Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: HETMANOWA

Następne hasło: HETMAŃSTWO »

HETMAŃSKI (76) ai

e oraz a jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja

sg
m	N	hetmański	f	N	hetmańskå	n	N
	G	hetmańskiégo		G	hetmańskiéj		G	hetmańskiégo
	D	hetmański(e)mu		D	hetmański(e)j		D
	A	hetmański, hetmańskiégo		A	hetmańską		A	hetmańskié
	I	hetmańskim		I	hetmańską		I	hetmańskim
	L			L	hetmańskiéj		L	hetmańskim

pl
N	m pers	hetmańscy
N	subst	hetmański(e)
A	subst	hetmański(e)

sg m N hetmański (12). ◊ G hetmańskiégo (4); -égo (1), -(e)go (3). ◊ D hetmański(e)mu (2). ◊ A hetmański (3), hetmańskiégo (2); -égo (1), -(e)go (1). ◊ I hetmańskim (3). ◊ f N hetmańskå (9). ◊ G hetmańskiéj (6); -éj (2), -(e)j (4). ◊ D hetmański(e)j (1). ◊ A hetmańską (4). ◊ I hetmańską (3). ◊ L hetmańskiéj (4); -éj (3), -(e)j (1). ◊ n G hetmańskiégo (7); -égo (2), -(e)go (5). ◊ A hetmańskié (7); -é (1), -(e) (6). ◊ I hetmańskim (4). ◊ L hetmańskim (1). ◊ pl N m pers hetmańscy (1). subst hetmański(e) (2). ◊ A hetmański(e) (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „hetman” ‘głównodowodzący wojskiem’; związany z osobą i funkcją hetmana, pochodzący od hetmana, sprawowany, sporządzony, wydany przez hetmana (76)
- Przen: Odnoszący się do figury szachowej; tu o miejscu, na którym stoi król (1)

Przymiotnik od „hetman” ‘głównodowodzący wojskiem’; związany z osobą i funkcją hetmana, pochodzący od hetmana, sprawowany, sporządzony, wydany przez hetmana; imperatorius Mącz, Modrz, Cn; praetorianus Mącz, Cn; praetorius Mącz; ducalis, imperialis, praetoritius Cn (76): HistJóz Bv; KromRozm III G; A ták z roſkazánia Hetmáńſkiego/ byli wſzyſcy pogotowiu BielKron 460v, 114, 246v, 255v; KwiatKsiąż O3v; Praetoria cohors, Hetmáński dwor/ hetmáński huff. Mącz 319d, 186d, 222c, 232b, 242b, [274]c (14); RejZwierc 86 [2 r.]; BielSpr 10, 16 [3 r.], 26v [2 r.]; ModrzBaz 110, 118v; Wielkie y ſławne to było zwyćięſtwo/ ktorym ſię męſtwo y hetmáńſka vmieiętność Abráhámowá wſławiłá. SkarŻyw 284; Ták zápaleni słowem Hetmáńſkim/ [...] Kilko vphow Tátarſkich pobili ná głowę StryjKron 732; KochJez A2v, A3; Coż dźiáłáć? przyydźie nam krwią czyśćić náſzé złośći: Przyydźie córą przypłáćić Hetmáńſkiéy zacnośći. ZawJeft 43; trzeba y tu Rady Hetmanskiey iakobyscie się wm̃ sprawowac mieli ActReg 28, 74, 77, 89; GórnTroas 41; Co wſzyſtko ma bydź pod powinnym dozorem Hetmáńſkim. SarnStat 434, 363 [2 r.], 366 [2 r.], 422, 425, 433 [2 r.] (17); GrabPospR L; KlonFlis A3v; KlonWor 17; [áby obwołano/ iż ktoby kolwiek pod Heytmáńſką pieczęćią zwyklą [!] liſtu niemiał/ aby táki był poiman á chowan TarnConsil a4v, b.]

W charakterystycznych połączeniach: hetmańska (-i, -e) asekuracyja (2), dekret, dozor, dwor, huf (2), jurysdycyja (3), łódź (2), miejsce, namiesnik, namiot (3), osoba, pozwolenie, przykazanie, rada, rozkazanie (7), tryumf, ubior, wiadomość (3), wjazd po zwycięstwie, wola (2), zakazanie, zalecenie (2), zdanie.

Wyrażenia: »urząd hetmański« [szyk 8 : 2] (10): BielKron 216v; Izali Therſytes będźie mogł mieć iaką chęć do doſtoynośći y Vrzędu Hetmáńſkiego [ad honorem et munus imperatorium]? ModrzBaz 40; ActReg 41, 46, 104; PIERWSZY VRZĄD HETMANSKI. Te rzeczy co przed woyną bywáią opátrzyć. SarnStat 429, 422, 445, 449, 1225.

»hetmańska władza« [szyk 2 : 2] (4): Ieſt w tey mierze dekret Manlia Torquata/ ktory dla vtwirdzenia Hetmáńſkiey władzey/ y regimentu/ [...] zwyciężył wtim ſam ſiebie GórnDworz L4; SarnStat 425, 1204, 1308.

Przen: Odnoszący się do figury szachowej; tu o miejscu, na którym stoi król (1): Nuż hurmem práwie wſzytki záraz roty Ná hetmáńſkie ſie náćiſkáć namioty. KochSz B4v.

Cf HETMANOW