Zydow zápłáćić Leop 2.Mach 8/10. Cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »grzywna srebra« [z liczebnikiem] (1): Oznáymuięć też ſynu miły/ żem dał dżieſięć [!] grzywien ſrebrá Leop Tob 4/21.

b. Przez analogię w odniesieniu do wagi pereł (1): zá ieden obrazek ná pápierze álbo thákież dzwonek wźięli kilko grzywien Pereł BielKron 447v.

2. Równowartość określonej ilości monety (w Polsce 48 groszy; nazwa używana jest przez autorów również w odniesieniu do obcych jednostek monetarnych); marca Murm, Mymer¹, BartBydg, Modrz, JanStat, Cn; mina, mna Cn (887): Marca, dictio est Germanica, Verum a plerisque iam recepta. Eyn marck. Grzywná. Murm 197; Mymer¹ 42; BartBydg 87, 194b; Czyń z grziwien złote/ a z złotych grzywny. KłosAlg Ev, E4v,D3; LibLeg 6/118v; Wzyalem lyethnyk v Grvſſwagiera dzyky zaxamyenthem kthorym zaſthawyl wyelgym baworowye v kaczmarky koczonovy wgrzywnye LibMal 1545/101 v; Item zupiczą zielona kupil wkoſzczienye za grzywne LibMal 1548/141, 1544/79 [2 r.], 1545/101v, 102, 104v, 1547/137v (13); aby dali od grzywny po dwu groszu szacowanych kupi. Diar 79; V kogoby náleziono fáłſzywe dwá groſzá w grzywnie/ then onę grzywnę tráći. UstPraw E3, D3v, D4, E, E3, E4, I4v; RejFig Aa5v; Wiele w grzywnie kwartnikow/ do trzech rázow zgádnie. RejZwierz 87; BielKron 378v; RejZwierc 108v, 110, 248; ZapKościer 1583/39v, 1584/45v, 46v, 53, 1585/59v (11); Vkrádnie mi kto rżecz/ iáko ktora ſtoi zá grżywnę/ obieſzą go GórnRozm E2v, E2v; Kto ráni kmiećiá, ma mu dáć grzywnę, á pánu drugą grzywnę: á ieſli kmieć będzie dwu pánów, między nie máią bydz grzywny rozdzieloné. SarnStat 653, 205, 259, 347, 374, 375 (21).

grzywna czego [= która stanowi sumę czego; w tym: z liczebnikiem (50)] (51): MetrKor 40/823; Diar 96; A ziemiáńſcy ſynowie ktorych by oćiec w dobrym imieniu odumárł [...] tedy máią dáć ſioſtram poſágu 40 grzywien UstPraw B3v, A3v, B4, D4v, E4 [2 r.], F (13); Ryb ma doſyć/ źwierzyny/ á płátu ſto grzywien RejFig Aa; BielKron 387v; thedyć iedno drzewo y grzywnę pożytku vcżynić może. RejZwierc 107v; ModrzBaz 120v; Maczk y smalsonką swoyą maya dawacz dany na koſzdy rok dwyę Grzywnyę ZapKościer 1588/79; StryjKron 200, 457; álbo áż trzy grzywny dochodu/ álbo czynſzu náznáczą iéy potomkowie mężowi. SarnStat 632; tedy trzy wiardunki temu/ w czyim gáiu to vczynił ze trzemá grzywnomá winy/ [...] zápłáćić będźie powinien SarnStat 668, 66, 77, 140, 148, 354 (29).

W połączeniu z liczebnikiem [w tym: liczebnik + grzywna (779), grzywna + liczebnik (14)] (793): nyevczinylem yemw skody vassnosczy stha grzivyen y dwdziestw Grziwien ZapWar 1546 nr 2612, 1505 nr 1949, nr 2008, 1527 nr 2383, 1529 nr 2355, 1532 nr 2415, nr 2471; MetrKor 40/822, 59/75v, 76; Semis marcae. eyn halbmarck. Pulgrzywny. Murm 197; Mymer¹ 42; BartBydg 87, 142, 194b; 1. Woz żelaza: ma 24. Szyn. 1 woz żelaza za 3. grzywny/ zacż 8. ſzyn/ cżyni 1. grżywnę. KłosAlg G, Ev, E2 [2 r.]; LibLeg 6/119, 11/97; poprzedali the konye yednego za 4 grzywny drugiego za trzi a trzecziego za 5 grzywyen LibMal 1545/109; aby dwu grziwyen yey poziczil onego yeſth proſchila. LibMal 1551/163; stymy pyenyedzmy yeſth pogimana, kthorich Nalyezyono prziny dwye grzywnye y dwa groſcha LibMal 1552/169v, 1543/74v, 1544/79, 81v [2 r.], 93v, 1545/95v [2 r.] (89); taki ma bicz Karąn viną ſtem grzivien. ComCrac 12v, 12, 17, 18, 21, 21v; SeklKat I4, I4v; GroicPorz dd4v; KrowObr 236; zá táki gwałt ma gwałtownik dádź od kożdego Wołu zá dźień dwá groſzá zwiną ſzeſći grzywięń UstPraw Bv; Kto ſláchćicá zábije/ táki zábijak/ ma dáć zań 120 grzywień UstPraw D4; tácy máią być karáni trzemá grzywnomá UstPraw G, A2 [5 r.], A2v [4 r.], A3 [2 r.], A3v [2 r.], A4v (136); RejFig Aa5v, Bbv; RejZwierz 83; BielKron 326, 367, 369v, 370 [3 r.], 370v (18); KochSat B3; GórnDworz R7v; bo więcey niż ſzeſć tyſiąc grzywien vbogim dał z wielkiego miłoſierdzia HistRzym 99v; BielSat D4v; RejZwierc 108v [3 r.], 251; PaprPan T4; Lecż onę rozność że zá proſtego ſtanu cżłowieká dáć dźieśięć grzywien/ á zá śláchćicá ſto grzywien ábo gárdło/ okrućieńſtwo iákieś wymyśliło nie mądry Zakonodawcá. ModrzBaz 73, 27v [2 r.], 28, 79, 84, 98 (11); ze od tych pieniędzy chcą y maią Ręty dawacz na kaſzdy rok po dzieſzęczy grzywien ZapKościer 1595/88v, 1580/4, 1582/26v, 27 [2 r.], 30v, 1583/34v (51); StryjKron 165; PudłFr 11; BielRozm 32; táki káżdy Kmieć/ o namnieyſzą rzecż trzemi Grzywnámi/ á o więtſzą rzecż będźie karan chłoſtą álbo ſzubienicą, GostGosp 38, 38; GórnRozm C4v, E4v, G; ieſliż zá gránice żołniérzá wywiéść/ poſtąpić pięć grzywięn ná drzewo. OrzJan 58, 54; Otóż y pieniądze maſz w chuſtkę vwinioné/ Maſz tám iáko dwie grzywnie ſpełná odliczoné. WyprPl C2v; á nie mamy ich dłużéy trzymáć ná żołdźie tych piąći grzywien/ iedno ćwierć roku. SarnStat 132; niech ma moc Stároſtá náſz oné ná trzech grzywnách karáć. SarnStat 290; á nam záśię zá ſwé niedbálſtwo cztérnaśćie grzywien przepádną. SarnStat 301; y iemu niech będźie płácono po cztérzy grzywny ná tydźiéń SarnStat 340; Dochód Podkomorzów bywał ſześć grzywien SarnStat 475; A temu ma przyśdź tá cztérnaśćie grzywien/ co o nie czynić będźie. SarnStat 500; STAROSTOWIE podeſtem grzywien przezyſki winni exequowáć. SarnStat 544; RAny Szlácheckié máią bydź ſowićie płáconé/ to ieſt/ krwáwa grzywien dwádźieśćiá: á śina grzywien ſześć/ z winą ſądową: á obliczna raná znáczna krwáwa/ grzywien trzydźieśći: vćięćié pálcá káżdégo trzydźieśći grzywien. Wybićié zębá káżdégo grzywien dwádźieśćiá. SarnStat 622, 16, 29 [5 r.], 40, 64, 128 (375); Oniſz to [...]/ coſmy zdrowie ich zá kilá grzywien ſzácowáli/ iákoż ſą miedzy ſyny Boże poczytáni? SkarKaz 84b; CiekPotr 46, 57, 80; KlonWor 70, 71. Cf grzywna czego.

W charakterystycznych połączeniach: [ile] grzywien (grzywnę) brać (6), da(wa)ć (60), postąpić (3), pożyczyć (8), przepaść (przepadać) (30), (s)tracić (6), ukraść (21), ważyć, wziąć (20), zapisać, (za)płacić (spłacić) (58); [iloma] grzywien karan(y) (karać) (22), o(d)kupić (2); o [ile] grzywien pozwać; [ile] grzywien czynsz, dług (dłużny) (3), dochod, płat, suma (17), szkoda, taksa, ważność (8), wina (208), zakład (7), zapłata (zapłacenie) (3), żołd (2); [ile] grzywien czynszu (2), dani, dochodu (2), płatu (3), posagu, pożytku, winy (39), żołdu; na [ile] grzywien (13), po [ile] grzywien (19), w [ilu] grzywnach (grzywien) (14), za [ile] grzywien (68); poł (puł) grzywny (42).

Przysłowie: A nie żáłuy grzywny ktorać może vcżynić dzieſięć RejZwierc 108v;

ſwięte to połgrzywny co grzywná z niego vrość może. RejZwierc 108v;

Ano to ſwięta grzywná co dzieſiąći ſtrzeże RejZwierc 248.

Wyrażenia: »grzywna groszy« = pecuniarum marca Modrz; marca grossorum JanStat (17): ZapWar 1517 nr 2201, 1529 nr 2355; KłosAlg E2; ále niepodobney rzecży chćiał/ tho ieſt ſto tyſiąc grzywien ſzerokich groſzy BielKron 369v; dano mu zá Oświęćiḿſkie kſięſtwo dwádzyeśćiá tyſiąc grzywien płáſkich groſzy BielKron 393v, 370 [2 r.], 370v, 377, 390; niech będźie ſkaran zá winę grzywną groſzy ModrzBaz 84; SarnStat 238, 604, 617, 654. Cf »grzywna praskich groszow«.

»grzywna pieniędzy« = marca pecuniae Modrz, JanStat; marca pecuniarum JanStat [szyk 62 : 2] (64): MetrKor 59/75v, 76; Item Powyada yſch drogoſchevi Woycziechowy wſakowye poziczyl grzywny pyenyedzi LibMal 1547/132, 1543/74, 1544/81v [2 r.], 1545/95v, 97, 97v (22); ComCrac 21; GroicPorz dd4v; BielKron 367; ModrzBaz 27v; Któré dobrá przerzeczoné ſzácuie ſobie ná dwie śćie grzywien pieniędzy SarnStat 1243, 235, 271 [3 r.], 286, 327, 388 (30). Cf »grzywna pieniędzy pospolitych«.

»grzywna pospolita, pieniędzy pospolitych« = marca communis, marca communiter currens, marca pecuniae communis, marca pecuniae usualis, marca pecuniarum in terra currentium JanStat (6 : 6): tedy ten/ ktory vpornie liſtowi fałſz zádał/ cztérnáśćie grzywien pieniędzy poſpolitych ſtronie ma przepáśdź SarnStat 327; ſto y dwádźieśćiá grzywien poſpolitych zá zábitégo powinien będźie zápłáćić. SarnStat 611, 471, 495, 610 [2 r.], 767, 782 (12).

Zestawienia: [»grzywna ciężka«: Ieſliby ktory Przekupień co wyſtąpił/ ma być karan ná ſkorze/ y ná włośiech/ álbo grzywnę ćięſzką/ to ieſt dwádźieśćiá y ſześć ſzelągow położy. SzczerbSpecSax 332 (Linde).]

»grzywna krakowskiej liczby« (1): yako ya tho viem ysch ocziecz moy [...] nyewzial gwalthem [...] gdviv fvnthv pyeprzv ienego fvnthv saphranv gdviv popon hy daley podle glovnego posviv ⟨vasnosczi gdviv seth grzivien cracovskiey liczby⟩ ZapWar 1532 nr 2471.

»grzywna polska, monety (i liczby) polskiej, liczby polskiej« = marca Polonicalis JanStat, JanPrzyw; marca monetae et numeri Polonicalis JanStat (12 : 10 : 1): anym yey wthym vskodzyl ua wasznoscz polthora Stą grzywyen lyczby et monethy polskyey ZapWar 1532 nr 2415; 3678. grzywien płaſkich gf. cżynią 4904 grzywien polſkich. KłosAlg E2; LibMal 1548/146v, 1551/159; których ośm á czterdźieśći groſzy grzywnę czynią połſką SarnStat 63, 29 [2 r.], 271, 349, 387, 391 (19).

»grzywna praskich groszow« [szyk zmienny] (2): BielKron 374v; A té Státutá w tym liśćie opiſáné pod dźieśiąćią grzywien groſzów Práſkich [decem marcarum grossorum Pragen(sium) JanStat 220] [...] chcemy mocnie bydź chowáne SarnStat 204.

»grzywna pruska, liczby pruski« (8 : 21): Item zeznal yſch formanowy yednemv kowalewy Matiſſewy dwye grzywnye pruſzkie vkradl LibMal 1546/112v, 1554/185v, 186; yſz przedali okolę yako ogrot za ſzvmyę dwadzeſzcza y ſza oſzm Grziwyen lyczby pruſzky kaſdą grziwnyę rachuyąncz po 20 g. ZapKościer 1588/75, 1580/4, 1582/26v, 27, 30v, 40v (26).

W przen (2): iákoby tá moiá praca nie byłá dáremna/ áni z oną grzywną/ od Páná zwierzoną/ byłá zákopána. WerKaz 276.

Szereg: »grzywna i talent« (1): maſz iákiekolwiek duchowne grzywny y tálenty Páná twego LatHar 674.

Przen: Pieniądze (4): Przedſie nam grzywny ſmákuią RejRozpr F4; GórnRozm G3; O Boże moy iáka pomſtá wiśi nád tą źiemią/ [...] ktora poſpolićie kreẃ ſzácuie cżłowieká ná obraz Boży ſtworzone^go. w ktorey miawſzy grzywny/ zábić ich zły człowiek może ile chce. SkarKaz 315b.

peryfr. »rozwiązać grzywnie suprymę« = zapłacić (1): Bo tám ledá o przyczynę Rozwiążeſz grzywnie ſuprymę RejRozpr F2.

a. W odniesieniu do określonej ilości monet rzymskich: as i aes (2): że wedle dwunaśći tablic vſtáwy/ káżdą krzywdę piąćią á dwudźieſtą grzywien miedźi [XXV aeris] opráwowano/ wźiąwſzy worek pieniędzy/ kazał słudze nieść zá ſobą/ á ſam kogo podkał káżdego bił: á káżdemu kogo vbił/ pięć y dwádźieśćiá grzywien miedźiánych pieniędzy [XXV asses] záraz dáć kazał. ModrzBaz 79.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): rz wieprz / grzywna/ rzęmień MurzOrt B2v.

Synonim: 1. funt.

Cf LICZYGRZYWNA, POŁGRZYWNIE