[zaloguj się]
[pdf]

HETMAŃSTWO (32) sb n

hetmaństwo (32), [hejtmaństwo].

Wszystkie samogłoski jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N hetmaństwo hetmaństwa
G hetmaństwa
D hetmaństwu
A hetmaństwo
I hetmaństwem

sg N hetmaństwo (4). ◊ G hetmaństwa (11). ◊ D hetmaństwu (1). ◊ A hetmaństwo (7). ◊ I hetmaństwem (8); -em (1), -(e)m (7). ◊ pl N hetmaństwa (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) – XVIII w.

1. Urząd, godność hetmana; okres piastowania tego urzędu; ars imperatoria, ducatus, imperium, magisterium militiae, equitum praefectura, polemarchia, strategia Cn (14):
a. W Polsce w XV i XVI wieku (7): RejZwierz 44; Iáſnye wyelmożnym pánom/ pánom/ Hieronimowi káſztellanowi Kámienieckiemu/ Hálickiemu Kołomeyſkiemu Stároſcie/ Mikołáiowi Hetmánowi polnemu [...] Bo nie z iedney tu zyemie lecż z domu iednego/ Naydzye s cżterzech każdego Hetmáńſtwá godnego. PaprPan V2; KochJez A4v.
Zwroty: »przełożyć [kogo] na hetmaństwo« (1): Dla tego Krol Włádźiſław [...] tákież y pogranicżne zamki od Turkow dał Huniádowi/ przełożywſzy go ná Hetmáńſtwo. BielKron 389.

»być na hetmaństwo [przeciwko komu] wezwany« (1): ten młody Pan [Jan Krzysztof Tarnowski]/ ták iáko ieſt ná Hetmáńſtwo przećiwko Moſkwie od Królá Páná náſzégo Miłośćiwégo wezwány OrzQuin R2.

Szereg: [»wojewodztwo albo hejtmaństwo«: Coby uczynił, gdyby [...] wojewoda albo hejtman [...] przyszedł [...] prosiłby Ponurzenia świętego, a województwaby albo hejtmaństwa złożyć nie chciał BudUrzęd 30.]
Wyrażenie przyimkowe: »za hetmaństwa [czyjego]« (2): OrzRozm R4; ábyśćie ſie zá Hetmáńſtwá człowieká wielkiégo y zacnégo/ Ianá Tarnowſkiégo/ Stárodub wźiąwſzy/ nád Moſkwą znácznie pomśćić byli nie mieli OrzJan 24.
b. W odniesieniu do urzędu wysokiego dowódcy wojskowego w różnych obcych jednostkach wojskowych; tribunatus Mącz, Calep; bello imperator Mącz (7): Tribunatus, Pańſtwo woyskie/ hetmáńſtwo/ podskárbſtwo Mącz 463d; Tribunatus, Ipsa Tribunorum dignitas. – Godnoſcz hetmanſtwa człowieka poſpolitego. Calep 1083b, 1083b.
Zwrot: »hetmaństwem [kogo] opatrzyć« (1): Amázeſowi też powiedzyeli/ iż krol przyſiągł Hetmáńſtwem go opátrzyć BielKron 72v.
Wyrażenia: »czasu hetmaństwa [czyjego]« (1): kthory [Attilius Regulus] będąc naywyſzſzą Rádą Rzymſką/ w Afryce przez zdrádę forthelem był poiman/ cżáſu Hetmáńſtwá Hámilkárá Oycá Hánnibalowego. Phil O3.

»na hetmaństwo wysadzony, wzięt« [szyk 1 : 1] (1 : 1): Praepositus bello imperator, Ná Hetmáńſtwo wyſádzony. Mącz 311c; HistRzym 130v.

2. Dowodzenie, sprawowanie najwyższej władzy w wojsku (15): Okrutnoſc hetmanſthwa na woynach FalZioł V [51].

W połączeniu szeregowym (1): (marg) Woyſko możne bez poſłuſzeńſtwá k cżemu przjrownáne. (–) Do tey po łáſce Bożey/ zgodźie ſpolney/ naywięcey trzebá poſłuſzeńſtwá/ bez ktorego y nalepſze Hetmáńſtwo/ rządy y męſtwo/ nizacż nieſtoi. PowodPr 62.

a. W Polsce w XV i XVI wieku (5): (marg) Lukaſz z Gorki Poznáński Stanisław Oſtrorog Káliſki/ Mikołay Szarley Inowrodsłáwſki/ Woiewodowie/ y Dersław Rytwianſki Cáſtellan Roſperſki/ Hetmánowie Polſczy. (–) Bo ći czterzey Hetmáńſtwo ſobie przywłaſzczáli/ Acz co woyná y bitwá bez humny nie ználi. StryjKron 622; ći zá powodem pánſkim/ ſpuśćiwſzy ſie ná Hetmánſtwo wáſzéy kró: M. ná woyſko/ y ná obronę domową/ ták rozumieią/ że doſyć gotowi ſą wſzyſtkiéy mocy tureckiéy odeprzéć OrzJan 110.
Wyrażenia przyimkowe: »pod [czyim] hetmaństwem« (1): á krotko mowiąc/ pod moiem [ruskiego Wojewody] Hetmáńſtwem niezginęłoć w Ruśi Miáſto żadne OrzRozm R4.

»za hetmaństwem [czyim]« (2): O przijezdzie Krolá Alexandrá do Wilná/ oſádzeniu Sachmatá Cárza w Kownie/ [...] y burzeniu Litewſkiego Xięſtwá od Tátárow/ á poráżeniu ich przez Litwę zá Hetmáńſtwem Glinſkiego v Klecká. StryjKron 697.

~ Szereg: »za sprawą y hetmaństwem« (1): á zwłaſczá Wołká odięli/ zá ſpráwą y Hetmáńſtwem Andrzeiá Sapihi Woiewodzicá Nowogrodzkiego StryjKron 782. ~

b. W odniesieniu do dowodzenia różnymi obcymi jednostkami wojskowymi; strategia Mącz, Calep; imperatoriae partes Mącz; praetura, tribunatus Modrz (8): Mącz 420c, 432b; Prośił przeto [Kato młodszy] o Vrząd nád poſpolſtwem/ y o Hetmáńſtwo [et tribunatum et praeturam]: to ieſt/ prośił áby mu dano drogę do okázowánia męſtwá ModrzBaz 44; Niechcę ia [Agamemnon] tym Hetmáńſtwá moiégo dokonáć/ Zebychći miał dopuśćić tę zbrodnią wykónáć. GórnTroas 25.
Wyrażenie: »hetmaństwo nad wojskiem« (1): Strategia – Hetmanſtwo nad woiskiem. Calep 1009b.
Wyrażenia przyimkowe: »pod hetmaństwem[czyim]« (2): iednego Rothmiſtrzá ná pocżćiwośći dráſnął [Scypio Afrykanus]/ o to/ iż niebył w bitwie/ ktora byłá pod Hetmáńſtwem Páwłá AEmiliá. GórnDworz R2v; Woynę pod Hetmánſtwem Kárłá Céſárzá y Ferdinándá/ po ták wiele nieſczęſnych przygodách poſpolitą gotuią OrzJan 64.

»za hetmaństwem [czyim]« (1):

~ Szereg: »za hetmaństwem i sprawą« (1): Cżego ieſth przykład w onym ſławnym Pomponiuſie/ ktory w oney bitwie [...] zá Hetmáńſtwem y ſpráwą Lukulluſową był poimány Phil K2. ~

3. Władza, panowanie (3):

W połączeniu szeregowym (1): Gdyż wiemy iże v nich [u aniołów] nic nie płatne páńſtwá/ Kroleſtwá/ zacne kſięſtwá/ y ine hetmáńſtwá. RejWiz 156v.

Wyrażenie: »hetmaństwo miejskie« (1): Tenże [Kato młodszy] [...] oſtro ſię Hetmáńſtwá mieyſkiego [praeturam urbanam] dopirał. ModrzBaz 43v.
Wyrażenie przyimkowe: »pod hetmaństwem [czyim]« (1):
~ Szereg: »pod sprawą, rządem a hetmaństwem« (1): najdzie okowiśćie iż wſzytki po wſzem świećie ſekty y kroleſtwá Chrzesćiáńſkie w Papieſtwie/ to ieſt pod ſpráwą/ rządem/ á hetmáńſtwem Biſkupá Rzymſkiego były SkarJedn A3v. ~

BZ