[zaloguj się]
[pdf]

HELM (32) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N helm helmy
G helmu
A helm
I helm(e)m helmy
L helmie helmi(e)ch

sg N helm (6). ◊ G helmu (4). ◊ A helm (7). ◊ I helm(e)m (6). ◊ L helmie (3). ◊ pl N helmy (2). ◊ I helmy (1). ◊ L helmi(e)ch (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Górna część zbroi ochraniająca głowę i twarz, szyszak, przyłbica; galea Mącz, Calep, Cn; scutorium BartBydg; cassis, cassida Cn (32): BartBydg 141; A thám dopiro ná głowę Krolewſką Helm włożono BielKron 307v; Ian Tárło we zbroi/ y chłopiec ktory drzewo noſił do kośćiołá wiecháli/ obtykawſzy helm y iną zbroię świecżkámi. BielKron 425v, 119v, 351v, 425v; Crista etiam, Puſz. Crista galeae, Helm/ Przelbicá. Mącz 69a; Cristatus, Grzebieniſty/ Czubáty. Ut, Crista galea, Przelbicá s Helmem. Mącz 69a, 142a, 223b; GórnDworz I7; RejAp 116v; A gdy iuż było bliſko Licinius helmu odchylił á thwarz vkazał RejZwierc 93, [233]v; Chorążowie wſzyſcy miewáli ná Zbroiách y Helmiech Niedźwiedzie ſkory ku ſtráchu nieprzyiaćielſkim koniom BielSpr 14, 13; Záprzągayćie konie/ w śiadayćie iezdni/ á ſtańćie w helmiech [in galeis] BudBib Ier 46/4; Nie ták iáko dźiś v wiela ich bywa/ ktorzi gdy helmu [galeam] nigdy w żadney potrzebie ná głowie ſwey niemieli/ przedśię go ná herbiech námálowawſzi nośić ſię niewſtydzą. ModrzBaz 119; Cassis ‒ Helm, ſziſząk prziłbica. Calep 169a, 257b, 445b, 446a [2 r.].
W przen [czego] (2): (marg) To ieſt/ ktoryby miał cżynić ſpráwiedliwość. (‒) Przyobłokł ſię ſpráwiedliwośćią iáko páncerzem/ á helm zbáwienia [galeam salutis] był ná głowie iego BibRadz Is 59/17; Mieyże thy iedno zbroię s pocżćiwośći/ A helm ná głowę włoż páńſkiey ſrogośći RejZwierc 116v.
a. Hełm (ewentualnie jego wyobrażenie) jako emblemat, godło, znak wyróżniający lub jego część (7) : NIedbáłośći w pokoiu/ ták kſtałt málowáli/ Helm pyękny otworzony/ pod Dębem ſtáwiáli. A bábá drzewcem żołądź/ otłukáłá ſtoiąc/ A Pcżoły też do helmu/ zbiegáły ſie roiąc. RejZwierz 117, 117; Náucżyć ie [ufy] też ma Hetman [...]/ iáko ná głos trąby/ [...] máią ſie záchowáć/ [...] bo ſą iedny trąby kthore znák dawáią gdy ſie pothykáć/ drugie kiedy przeſtáć/ [...] wiele mieć y wiedzieć o nich [o tych znakach] nie thylko przes trąby ále y przes bębny/ [...] y przes kiwánie cżapki Hetmáńſkiey/ álbo chorągwie z Helmem BielSpr 16; ModrzBaz 119; O Doktorze, co rybę z helmem zá Herb nośił. PudłFr 33.
α. Hełm heraldyczny, element herbu znajdujący się nad tarczą herbową (1): Stemma item, Rodzay/ pokolenie ślácheckie/ y ich herby/ kłeynoty/ helmy y ynſze znáki przodków ich. Mącz 414b; [O kleynocie Swinki/ ktory ma być Głowá Wieprzowa [...] ná Polu Cżerwonym [...]/ Pánná w Helmie rozcżoſana ma być. PaprHerby 305].

Synonimy: łepka, przyłbica, szyszak.

KN